‘Διάσημοι’ Εξαρχειώτες, από τον Παλαμά έως τον Άσιμο
Γιατί η πιο επεισοδιακή γειτονιά της Αθήνας είναι ίσως και η πιο πολιτισμένη...
- 14 Νοεμβρίου 2016 09:08
Εξάρχεια, τόπος υποδοχής του φοιτητόκοσμου αλλά και πόλος έλξης ανθρώπων της τέχνης και της πολιτικής. Ποιες ήταν οι «διάσημες» φιγούρες που διαμόρφωσαν το μποέμ και ριζοσπαστικό σκηνικό στην περιοχή; Ανατρέχουμε πίσω στα τέλη του 19ου αιώνα και φτάνουμε μέχρι το σήμερα για να αναδείξουμε μερικούς μόνο από τους συγγραφείς και ποιητές, ηθοποιούς και σκηνοθέτες, τραγουδοποιούς αλλά και πολιτικούς που αν δεν είχαν ζήσει και δημιουργήσει εκεί, η εικόνα που έχουμε σήμερα για τα Εξάρχεια θα ήταν εντελώς διαφορετική.
Το πιο ενδιαφέρον ίσως στοιχείο που έχει να αποκομίσει κανείς μελετώντας τις εξέχουσες φυσιογνωμίες που έζησαν και έδρασαν σε έναν τόπο είναι οι παράλληλες πορείες που διαγράφουν ιστορικά οι κοινωνικοί αγώνες, η πολιτική, οι τέχνες και ο πολιτισμός. Αξίζει να δει κανείς πώς η φορτωμένη με πολλή ιστορία και συνταρακτικά γεγονότα κοινωνία των Εξαρχείων από “έρημη περιοχή” με νεοκλασικά με πράσινες αυλές και φιλολογικά πηγαδάκια εξελίχθηκε σε άναρχο πυκνοδομημένο boho στέκι και πώς μερικές από τις πιο διάσημες και ετερόκλητες μεταξύ τους προσωπικότητες που έζησαν εκεί επηρεάστηκαν αλλά και επηρέασαν το τοπικό πλαίσιο.
Σκεφτείτε οργισμένες διαδηλώσεις έξω από το σπίτι του Παλαμά και αυτόν αγέρωχο να χάνεται μέσα στα βιβλία του στο σπίτι του. Λίγα χρόνια μετά, τον Χορν να πολιορκεί την Έλλη Λαμπέτη στα σκαλοπάτια της Νεάπολης και τον Άσιμο με την κόρη του να χαζεύουν βιβλία σε ένα πάγκο στα Εξάρχεια την ώρα που ο Παύλος Σιδηρόπουλος περπατάει στους δρόμους ψιθυρίζοντας ένα ρεφρέν. Αυτοί είναι οι άνθρωποι που έζησαν ή σύχναζαν στα Εξάρχεια και σημάδεψαν την περιοχή με το πνεύμα τους.
Οι μεγάλοι λογοτέχνες
Οικία Κωστή Παλαμά
Στα τέλη περίπου του 19ου αιώνα με αρχές 20ου σε ένα παλαιό διώροφο σπίτι με μια εξωτερική μαρμάρινη σκάλα στην οδό Ασκληπιού 3, γίνονταν τα βράδια- κυρίως τα Σαββατόβραδα- φιλολογικές συγκεντρώσεις με λογοτέχνες και λόγιους της εποχής. Αυτό ήταν το σπίτι όπου έζησε τα περισσότερα χρόνια της ζωής του μέχρι το 1935, όταν αναγκάστηκε να φύγει λόγω έξωσης, ο Κωστής Παλαμάς.
Η οικία του “Δάσκαλου” όπως τον αποκαλούσαν, ήταν το σημαντικότερο φιλολογικό σαλόνι της εποχής. Εκεί διαβάζονταν λογοτεχνικά έργα και γίνονταν συζητήσεις για την τρέχουσα λογοτεχνική κίνηση, ενώ σχεδιάστηκε και το αξιόλογο φιλολογικό περιοδικό «Τέχνη» με διευθυντή τον Κ. Χατζόπουλο.
