Δημοκρατική Ισότητα

Η Ελλάδα είναι από τις παλιότερες κοινοβουλευτικές δημοκρατίες της Ευρώπης. Το μεγαλύτερο μέρος της κοινοβουλευτικής ιστορίας της είναι όμως ταραγμένο, γεμάτο, κρίσεις, συγκρούσεις και αδιέξοδα. Ο εμφύλιος πόλεμος και η μακρά περίοδος αυταρχισμού που τον ακολούθησε, και η οποία τελείωσε μόλις το 1974, έχει αφήσει επώδυνα τραύματα στους θεσμούς και στις μνήμες όσων την έζησαν. Παρόλα αυτά οι συνταγματικοί θεσμοί και η κοινοβουλευτική δημοκρατία είναι πολύ πιο βαθιά ριζωμένα στην χώρα μας από πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες που υιοθέτησαν δημοκρατικούς και φιλελεύθερους θεσμούς πολύ αργότερα. Είναι σφάλμα, κατά την γνώμη μου, να συγκρίνεται η Ελλάδα με την Ισπανία και την Πορτογαλία, οι οποίες βγήκαν από την δικτατορία την ίδια περίπου εποχή στην δεκαετία του 70. Η παράδοσή μας είναι διαφορετική.

Το πρώτο ελληνικό Σύνταγμα του 1822 ήταν ένα από τα πιο προοδευτικά κείμενα της εποχής του, αν και στην ουσία δεν εφαρμόστηκε ποτέ. Το πρώτο πετυχημένο Σύνταγμα της Ελλάδας είναι το Σύνταγμα του 1844, που αποδέχθηκε ο Όθωνας μετά την εξέγερση της τρίτης Σεπτεμβρίου. Αυτό εισήγαγε τον κοινοβουλευτισμό, έστω περιορισμένα υπό τις εξουσίες του Βασιλιά, ενώ ο εκλογικός νόμος που ψηφίστηκε μαζί με το Σύνταγμα έδωσε το δικαίωμα της ψήφου σχεδόν σε όλους τους ενήλικες άνδρες. Σε άλλες χώρες της Ευρώπης, π.χ. στην Βρετανία της εποχής, το δικαίωμα ψήφου απαιτούσε μεγάλα περιουσιακά στοιχεία, ενώ στο Βερολίνο την ίδια περιοδο βασίλευε ένας Πρώσσος απόλυτος μονάρχης χωρίς εκλογές ή κοινοβούλιο. Η Γαλλία θεσμοθέτησε την καθολική ψηφοφορία (των ανδρών) μόλις το 1875, το Βέλγιο το 1893, η Νορβηγία το 1898, η Αυστρία το 1907, η Σουηδία το 1909 ενώ η Βρετανία το 1918 (μαζί με την ψήφο των γυναικών).

Και όμως, η επέκταση του δικαιώματος της ψήφου είχε τα αντίθετα αποτελέσματα από αυτά που περίμεναν οι εμπνευστές της. Αντί να ενισχύσει τον μέσο πολίτη, ενίσχυσε τις τοπικές ιεραρχίες. Την εποχή εκείνη μόλις δέκα τοις εκατό του πληθυσμού ήξερε γραφή και ανάγνωση, ενώ ισχυροί γαιοκτήμονες χρησιμοποίησαν τις εκλογές για να κτίσουν τοπικά πολιτικά δίκτυα, είτε με χρήματα, είτε με τη βία. Η κοινωνική ανισότητα εμπόδισε την πολιτική ισότητα. Η πραγματικότητα της Ελλάδας τον δέκατο ένατο αιώνα ήταν σε διαρκή σύγκρουση με τα ιδανικά της. Από εκείνη την στιγμή η χώρα μας προσπαθεί να προσαρμόσει την κοινωνική πραγματικότητα στα ιδεώδη της. Η αιτία της κακοδαιμονίας των θεσμών μας ίσως βρίσκεται έτσι στο γεγονός ότι το ιδεώδες της πολιτικής ισότητας που υιοθετήσαμε πολύ νωρίς, έδινε άνιση μάχη με την παραδοσιακή κοινωνική ανισότητα μιας αγροτικής κοιννωνίας.

