Νέο δόγμα του σοκ

Η θέση ότι ο καπιταλισμός τρέφεται από τις κρίσεις του είναι παλιά. Καθώς φαίνεται δεν έχει και πολλή σημασία αν τις κρίσεις αυτές τις παράγει στοχευμένα το ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα ή αν αποτελούν παράπλευρες απώλειες ή κόστος.

Δεν έχει σημασία αν δεν τις παράγει καν το ίδιο, ή αν κάποτε προκύπτουν ουρανοκατέβατες όπως τα πλήγματα της τρομοκρατίας στους Δίδυμους Πύργους την 11η Σεπτέμβρη το 2001 ή όπως ο τυφώνας Κατρίνα στη Νέα Ορλεάνη λίγα χρόνια αργότερα. Η ουσία της κρίσης παραμονεύει στην εκμετάλλευση του σοκ κατά την επόμενη μέρα.

Η τρομοκρατία και ο φόβος της οδήγησαν στην υπερανάπτυξη ενός πλανητικού συστήματος ασφάλειας με εργαλεία για παγκόσμιες επιτηρήσεις και στη συνέχεια με θανάσιμα αυτόματα οπλικά συστήματα. To αναγκαίο διαπλέχθηκε με το υπέρμετρο και καταστροφικό.

Η Naomi Klein περιέγραψε έγκαιρα και παθιασμένα στο βιβλίο της για το «δόγμα του σοκ» (The Shock Doctrine, Penguin Books, 2007) την επόμενη μέρα του τυφώνα στη Νέα Ορλεάνη: Όχι μόνο τις φυσικές καταστροφές, αλλά και τις σαρωτικές ιδιωτικοποιήσεις δημόσιων δομών, που αλλιώς θα χρειάζονταν δεκαετίες για υπερνίκηση κοινωνικών και πολιτικών αντιστάσεων προκειμένου να πραγματοποιηθούν.

Στην πόλη εκείνη ως τότε λειτουργούσαν 123 δημόσια σχολεία, μετά τον τυφώνα απέμειναν μόνο 4 (βλ. σελ. 5 και πλήθος ανάλογων στοιχείων σε όλο το βιβλίο). Ακόμη και η ιδιωτικοποίηση αστυνομικών υπηρεσιών έφθασε σε ύψη ρεκόρ.

Τώρα βέβαια το νέο παγκόσμιων διαστάσεων σοκ το προκαλεί στην οικονομία το δόγμα Trump με την επιβολή δασμών. Τί θα προκύψει; Αποτελέσματα ακόμη δεν καταγράφονται. Στα μάτια του μέσου πολίτη αλλά και των ειδικών στις προβλέψεις η κατάσταση δείχνει χαοτική. Δεν είναι άγνωστες μόνο οι εκβάσεις των συγκρούσεων, αλλά η ταυτότητά τους, οι πόλοι, τα ίδια τα διλήμματα.

Στο βάθος βρίσκεται η σύγκρουση ΗΠΑ – Κίνας; Μήπως του εθνικισμού με την παγκοσμιοποίηση; Μεταλλάσσεται άραγε ο καπιταλισμός και η γνώση πλέον θα φέρνει το κέρδος, αντί να ισχύει πάντα το αντίστροφο;

Μια αναμφίβολη μεταλλαγή του καπιταλισμού συνδέεται με την ανακάλυψη ότι τα κέρδη μπορούν να γίνουν περισσότερα, αν εγκαταλειφθεί η τάση της επέκτασης των αγορών προς τις φτωχές ηπείρους με τα χαμηλά εισοδήματα. Αν θα στοχεύονται κυρίως οι καταναλωτές των πλουσιότερων χωρών. Εξού και οι ΗΠΑ κλείνουν τα σύνορα και η Ευρώπη γίνεται φρούριο, κατά το όραμα του Scheuble.

Συνεχίζουμε όμως τα ερωτήματα: Θα επακολουθήσει την πολιτική των δασμών μια οικονομική ύφεση, με αποτέλεσμα τη μείωση της παραγωγής και τη βελτίωση του φυσικού περιβάλλοντος λόγω αντίστοιχης μείωσης των ρύπων, ή θα προκύψουν ανισόρροποι ρυθμοί ανάπτυξης με άγνωστες επιβαρυντικές επιπτώσεις;

Η απαισιόδοξη λαϊκή σοφία διδάσκει ότι ύστερα από κάθε κρίση οι φτωχοί γίνονται φτωχότεροι και οι πλούσιοι πλουσιότεροι. Υπάρχει όμως και η αισιόδοξη, εξίσου παγκόσμια εκδοχή: Το θέμα δεν είναι αν θα πέσεις, αλλά να μπορείς μετά να σηκωθείς. Κι όπως έλεγε ο Σταγειρίτης, οι στόχοι συνήθως είναι ευνόητοι αλλά οι τρόποι αναζητούνται.

Μια ταπεινή γνώμη εδώ για τους τρόπους λοιπόν: Στην εποχή όπου η γνώση γίνεται η υποδομή που φέρνει το χρήμα, όπου οι κολοσσοί της τεχνοφεουδαρχίας κινούν τα νήματα και οι αδαείς μοιάζουν θλιβερά καραγκιοζάκια, η διέξοδος δείχνει προς τη μελέτη και την παιδεία. Προς την τόνωση της δημόσιας εκπαίδευσης ώστε η αλήθεια να φθάνει στους πολλούς, στους φτωχούς, σε όλους.

Έτσι με τη διεύρυνση του διαλόγου γίνεται η γνώση πλουσιότερη (του Σταγειρίτη κι αυτό) και απελευθερωτική. Δεν είναι καθόλου τυχαία η εξουσιαστική δυσπιστία προς τα πανεπιστήμια, από το Harvard ως το οικείο ΑΠΘ, ούτε η συρρίκνωση του αριθμού των σχολείων στη μέση εκπαίδευση, ούτε η δημιουργία σχολείων δυο ταχυτήτων (του τύπου «Ωνάσεια») ώστε τα «άτυχα», στις γειτονιές της «μετριότητας» (!!), να εγκαταλείπονται στην υποβάθμισή τους.

Έτσι, με τη μελέτη, ίσως ανακαλύψουμε ότι η επιστήμη βαδίζει στον ίδιο δρόμο με την αισιόδοξη λαϊκή ρήση που ξανασηκώνει όρθιους τους πεσόντες των κρίσεων: Η σοφία του πλήθους (crowd wisdom!) είναι πιο κρίσιμη συνθήκη καλλιέργειας από την αριστεία των λίγων. Η παιδεία των πολλών είναι ο τρόπος για να κτιστεί η νέα αξιοπιστία.

Οι αυθεντίες της εξουσίας θα διαψευστούν και γι’ άλλο λόγο, αφού οι απροσδιοριστίες και οι μυστηριώδεις εντροπίες θα αποδειχθούν ανθεκτικότερες από τα δόγματα και τις βεβαιότητές τους. Κάποιοι χειραγωγούμενοι θα γίνουν χειριστές, κατά το εν μέρει άρχεσθαι και άρχειν, όπως ανέκαθεν το ήθελε η δημοκρατία, όπως ανέκαθεν το φοβόταν η ολιγαρχία. Μάθε παιδί μου γράμματα, ή αλλιώς ψωμί – παιδεία – ελευθερία!