Το 1901, φοιτητές διαδήλωσαν έξω από το σπίτι του κατά της δημοτικής με συνθήματα όπως “Κάτω ο Παλαμάς”, “Αφορισμός στους μαλλιαρούς”, “Ρετσίνι να τους κάψουμε”.
«Αυτός πάλι χωμένος μέσα, έτσι, με τα φρύδια του, αυτός εκεί. Μέσα το σπίτι γεμάτο βιβλία. Εκεί δεν είχαν έπιπλα, ένα γραφείο, έβλεπες, δυο καρέκλες, και γύρω γύρω χάμω ρε παιδί μου, βιβλία παλιά, εφημερίδες, βιβλία, χαρτιά. Ο Παλαμάς ήτανε πολύ συμπαθητικός ένα ανθρωπάκι μικρό, τόσο δα, ένα και σαράντα όλος – όλος, φόραγε το καβουράκι, το σκληρό κολάρο, φυσιογνωμία να πούμε, φυσιογνωμίες». [Νίκος Παντελάκης. «Σαν να διάβασα ένα βιβλίο. Ο βιβλιοπώλης της Εστίας αφηγείται»].
Το ιστορικό αυτό σπίτι του Παλαμά κατεδαφίστηκε το 1966, παρ´ όλες τις διαμαρτυρίες και έγγραφες αναφορές του πνευματικού κόσμου. Στον τύπο της εποχής είχε χαρακτηριστεί ως «πνευματικό έγκλημα». Σήμερα, η πολυκατοικία που έχει ανεγερθεί στη θέση του στεγάζει το Ίδρυμα Κωστή Παλαμά.
Οικία Ηλία Βενέζη
Στην οδό Ζαΐμη, στα Εξάρχεια, κατοικούσε ο συγγραφέας Ηλίας Βενέζης με την οικογένειά του. Τον Δεκέμβριο του 1944 είχαν μετακομίσει και τους φιλοξενούσε στο σπίτι της η οικογένεια Καραγάτση. Η Μαρίνα Καραγάτση (κόρη του συγγραφέα Μ. Καραγάτση) θυμάται τη φιλοξενία της οικογένειας Βενέζη στο δικό τους σπίτι, το Δεκέμβριο του 1944, καθώς “Οι Βενέζηδες έμεναν κοντά στη λεωφόρο Αλεξάνδρας, στην οδό Ζαΐμη κι εκεί οι Ελασίτες είχαν στήσει τα οδοφράγματά τους και μπροστά στο σπίτι των Βενέζηδων γινόντουσαν μάχες”. [Μαρίνα Καραγάτση : «Το ευχαριστημένο ή οι δικοί μου άνθρωποι»]
«Σ’ εκείνα τα μέρη, στην οδό Ζαΐμη, ήταν μια μικρή ταβέρνα μέσα σε αυλή φυτεμένη με λίγα δέντρα. Εκεί πήγαιναν ξεμοναχιασμένα αγόρια και κορίτσια να μιλήσουν για αγάπη και να φιληθούν. Ήταν φτωχοί σπουδαστές που έρχονταν απ’ τα νησιά του Αιγαίου και απ’ τα βουνά του τόπου τους, πρώτη φορά βλέπαν τόσο μεγάλη χώρα, σαν την Αθήνα, και πρώτη φορά δοκίμαζαν να φύγουν για το γοητευτικό ταξίδι που έχει μαύρα μαλλιά, έχει καστανά μάτια, κι έχει στο νέο κορμί φόρεμα από φτηνό τσίτι. Ήταν δειλά παιδιά, δεν έκαναν διόλου φασαρία, πίναν ούζο με αμύγδαλα και μέναν πολλή ώρα ήσυχα, ώσπου να νυχτώσει και να βγουν τ’ άστρα. Τότε φιλούσαν τα κορίτσια τους, άκουγαν το μούρμουρο του ποταμιού και λέγαν ιστορίες των θαλασσών και των βουνών της πατρίδας τους. Όμως με τέτοια πελατεία η ταβέρνα της οδού Ζαΐμη έκανε πολύ μέτριες δουλειές, κι ο ιδιοχτήτης της πολύ ζήλευε τους συναδέλφους του της Πλάκας, του Ψυρρή και άλλων θρυλικών τόπων». [Ηλίας Βενέζης, “Η Δάφνη”]
Οικία Ναπολέοντα Λαπαθιώτη
Κάτω από το λόφο του Στρέφη (Οικονόμου 30 και Κουντουριώτη 23) σε μια νεοκλασική διώροφη κατοικία έζησε πάνω από 40 χρόνια αλλά και βρήκε τραγικό θάνατο, όταν αυτοπυροβολήθηκε στις 8 Ιανουαρίου του 1944, ο ποιητής Ν. Λαπαθιώτης.
