Τύποι κοινωνικού κράτους και ιδεολογικές αυθαιρεσίες

Η οικονομική κρίση δεν δημιούργησε  μόνο σύγχυση σε σχέση με τα απαιτούμενα μοντέλα πολιτικής για την υπέρβαση της. Ακόμη πιο μεγάλη σύγχυση δημιουργήθηκε σε σχέση με το ιδανικότερο πρότυπο οργάνωσης κρατών και την αντίστοιχη ιδεολογία που το προωθεί.

Κάποια ρεύματα σκέψης σκοπίμως διαχέουν την απόλυτη σύγχυση, καταγράφοντας στον τομέα της δικής τους αρμοδιότητας όποιο κράτος πρόνοιας θεωρούν πιο επιτυχημένο. 

Παρατηρούμε μεταξύ άλλων ορισμένους θιασώτες της πιο σκληρής λιτότητας να τάσσονται στο όνομα ενός «θολού φιλελευθερισμού», με πρότυπα κοινωνικού κράτους όπως το σκανδιναβικό το οποίο  θεωρείται το πιο δαπανηρό. Βέβαια τέτοιοι συλλογισμοί δεν έχουν προς το παρόν κανένα κόστος για αυτούς που τους εκφέρουν από την στιγμή που είναι πάρα πολύ απόμακροι από την ελληνική πραγματικότητα της τρόικας. Δημιουργούνται ωστόσο αδίκως θετικές εντυπώσεις γύρω από μια σκοπιμότητα που επιδιώκει ακριβώς το αντίθετο από αυτό που διατυμπανίζει.      

Για να βάλουμε  μια τάξη στην συζήτηση θεωρήσαμε σκόπιμο να παραπέμψουμε στην δόκιμη επιστημονική ταξινόμηση.

Με βάση την εργασία  διακεκριμένων ερευνητών πάνω στους διάφορους τύπους κοινωνικού κράτους  έχει προκύψει μια ταξινόμηση των κρατών πρόνοιας, που στηρίζεται σε διάφορα κριτήρια και τις βασικές ιδιότητες του κοινωνικού κράτους.

Με βάση την ταξινόμηση αυτή δεν μπορεί κανείς να μιλά για ένα κοινωνικό κράτος, αλλά για πολλά. Αυτό συμβαίνει επειδή διαφορετικές ομάδες κοινωνικών κρατών παρουσιάζουν διαφορετικά χαρακτηριστικά.

Τα κοινωνικά κράτη χωρίζονται σε 4 βασικούς “ιδεατούς τύπους”.

Η ύπαρξη διαφορετικών μοντέλων οργάνωσης και λειτουργίας  της κοινωνικής πρόνοιας σε ευρωπαϊκό  επίπεδο υποδηλώνει πως το πεδίο άσκησης κοινής κοινωνικής πολιτικής είναι περιορισμένο.

Ειδικότερα, στο πλαίσιο των κρατών μελών της  ΕΈ ο Esping – Andersen και άλλοι όπως οι , Leibfreid (1992), Ferrera (19960], Pierson (1990) ταξινομούν τα κοινωνικά κράτη σε   τέσσερις  μεγάλες ομάδες:

α) Το Αγγλοσαξωνικό μοντέλο καθολικής κάλυψης

Το φιλελεύθερο – ατομιστικό σύστημα κοινωνικής πολιτικής βασίζεται στις αρχές των δικαιωμάτων της ιδιοκτησίας και της απρόσκοπτης λειτουργίας των μηχανισμών της αγοράς.

Ουσιαστικά προβλέπει περιορισμένη κρατική παρέμβαση και στοχεύει στην ενθάρρυνση της συμμετοχής του πληθυσμού στην αγορά εργασίας.

β) Το Βισμαρκιανό μοντέλο επιλεκτικής κάλυψης

Αυτό το «συντηρητικό – συντεχνιακό» σύστημα έλκει την καταγωγή του από την παράδοση του Γερμανικού συστήματος όπως σχεδιάστηκε από τον Bismarck και χαρακτηρίζεται από την έμφαση που δίνει στον κοινωνικό ρόλο τόσο του κράτους όσο και της Εκκλησίας. Στην περίπτωση αυτή, ο πρωταρχικός στόχος του συστήματος είναι η πρόληψη έντονων κοινωνικών συγκρούσεων και για αυτό το λόγο χαρακτηρίζεται ως μοντέλο επικουρικής κάλυψης.

Επιδράσεις του συγκεκριμένου μοντέλου εντοπίζονται στα εθνικά συστήματα της

Γερμανίας, της Αυστρίας και της Ολλανδίας. Στο  συγκεκριμένο μοντέλο, το κράτος έχει τον πρωτεύοντα ρόλο στην κοινωνική προστασία.

