Αυτοκαταστροφικός λαϊκισμός

Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος στην Αγγλία δεν ήταν αναμενόμενο, είναι όμως κατανοητό. Η σχέση της Βρετανίας με την ΕΕ ήταν διαφορετική από την σχεδόν υπαρξιακή σχέση που έχουν η Γερμανία και η Γαλλία με την Ευρωπαϊκή Ένωση.

Η Βρετανία δεν ήταν ιδρυτικό μέλος της τότε ΕΟΚ, ενώ ο πολιτικός της κόσμος ποτέ δεν μοιράστηκε τα όνειρα μια πανευρωπαϊκής ομοσπονδίας  που θα αντικαθιστούσε κάποτε τα εθνικά κράτη (ένα ιδεώδες που αν και έχει εγκαταλειφθεί τώρα, υπήρχε πολύ έντονα κάποτε στην Γαλλία και την Γερμανία και που οδήγησε στο σχέδιο για ένα ‘Ευρωπαϊκό Σύνταγμα’, που ηττήθηκε σε δημοψηφίσματα σε Γαλλία και Ολλανδία πριν από δέκα χρόνια).

Η ένωση ήταν για τους Βρετανούς κυρίως μια εμπορική ένωση και μια αμοιβαία επωφελής συνεργασία. Δεν ήταν ποτέ ένα ξεκίνημα μιας τελικής «ενοποίησης». Ήταν πολύ πιο εύκολο για τους πολιτικούς τους να επιχειρηματολογήσουν υπέρ της εξόδου.

O ευρωσκεπτικσμός αυξήθηκε ιδιαίτερα την δεκαετία του 90, ιδίως μέσα στο Συντηρητικό Κόμμα. Οι λόγοι είναι πολύπλοκοι: ιδεολογικοί, εθνικιστικοί αλλά και επιχειρηματικοί (ο αυστραλός μεγιστάνας της ενημέρωσης Rupert Murdoch ήταν πάντα ευρωσκεπτικιστής). Ο τύπος κατά κόρον κατηγορούσε την τότε Ευρωπαϊκή Κοινότητα για υπερβολική νομοθεσία και παράλογη γραφειοκρατία. Οι λαϊκές εφημερίδες ήταν και παραμένουν γεμάτες (συνήθως ανακριβείς) ιστορίες για την ανικανότητα αλλά και αλαζονεία των ευρω-γραφειοκρατών. Αντίστοιχα πολλά συνδικάτα ήταν αντίθετα στην ΕΕ (όπως ήταν και ο νυν αρχηγός των Εργατικών, Jeremy Corbyn) διότι θεωρούσαν ότι η ελευθερία των αγαθών και υπηρεσιών βοηθούσε τις μεγάλες εταιρείες και όχι τους εργαζομένους.

Η ειρωνεία της ιστορίας είναι ότι η Βρετανία, ως μια εξωστρεφής, ευέλικτη και καινοτόμος οικονομία, υπήρξε από τους μεγάλους κερδισμένους της ΕΕ. Έχει σήμερα μεγαλύτερη ανάπτυξη από την Ευρωζώνη και πολύ χαμηλότερη ανεργία. Είχε μάλιστα εξασφαλίσει ειδική μεταχείριση που την προστάτευσε και από την κρίση της Ευρωζώνης αλλά και την πρόσφατη κρίση του μεταναστευτικού. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Βρετανικής οικονομίας την κράτησαν – σωστά – εκτός ευρώ, ενώ η ιδιαίτερη έμφαση στην μετανάστευση την κράτησαν και εκτός της ζώνης του Σένγκεν. 

Η καμπάνια του δημοψηφίσματος για την έξοδο στην αρχή βασίστηκε κυρίως στην οικονομία – και την «απελευθέρωση» της βρετανικής οικονομίας από τους «παράλογους» περιορισμούς της Ευρωπαϊκής νομοθεσίας. Σύντομα όμως οι υποστηρικτές της εξόδου στράφηκαν σε επιχειρήματα που αφορούσαν την «κυριαρχία» αλλά και την μετανάστευση. Το σύνθημά τους έγινε «πάρε τον έλεγχο», (take control) ενώ στην τελευταία του ομιλία ο δημοφιλής ηγέτης του Brexit – και διάσημος από την τηλεόραση – Boris Johnson υποσχέθηκε μια ημέρα της «ανεξαρτησίας».

Η δεύτερη αυτή φάση της προεκλογικής εκστρατείας απευθύνθηκε στο συναίσθημα του ψηφοφόρου και ιδίως στον θυμό του για τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης του 2008, οι οποίες επιβάρυναν τις χαμηλότερες εισοδηματικές τάξεις περισσότερο από όλες τις άλλες. Ο θυμός στρέφεται και εναντίον όσων εργάζονται στον χρηματοοικονομικό τομέα (που παραμένουν οι μεγάλοι κερδισμένοι) και οι οποίοι θεωρείται ότι έχουν προνομιακή πρόσβαση στη πολιτική εξουσία και κατά κανόνα ζουν στο Λονδίνο και την Νότια Αγγλία. Το μήνυμα ήταν απλό, συναισθηματικό και λαϊκιστικό – και μοιάζει πάρα πολύ με την αντίστοιχη δημαγωγία των Αλέξη Τσίπρα και Πάνου Καμμένου που τους έφερε στην εξουσία – ότι δηλαδή υπάρχουν κάποιοι αόρατοι και σκοτεινοί εχθροί της χώρα που καταπιέζουν την πατρίδα και της κάνουν κακό. Η πραγματικότητα ήταν πολύ πιο πολύπλοκη, αλλά αυτό ήταν δύσκολο να το εξηγήσεις στον μέσο ψηφοφόρο μέσα στα δευτερόλεπτα μιας τηλεοπτικής συνέντευξης.