«Πρώτη φορά έμπαινα σε ένα τόσο αριστοκρατικό σπίτι. Όσα έβλεπα μου ‘καναν εντύπωση. Θαύμαζα τα χαλιά του, τη μεγαλοπρεπή επίπλωση, τις μεγάλες ως το ταβάνι βιβλιοθήκες, με ομοιόμορφο ντύσιμο όλων των βιβλίων, τα δύο δωμάτια- γραφεία […]» [Τ.Ι. Μουμτζής: Τα στρατιωτικά χρόνια του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη]
Ο ίδιος ο ποιητής περιέγραψε το σπίτι στο βιβλίο του «Η ζωή μου», όπου κυριαρχεί μία αρνητική διάθεση καθώς η οικογένεια Λαπαθιώτη μετακόμισε από το κέντρο της πόλης σε μία «έρημη» τότε περιοχή της μικρής ελληνικής πρωτεύουσας.
Το διώροφο αρχοντικό χτίστηκε στις αρχές του 1870 και ήταν χαρακτηριστικό δείγμα νεοκλασικισμού και διαθέτει έναν εξώστη με μαρμάρινα φουρούσια, σφυρήλατα κιγκλιδώματα, αέτωμα, παραστάδες κορινθιακού ρυθμού, μία εσωτερική αυλή, έναν κήπο στην πίσω πλευρά και εξωτερική σκάλα.
Σήμερα, έχει κηρυχθεί διατηρητέο ιστορικό μνημείο και στέκει ετοιμόρροπο και καλυμμένο με σκαλωσιές.
Οι πολιτικοί
Ο επτά φορές πρωθυπουργός της χώρας, που συνέδεσε το όνομά του με την «αρχή της δεδηλωμένης» και την εδραίωση του δικομματισμού, την προσπάθεια εκσυγχρονισμού της χώρας αλλά και την πτώχευση το 1893, ζούσε στα Εξάρχεια, συγκεκριμένα Ακαδημίας 54 και Μαυρομιχάλη γωνία.
Σε μια τριώροφη οικία με μικρό κήπο έμεινε από το 1883 και για 12 χρόνια ο Χαρίλαος Τρικούπης με την αδελφή του Σοφία, η οποία και το εγκατέλειψε μετά το θάνατό του. Ο Χαρ. Τρικούπης, μετά την ήττα του στις εκλογές του 1895 αυτοεξορίστηκε στη Γαλλία και πέθανε στις Κάννες το 1896.
Το σπίτι αυτό, το οποίο λειτούργησε υπό την ευθύνη της Σοφίας Τρικούπη, η οποία υπήρξε «“ο προστάτης άγγελος” του Χαρίλαου, η Ηγερία του», έζησε ενθουσιώδεις συγκεντρώσεις αλλά και οργισμένες διαδηλώσεις. Κατεδαφίστηκε το 1936.
Ο εμβληματικός ηγέτης της Αριστεράς, Λεωνίδας Κύρκος, επίσης είχε ζήσει από παιδί στα Εξάρχεια. Όταν το 1932 η οικογένειά του κατέβηκε από τη Θεσσαλονίκη, επέλεξε να μείνουν στην Μπλε Πολυκατοικία γιατί βρισκόταν σε βολικό σημείο και έκτοτε “ρίζωσαν” στην περιοχή. “Στα Δεκεμβριανά ήμουν επονίτης και για ένα μικρό διάστημα ελασίτης, στο Τάγμα των Εξαρχείων. Το σπίτι μου στα Εξάρχεια ήταν σε καίρια θέση και πολλές φορές ο πατέρας μου αντάμωνε εκεί τα ηγετικά στελέχη του ΕΑΜ”, έχει δηλώσει ο ίδιος σε συνέντευξή του.