Αυτά όμως ανήκουν στους ιστορικούς να διαπιστώσουν και να αναλύσουν. Ο δικός μου στόχος είναι διαφορετικός και πιο περιορισμένος. Πιστεύω ότι οι παραδοσιακές αξίες της ισότητας και της ελευθερίας παραμένουν παρεξηγημένες στην κοινωνία μας. Υπάρχει ανάγκη να επιστρέψουμε στις θεμελιώδεις αυτές αξίες του νεοελληνικού κράτους, να τις μελετήσουμε πιο προσεκτικά και να τις ερμηνεύσουμε με αναφορά στις συνθήκες και την ιστορία της πατρίδας μας. Το έργο αυτό έχει ήδη εν μέρει γίνει από σπουδαίους νομικούς και θεωρητικούς του δικαίου όπως ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, ο Αλέξανδρος Σβώλος και ο Αριστόβουλος Μάνεσης. Η συζήτηση αυτή όμως, για λόγους που δεν καταλαβαίνω, έχει πλέον αποκοπεί από την δημόσια ζωή. Ενώ σήμερα στην Ελλάδα παράγεται σπουδαία φιλοσοφία του δικαίου και πολιτική φιλοσοφία, αυτό συνήθως συμβαίνει στα πανεπιστημιακά σεμινάρια και όχι στην δημόσια ζωή. Υπάρχει όμως επείγουσα ανάγκη να ξαναστήσουμε γέφυρες μεταξύ του ακαδημαϊκού και του πολιτικού κόσμου. Αυτόν τον σκοπό έχει η παρούσα μικρή συλλογή.

Στο βιβλίο αυτό συγκεντρώνω τα γραπτά μου των τελευταίων τεσσάρων χρόνων για την ισότητα στην Ελλάδα. Πολλά από τα κείμενα γράφτηκαν με αφορμή την χρεοκοπία του 2010, αλλά το περιεχόμενό τους πηγάζει από την πολύχρονη ενασχόλησή μου με την φιλοσοφία του συνταγματισμού και την πολιτική φιλοσοφία των δικαιωμάτων και της ισότητας. Τα περισσότερα κείμενα είναι ήδη δημοσιευμένα. Μερικά κείμενα είναι νέα και γράφτηκαν για την συλλογή αυτή με τρόπο ώστε το σύνολο να παρουσιάζει ένα ένα ενιαίο και απλό επιχείρημα, που να μην απαιτεί ειδικές γνώσεις για την κατανόησή του.

Το κύριο επιχείρημά μου είναι πολύ απλό. Η Ελλάδα δεν χρεοκόπησε επειδή οι κυβερνήσεις είχαν λάθος πολιτικές. Ούτε και χρεοκόπησε επειδή υιοθέτησαν την λάθος πολιτική φιλοσοφία, δεξιά, κεντρώα ή αριστερή. Δεν βγήκε λάθος το εθνικό κυβερνητικό πρόγραμμα, κεϋνσιανό, νεοφιλελεύθερο ή άλλο, που τάχα είχαν βάλει μπροστά οι κυβερνήσεις μας. Δεν υπήρξε ποτέ τέτοιο πρόγραμμα. H χώρα μας χρεοκόπησε επειδή παραβίασε το παραδοσιακό της ιδεώδες: την δημοκρατική ισότητα. Η Ελλάδα τα τελευταία τριάντα χρόνια υπήρξε μια ριζικά άνιση κοινωνία. Τα πολιτικά κόμματα συστηματικά αυτοσχεδίαζαν προτιμώντας το στενό ιδιωτικό συμφέρον – το οποίο κατ’ ευφημισμό ονομάζουν «πολιτικό κόστος» – πάνω από το δημόσιο. Στην σημερινή ανταγωνιστική και πολύπλοκη Ευρώπη, αυτός ο αυτοσχεδιασμός αποδείχτηκε καταστροφικός, αλλά και άκρως επικερδής για τους λίγους. Και εδώ βρίσκεται το κλειδί της νεάς ανισότητας. Η νεώτερη ανισότητα στη χώρα μας δεν δημιουργείται από την μεγάλη γαιοκτησία ή τα κληρονομικά προνόμια, αλλά από την κομματική εύνοια και την πολιτικη΄ισχύ.