Η δηλητηριώδης αυτή ρητορική των αντιευρωπαϊκών δυνάμεων ενίσχυσε τον αγγλικό εθνικισμό (που εκφράζει κυρίως το ακροδεξιό κόμμα UKIP αλλά και το Συντηρητικό κόμμα)  αλλά εξέφρασε και τον κρυφό ίσως ρατσισμό κάποιου μέρους της κοινής γνώμης έναντι των μεταναστών από την ανατολική Ευρώπη. Τελικά, αν και οι ηγέτες του κινήματος ήταν επιφανή μέλη του κατεστημένου (ο Boris Johnson και ο David Cameron ήταν φίλοι από το σχολείο και το πανεπιστήμιο, κατάφεραν να πείσουν την πλειοψηφία των ψηφοφόρων του Εργατικού Κόμματος, ιδίως στις μικρές επαρχιακές πόλιες και στην βόρεια Αγγλία ότι η έξοδος από την ΕΕ θα ήταν μια πράξη αντίστασης προς το κατεστημένο και προς τις εχθρικές και πανίσχυρες δυνάμεις που κρατούν την Βρετανία δέσμια. Σε αυτό η επιτυχημένη  αντιευρωπαϊκή λαϊκιστική ρητορική του Farage ήταν ολόιδια με αυτήν του Τσίπρα – και σχεδόν το ίδιο αβάσιμη. Όπως και στην Ελλάδα, η επανάσταση εναντίον στην ΕΕ στην Αγγλία θα προκαλέσει μεγάλη οικονομική ζημιά και δεν θα αγγίξει καθόλου τα μεγάλα θέματα της ανισότητας και κοινωνικής αδικίας.

Η δυσάρεστη αυτή εκστρατεία των λαϊκιστών μας θύμισε πόσο η πολιτική είναι ολόιδια από χώρα σε χώρα, και πόσο μοιάζουν τα εκλογικά σώματα στη συμπεριφορά τους, ακόμα και σε χώρες τόσο διαφορετικές στην οικονομική τους δομή όσο είναι η Βρετανία και η Ελλάδα. Το συναίσθημα, το μίσος, η δυσπιστία και ο φόβος είναι εργαλεία που ένας ευέλικτος και φωτογενής δημαγωγός μπορεί πάντα να χρησιμοποιήσει με ευχέρεια ακόμα και στην Αγγλία. Αυτό ισχύει ιδίως αν το μήνυμά του είναι απλό και κατανοητό – ακόμα και αν είναι παντελώς ανόητο ή παράλογο (όπως π.χ. η υπόσχεση του Boris Johnson ότι η έξοδος από την ΕΕ δεν σημαίνει και έξοδο από την ενιαία αγορά). Ο  λαϊκισμός δεν είναι λοιπόν μόνο ελληνικό φαινόμενο. Ο Farage και ο Τσίπρας είναι o ίδιος ακριβώς χαρακτήρας πολιτικού.

Η Βρετανία μπαίνει τώρα σε μια περίοδο αβεβαιότητας και αστάθειας για την οποία υπεύθυνος είναι κυρίως ο πρωθυπουργός David Cameron. Το δε παράδοξο του δημοψηφίσματος είναι ότι η Βρετανία ψήφισε κατά της ΕΕ, αλλά χωρίς να πει τίποτε για την νέα σχέση που θα πρέπει να έχει μαζί της. Σε αντίθεση με τις κοινοβουλευτικές εκλογές, η απόφαση δεν αφορά ένα κυβερνητικό πρόγραμμα αλλά μια αποσπασματική απόφαση, της οποίας το νόημα αλλάζει σύμφωνα με τις άλλες αποφάσεις που ενδέχεται να την συνοδεύουν. Η συμμαχία όμως του 52% υπερ της εξόδου δεν είναι συμμαχία για διακυβέρνηση, αφού κάποιοι είναι δεξιοί, κάποιοι αριστεροί, κάποιοι υπέρ του διεθνούς εμπορίου και κάποιοι εναντίον. Κανείς δεν ξέρει τί θα γίνει από εδώ και πέρα.

H σωστή παραίτησή του Cameron δεν θα τον προστατεύσει από την κριτική ότι οι αποφάσεις του έβλαψαν τη χώρα του και ίσως καταλήξουν στην διάσπαση του Ηνωμένου Βασιλείου (αφού η Σκωτία λέει τώρα ότι θα κάνει δεύτερο δημοψήφισμα ώστε να μπορέσει να παραμείνει στην ΕΕ – ενώ κανείς δεν ξέρει τί θα γίνει στην Βόρειο Ιρλανδία). Ο David Cameron ίσως να είναι ο χειρότερος πρωθυπουργός της μεταπολεμικής περιόδου, αυτός που με τις ανεύθυνες αποφάσεις του έβλαψε τη χώρα του περισσότερο από κάθε άλλον.

Ο αυτοκαταστροφικός λαϊκισμός δεν είναι λοιπόν μόνο προνόμιο της Ελλάδας. Όσοι πιστεύουν στην ανοικτή κοινωνία, στην ισότητα και τους διεθνείς θεσμούς πρέπει πάντα να γρηγορούν για να προστατεύουν τις κατακτήσεις τις μοντέρνας Ευρώπης από τον λαϊκισμό και την ξενοφοβία. Ο αγώνας για την ισότητα, την ανεκτικότητα και την ανοικτή κοινωνία είναι παντού ο ίδιος.

* Ο Παύλος Ελευθεριάδης είναι αναπληρωτής καθηγητής Νομικής στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Η ιστοσελίδα του είναι: www.pavloseleftheriadis.com