Οι ένοικοι της Μπλε Πολυκατοικίας
Μια πολυκατοικία – γειτονιά από μόνη της. Η ιστορία ξεκινά το 1933. Τότε, στα Εξάρχεια κυριαρχούσαν οι χωματόδρομοι, τα μικρομάγαζα, τα ισόγεια ή διώροφα κεραμοσκεπή νεοκλασικά. Ξαφνικά πάνω από το φούρνο, το μανάβικο, το ταβερνάκι με τα βαρέλια του κρασιού, τα απλωμένα ρούχα στα μπαλκόνια, υψώνεται ένα «υπερωκεάνιο». Η «Μπλε Πολυκατοικία» του Αντωνόπουλου.
Την πολυκατοικία διέκρινε η λογική ανάπτυξης των κοινωνικών δεσμών μεταξύ των μελών της. Τριαντατέσσερα διαμερίσματα-οικογένειες, μαγαζιά στο ισόγειο, υπόγεια τεράστια, αίθουσα εκδηλώσεων και συναθροίσεων στο δώμα, πισίνα, πλυντήρια για όλους και πολλά ακόμη, απίστευτα και πρωτοποριακά για την εποχή.
Υπήρξε μια από τις πιο ακριβές, ως προς την κατασκευή, πολυκατοικίες της εποχής, ενώ στους έξι ορόφους της φιλοξένησε κάποιες από τις πιο επιδραστικές προσωπικότητες της νεότερης ιστορίας. Ένοικοι της Μπλε Πολυκατοικίας υπήρξαν μεταξύ άλλων: η Κατίνα Παξινού, το αηδόνι των Εξαρχείων ή αλλιώς η Σοφία Βέμπο, ο Αλέξης Μινωτής, ο Φρέντυ Γερμανός, ο Δημήτρης Χορν και άλλοι.
Σήμερα η πολυκατοικία δε διατηρεί το χαρακτηριστικό μπλε χρώμα της.
Οι μύθοι του θεάτρου
Το 1870 τα Εξάρχεια διένυαν την περίοδο της πρώτης τους ανοικοδόμησης. Ανάμεσα στα κτίρια που ανεγέρθηκαν τότε ήταν και το νεοκλασικό που έμελλε να γίνει η κατοικία του Καρόλου Κουν (ο μεγάλος θεατρικός σκηνοθέτης έζησε εκεί από τα μέσα του 1950 έως τα μέσα του 1960). Στα χρόνια που πέρασαν, το νεοκλασικό στην οδό Λυκαβηττού άλλαξε χέρια κι όψη, έγινε μέχρι κι εστιατόριο και έπειτα σταμάτησε να ζει.
Η οικογένεια της Έλλης Λαμπέτη εγκαταστάθηκε στη Νεάπολη το 1938, στην οδό Ασκληπιού 132 και Διγενή Ακρίτα, σε ένα διώροφο οίκημα ιδιοκτησίας της οικογένειας Κούκου. Σε αυτό το σπίτι έμεινε στα δύο πρώτα χρόνια του γάμου της με τον Μάριο Πλωρίτη μεταξύ 1950-1952, πριν μετακομίσουν στη Λυκαβηττού. Με το δεύτερο σύζυγό της τον Αμερικανό συγγραφέα Φρεντ Γουέηκμαν έμειναν στη Σίνα 42 από το 1962 ως το 1967 και αμέσως μετά στο διώροφο νεοκλασικό της Δελφών 2Β μέχρι το 1978. Σήμερα φυσικά το σπίτι της Λαμπέτη έχει αλλάξει χέρια. Το μικρό στενάκι του Κολωνακίου έχει πεζοδρομηθεί και η μονοκατοικία κρύβεται μοναχικά πίσω από τις ανθισμένες νεραντζιές και τα μικρά καταστήματα που περιτριγυρίζουν την άλλοτε αρχοντική συνοικία.
Ανάμεσα στους δεκάδες ήρωες του σανιδιού που έζησαν στα Εξάρχεια ήταν και ο Μάνος Κατράκης, ο οποίος έμενε Λασκάρεως και Ασκληπιού.