Η χώρα μας κατέρρευσε επειδή η δημόσια διοίκηση κυριεύθηκε από την κομματοκρατία, επειδή οι πολιτικές ηγεσίες κυριεύθηκαν από οργανωμένα μικρά και μεγάλα παρασιτικά συμφέροντα, επειδή δεν μπόρεσαν ή δεν θέλησαν να πολεμήσουν τη διαφθορά και επειδή στην κορυφή του κράτους βρέθηκαν διαπλεκόμενοι πολιτικοί και επιχειρηματίες που έγιναν πλούσιοι από κρατικούς πόρους. Οι θεσμοί λογοδοσίας και ελέγχου – βουλή, τύπος, δικαστήρια – έπαψαν στην χώρα μας να λειτουργούν αποτελεσματικά. Ούτε τα κόμματα, ούτε η βουλή, ούτε οι επαγγελματικές ενώσεις, ούτε και τα ΜΜΕ λειτουργησαν όπως έπρεπε ως μηχανισμοί συστηματικού ελέγχου και λογοδοσίας. Παρά το γεγονός ότι βρέθηκαν παντού άξια και ανιδιοτελή πρόσωπα σε όλα τα κόμματα, τις ενώσεις και τον τύπο, το πελατειακό σύστημα ήταν πάντα πιο δυνατό από τα μεμονωμένα άτομα. Έτσι το πολιτικό σύστημα κατέρρευσε μαζί με την οικονομία μέσα σε ένα κλίμα δυσώδους απαξίωσης.

Η Ελλάδα χρεοκόπησε γιατί δεν μπόρεσε να φτιάξει μια χώρα που να κατακτά στην πράξη το ιδεώδες της πολιτικής ισότητας, που υιοθέτησε στην θεωρία. Εδώ και χρόνια όλοι οι ειδικοί επιστήμονες που έχουν ασχοληθεί με την Ελλάδα (χωρίς φυσικά να τους δίνουν σημασία τα μεγάλα ΜΜΕ) επισημαίνουν τον άδικο και ολιγαρχικό χαρακτήρα αυτού του συστήματος. Διακεκριμένοι οικονομολόγοι, κοινωνικοί επιστήμονες και νομικοί έχουν γράψει ότι οι πρακτικές της Ελλάδας διαφέρουν πολύ από τις πρακτικές άλλων ευρωπαϊκών κρατών. Το πρόβλημα με την παλιά πολιτική τάξη δεν είναι συνεπώς μόνο το ίδιο το γεγονός της χρεοκοπίας, αλλά κυρίως οι αιτίες της: η ακραία ανισότητα, η εξώφθαλμη ευνοιοκρατία, η ανυπαρξία κράτους δικαίου, η χαλαρή εφαρμογή των νόμων, η διασπάθιση των Ευρωπαϊκών πόρων, τα τραπεζικά σκάνδαλα, η ληστρική διαχείριση των εξοπλιστικών προγραμμάτων.

Εδώ χρειάζεται μια μικρή αναφορά στο τί συμβαίνει αλλού, κάτι για το οποίο υπάρχει πολύ μεγάλη σύγχυση. Σε άλλες χώρες της ΕΕ υπάρχει (όχι σε όλες από πολύ παλιά, στις περισσότερες μόνο από τον δέυτερο παγκόσμιο πόλεμο και μετά) μια σοβαρή δημόσια διοίκηση, ένα αυστηρό κράτος δικαίου και ένα πλήρες κοινωνικό κράτος. Οι θεσμοί αυτοί έχουν φτιάξει κοινωνίες που σε μεγάλο βαθμό, αλλά όχι φυσικά με τέλειο τρόπο, ικανοποιούν το αίτημα για ίσες ευκαιρίες, αμοιβαίο σεβασμό και πραγματική αλληλεγγύη. Τα ελληνικά πελατειακά κόμματα συνήθως υποκρίνονται ότι ακούν την κριτική αυτή, υποδεχόμενα μάλιστα και «μεταρρυθμιστές» στους κόλπους τους, ενώ στην πράξη αδιαφορούν παντελώς.