Οι εισοδηματικές μεταβιβάσεις στα πλαίσια της άσκησης κοινωνικής πολιτικής είναι ουσιαστικές  αλλά διαφοροποιούνται έντονα ως προς την αντίστοιχη υποδιαίρεση του  πληθυσμού . Σε γενικές γραμμές, το κεντροευρωπαϊκό μοντέλο εστιάζει κυρίως στην αποζημίωση των εργαζομένων για την απώλεια εισοδήματος που «προέρχεται από δυνάμεις πέρα από τον έλεγχό τους, αλλά αποφεύγει τη συστηματική αναδιανομή εισοδήματος και επιδιώκει τη διατήρηση της διαστρωματικής  δομής ή και επαγγελματικής ιεραρχίας» . Ωστόσο, παρατηρείται η τάση για ενθάρρυνση συμμετοχής εκπροσώπων των εργαζομένων σε κέντρα λήψης αποφάσεων,

γ) Το Σκανδιναβικό η σοσιαλδημοκρατικό μοντέλο εθνικής κάλυψης

Το «σοσιαλδημοκρατικό» σύστημα κοινωνικής πολιτικής απαντάται στις Σκανδιναβικές χώρες και αποσκοπεί στην εξασφάλιση ενιαίων κοινωνικών δικαιωμάτων για το σύνολο του πληθυσμού μέσα στο πλαίσιο μίας καπιταλιστικής οικονομίας. Η παρέμβαση των φορέων του δημόσιου τομέα είναι έντονη, στηρίζεται κυρίως στην αρχή της αποκέντρωσης και παρακολουθεί τους πολίτες καθ’ όλη τη διάρκεια του βίου τους καλύπτοντας κάθε φορά διαφορετικές ανάγκες σε διαφορετικές φάσεις της ζωής του ατόμου. Τα επιμέρους υποσυστήματα είναι ενιαία και αναφέρονται στο σύνολο του πληθυσμού (γενική αρχή της καθολικότητας).

Η συμμετοχή των πολιτών στην κάλυψη της δαπάνης του συστήματος καθώς και το ύψος των παροχών σχετίζονται άμεσα με τα εισοδηματικά επίπεδα των πολιτών. Αυτός είναι και ο λόγος που η υψηλή ποιότητα των παρεχόμενων προνοιακών υπηρεσιών και κοινωνικοασφαλιστικών παροχών διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη νομιμοποίηση αυτού του μοντέλου.

δ) Το Μεσογειακό μοντέλο υπολειμματικής κάλυψης

Αυτό το σύστημα συναντάται κυρίως στις Μεσογειακές  χώρες της ΕΈ και θεωρείται σχεδόν υποτυπώδες σε σχέση με τις προαναφερόμενες κατηγορίες και για αυτό χαρακτηρίζεται ως «παραδοσιακό – στοιχειώδες».

Κοινό χαρακτηριστικό των χωρών όπου εντοπίζεται είναι η μεγάλη σημασία του αγροτικού παραγωγικού τομέα, η εκτεταμένη παραοικονομία, οι πελατειακές πολιτικές σχέσεις και τα συμπτώματα διαφθοράς στην κρατική μηχανή. Επίσης ο σημαντικός ρόλος της οικογένειας στη κοινωνική φροντίδα των υπηκόων της, αναλαμβάνοντας κατά κάποιο τρόπο τον ρόλο ενός θεσμικού υποκατάστατου του κοινωνικού κράτους.

Είναι προφανές ότι τα παραπάνω μοντέλα κράτους πρόνοιας  προικίζονται με εντελώς διαφορετικές αξιακές, ιδεολογικές και θεσμικές καταβολές. Το αγγλοσαξονικό προέρχεται από την παράδοση της φιλανθρωπίας, το ηπειρωτικό στηρίζεται σε επιλεκτικές παροχές τözπου Bismarck, ενώ το σοσιαλδημοκρατικό πρότυπο απηχεί την αξίωση και διεκδίκηση κοινωνικών δικαιωμάτων με τον χαρακτήρα αυθεντικών θεμελιωδών δικαιωμάτων.

Σε κάθε περίπτωση πάντως ως «κοινωνικά κράτη» ορίζονται μόνον εκείνα τα οποία έχουν κατοχυρώσει συνταγματικά την κοινωνική πολιτική ως υποχρέωση του κράτους να αναλάβει και να εγγυηθεί θεσμικά  την εξασφάλιση των βασικών κοινωνικών  αναγκών των πολιτών.

Υπάρχει δηλαδή μια ορατή τομή που οροθετεί από τη μία μεριά τόσο τα ηπειρωτικά όσο και τα σκανδιναβικά «κοινωνικά κράτη», και από την άλλη μεριά τις χώρες του αγγλοσαξονικού-φιλελεύθερου προτύπου. Στο τελευταίο, η ιδεολογική ηγεμονία  της αγοράς και η υποταγή της κοινωνικής πολιτικής στις οικονομικές προστακτικές  είναι απαγορευτικές για την συνταγματική κατοχύρωση των κοινωνικών δικαιωμάτων, τα οποία έχουν αποκλειστικά νομοθετική προέλευση.

Μ ε βάση την παραπάνω ταξινόμηση είναι σαφώς πιο εύκολο να ταξινομήσει κανείς το ανάλογο κράτος που επιθυμεί στο δικό του ιδεολογικό πρότυπο. Ταυτόχρονα όμως διευκολύνονται και οι υπόλοιποι στο να ελέγξουν τις ιδεολογικές αυθαιρεσίες που διαχέουν κάποιοι σκόπιμα επιχειρώντας να πιστωθούν ότι καλύτερο κυκλοφορεί στην ευρωπαϊκή πιάτσα ιδεών.      

* Ο Μανόλης Μαυροζαχαράκης είναι ελεύθερος συγγραφέας, με σπουδές σε οικονομικά, κοινωνιολογία και πολιτικές επιστήμες, εθνολογία και οικονομική ιστορία.