Οι καταραμένοι ποιητές των Εξαρχείων
Νικόλας Άσιμος, ο ανυπότακτος «μπαγάσας»
Οι δρόμοι του κέντρου έγιναν το υπαίθριο θέατρό του όπου καθημερινά έδινε μουσικές παραστάσεις για τους περαστικούς, ενώ με το συγκρότημα «Exarchia Square Band» πραγματοποίησε αρκετές συναυλίες με έντονο κοινωνικοπολιτικό χαρακτήρα. Λίγο αργότερα άνοιξε και ένα μαγαζάκι στα Εξάρχεια, στην Καλλιδρομίου. Ήταν ο «Χώρος Προετοιμασίας» όπως το ονόμασε, αλλά και διαμονής, αφού αυτό ήταν και το σπίτι του. Εκεί φύλαγε όλη του την περιουσία, τις οκτώ κασέτες του, τα χειρόγραφά του και ό,τι αντικείμενο φάνταζε για τον ίδιο σημαντικό. Πριν από 28 χρόνια βρέθηκε σε αυτό το σπίτι με μια θηλιά στο λαιμό.
Μοναδική απόγονός του είναι η Λίλιαν, καρπός μίας ελεύθερης σχέσης. Τα Εξάρχεια έγιναν το οικείο περιβάλλον της μικρής, ενώ οι θαμώνες της πλατείας Εξαρχείων έγιναν και «νονοί» της μικρής, καθώς τη βάφτισαν χαϊδευτικά, Νιουνιού.
Παύλος Σιδηρόπουλος , αυτός που ήταν σαν να έζησε πάντα εκεί
Δισέγγονος του Ζορμπά, ειλικρινής και άμεσος, εξέφραζε την άποψή του χωρίς φόβο. Θρύλος της ροκ, κορυφαίος performer και άνθρωπος με κοινωνική συνείδηση. Ήταν ο σημαντικότερος εκφραστής και εκπρόσωπος της ελληνικής ροκ σκηνής και αυτό το αποδεικνύουν όχι μόνο τα τραγούδια του αλλά και ο τρόπος ζωής του. Μπορεί να μην έζησε εκεί αλλά οι εμφανίσεις του στα Εξάρχεια, τον χώρο που του ταίριαζε περισσότερο, ήταν πολλές ακόμα και λίγο πριν από το θάνατό του, γι αυτό και παραμένει μέχρι και σήμερα μια από τις πιο εμβληματικές μορφές στην κουλτούρα των Εξαρχείων.
Κατερίνα Γώγου, η οργισμένη ποιήτρια των Εξαρχείων
Γέννημα θρέμμα των Εξαρχείων από μικρή έψαχνε, μάθαινε, αντιδρούσε. Τα ποιήματά της αποτελούν κραυγές διαμαρτυρίας σε έναν κόσμο που ασφυκτικά δένει τους ανθρώπους του και τους σκλαβώνει. Στο μυαλό είναι ο στόχος, μας θυμίζει. «Η Κατερίνα ένιωθε σαν αγρίμι παγιδευμένο, ήταν διαρκώς σε διωγμό. Τελικά δεν άντεξε και έφυγε… άφησε όμως πίσω τα ποιήματά της που μιλούν ακόμη για εκείνη, με φοβερή δύναμη και άσβηστο πάθος…» έλεγε ο σκηνοθέτης Ν. Κούνδουρο.
Οι σημαντικοί σύγχρονοι
Ο πασίγνωστος μουσικοσυνθέτης Σταύρος Ξαρχάκος διαμένει στην οδό Καλλιδρομίου, η Αρλέτα επίσης εδώ και πολλά χρόνια έχει επιλέξει τα Εξάρχεια ως τόπο μόνιμης διαμονής της, ενώ η ηθοποιός, και πρόσφατα διορισμένη υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού, Λυδία Κονιόρδου, γεννήθηκε εκεί.
*Πηγές
Γιοχάλας Θανάσης, Τόνια Καφετζάκη, Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και τη λογοτεχνία, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, 2012
Γιάννης Καιροφύλας, Η ωραία Νεάπολις και τα παρεξηγημένα Εξάρχεια, εκδ. Φιλιππότης, Αθήνα, 2002