Είναι πραγματικά εξοργιστικό ότι ακόμα και τώρα μετά από τέσσερα χρόνια αδυσώπητης κρίσης, τα πελατειακά κόμματα συνεχίζουν να χρησιμοποιούν την ίδια προκλητική διπλοπροσωπία. Συμφωνούν κατ’ αρχήν με όλη την κριτική για τις πρακτικές τους. Δηλώνουν φίλοι της «μεταρρύθμισης». Και όμως, όταν έλθει η ώρα των αποφάσεων, δεν κάνουν απολύτως τίποτε που να θίγει τα προνόμια της εκλογικής πελατείας τους. Με νυχτερινές τροπολογίες συνεχίζουν να μοιράζουν χάρες και χρήματα.

Στις σελίδες που ακολουθούν εξηγώ πώς το πελατειακό κράτος έιναι το κεντρικό πρόβλημα της άνισότητας στην Ελλάδα. Αυτό είναι, κατά την γνώμη μου, το πιο σημαντικό ζήτημα στην Ελλάδα της κρίσης σήμερα. Δεν αρκεί όμως να διαπιστώσουμε το πρόβλημα. Πρέπει και να μπορούμε να διατυπώσουμε θετικές προτάσεις για την ανανέωση των ιδεωδών της ελληνικής δημοκρατίας αλλά και συγκεκριμένες προτάσεις για την πραγματικά δίκαιη μοιρασία των βαρών, των ωφελημάτων και των κινδύνων της κοινής μας ζωής. Την φιλοσοφία αυτή την ονομάζω «δημοκρατική ισότητα». Το όνομα δεν έχει ιδιαίτερη σημασία, αν και παραπέμπει στους φιλοσόφους της ισότητας που έχουν οδηγήσει την προσωπική μου πορεία: Ρουσσώ, Καντ, Rawls, Dworkin. Πρόκεται απλά για την φιλοσοφία της προοδευτικής Ευρώπης. Η φιλοσοφία αυτή είναι η σημερινή εξέλιξη των παλιών ιδεωδών του πρώτου ελληνικού κράτους.

H δημοκρατική ισότητα απαιτεί τρια διαφορετικά είδη ισότητας. Απαιτεί πρώτα από όλα ίσα δικαιώματα για όλους, δηλαδή απόλυτη ισοπολιτεία. Αυτή προϋποθέτει ισότητα στα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα, χωρίς εξαιρέσεις και προνόμια για τους ισχυρούς. Απαιτεί κανένας πολίτης (ή επισκέπτης) αυτής της χώρας, όσο ταπεινή και αν είναι η καταγωγή του, όσο δυσάρεστες και αν είναι οι απόψεις του ή μειοψηφική η ταυτότητά του, να μην στερείται τις ατομικές του ελευθερίες ή το δικαίωμα στην προσωπική ασφάλεια.

Δεύτερον, η δημοκρατική ισότητα απαιτεί ίσες ευκαιρίες. Αυτό δεν σημαίνει ότι όλοι θα πρέπει να έχουμε το ίδιο εισόδημα ή την ίδια επιτυχία, ή ομοιόμορφα χαρακτηριστικά. Το αντίθετο. Οι ίσες ευκαιρίες απαιτούν όμως θεσμούς και παιδεία, όπου θα διακρίνονται αυτοί που το αξίζουν. Απαιτούν επίσης και μια ευνομούμενη αγορά που θα προστεύει τις μικρές επιχειρήσεις από την τυχόν αρπακτικότητα των μεγάλων και θα εξασφαλίζει ότι θα πετυχαίνουν μόνο αυτές που εξυπηρετούν καλύτερα τον καταναλωτή. Απαιτεί τέλος και τράπεζες που θα δανείζουν μόνο με επιχειρηματικά κριτήρια.

Τρίτον, η δημοκρατική ισότητα απαιτεί ίση πρόσβαση σε ένα σύστημα αλληλεγγύης. Το ευρωπαϊκό κοινωνικό κράτος υπόσχεται ένα δίκτυ ασφαλείας που εξασφαλίζει τους πάντες από την ανέχεια. Η Ελλάδα είναι, σύμφωνα με όλα τα διαθέσιμα στοιχεία, μια από τις πιο άνισες χώρες στην Ευρώπη. Είναι δε και η μόνη χώρα στην Ευρωζώνη που δεν έχει θεσπίσει ένα ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα για τους άπορους και τους ανέργους, παρά το γεγονός ότι είχε μια αυτοαποκαλούμενη σοσιαλιστικη κυβέρνηση επί περίπου τριάντα χρόνια.

Έγραψα το μικρό αυτό βιβλίο για να εξηγήσω πώς οι ιδέες αυτές μπορούν να μας κάνουν να ονειρευόμαστε μια ρεαλιστική επανάσταση. Υποστηρίζω ότι αλλαγή της Ελλάδας πρέπει να πορευθεί με πυξίδα την δημοκρατική ισότητα σε όλες της τις διαστάσεις. Η αλλαγή της χώρας μας μπορεί να πάρει πολλά χρόνια, αλλά είναι εφικτή. Το κυνικό σύστημα “αρπακτικού παρασιτισμού” που κατασπατάλησε και ιδιοποιήθηκε τους κρατικούς πόρους από τα μέσα της δεκαετίας του 80 εως το ξέσπασμα της κρίσης δεν είναι παντοδύναμο. Υπάρχουν τα δημοκρατικά μέσα για να ανατραπεί και δώσει τη θέση του σε μια ανοικτή κοινωνία με κράτος δικαίου, ισότητα ευκαιριών, εξωστρεφή οικονομία και πλήρη κοινωνική προστασία.

Το ευρωπαϊκό όραμα της δημοκρατικής ισότητας συνδυάζει τον δυναμισμό της ευνομούμενης αγοράς με την κοινωνική προστασία των αδυνάτων. Αν η κρίση οφείλεται στην αδυναμία του πολιτικού συστήματος να προσαρμοστεί στους κανόνες της εσωτερικής αγοράς της ΕΕ και τους κανόνες του Ευρώ, τοτε η έξοδος από την κρίση πρέπει να συνδυάζει οικονομικές μεταρρυθμίσεις με πολιτικές, που θα επιστρέφουν την χώρα μας στον δρόμο του σεβασμού της πραγματικής ισότητας όλων των πολιτών της.

* Ο κ. Παύλος Ελευθεριάδης είναι αναπληρωτής καθηγητής νομικής στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, δικηγόρος (barrister) στο Λονδίνο και υποψηφιος βουλευτής Α’ Αθηνών με το Ποτάμι – www.pavloseleftheriadis.com

1 Νίκος Αλιβιζάτος, Το Σύνταγμα και οι Εχθροί του στη Νεοελληνική Ιστορία 1800-2010 (Αθήνα: Πόλις, 2011) σ. 92-95.

2 Ο ιστορικός Romilly Jenkins περιγράφει πώς ανώτατοι έλληνες πολιτικοί χρησιμοποιούσαν συμμορίες «κλεφτών» για να εκφοβίζουν τοπικούς ψηφοφόρους την δεκαετία του 1870, κάπότε με ακραία βία και καταστροφικές συνέπειες για τους αθώους ομήρους τους. Βλ. R. Jenkins, The Dilessi Murders: Greek Brigands and English Hostages (London: Prion Books, 1998, πρώτη δημοσίευση 1961).

3 Bλ π.χ. Παύλος Ελευθεριάδης, Συνταγματισμός και Πολιτικές Αξίες (Σακκουλας, 1999) και Pavlos Eleftheriadis, Legal Rights (Oxford University Press, 2008).