Ημέρα της Ευρώπης: Εορτασμοί στη σκιά του Τραμπ

“Γιορτή; Ποια γιορτή; Μοιάζει περισσότερο με κηδεία“. Η φράση αυτή πιθανόν να αποτυπώνει με ακρίβεια την  κατάσταση που επικρατεί τα τελευταία χρόνια επί ευρωπαϊκού εδάφους, όπου η μία μετά την άλλη οι συμμαχίες διαλύονται και το αίσθημα της ειρήνης και της ενότητας που πηγάζει από την Ημέρα της Ευρώπης, που τιμάται κάθε χρόνο στις 9 Μαΐου, έχει δώσει τη θέση του σε αβεβαιότητα, φόβο και αγωνία.

Η παραπάνω φράση όμως ανήκει σε πρώην υψηλόβαθμο αξιωματούχο του ΝΑΤΟ και ειπώθηκε για τους φετινούς εορτασμούς της Ημέρας της Νίκης στην Ευρώπη, που φέτος συμπληρώνει 80 χρόνια.

Η Ημέρα της Ευρώπης, γνωστή και ως VE Day, ήταν ένας κοινός θρίαμβος των Συμμάχων επί της ναζιστικής Γερμανίας, επί του μίσους, της δικτατορίας, του εδαφικού επεκτατισμού του Τρίτου Ράιχ και των ειδεχθών εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας.

Ένας αγώνας που πληρώθηκε με αίμα: περίπου 51 εκατομμύρια στρατιώτες και πολίτες των συμμαχικών χωρών έχασαν τη ζωή τους κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Κι όμως, οκτώ δεκαετίες μετά, τα μηνύματα που φτάνουν από Ευρώπη και ΗΠΑ, μόνο ειρήνη δεν θυμίζουν. Αντιθέτως, πλήθος αναλύσεων και ρεπορτάζ χαρακτηρίζουν τον Ντόναλντ Τραμπ ως την πιο σοβαρή απειλή για τις διατλαντικές σχέσεις μετά τον πόλεμο. Στην Ευρώπη, ο Αμερικανός πρόεδρος παρουσιάζεται από πολλούς ως ο “σφαγέας” των κοινών αξιών δεκαετιών, των κοινών οραμάτων για την ασφάλεια, τη δημοκρατία και το κράτος δικαίου.

Για να κατανοήσει κανείς τι πήγε στραβά με τις συμμαχικές σχέσεις μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, δεν μπορεί να παραβλέψει τον ρόλο της Ρωσίας, όπως αναφέρει σε εκτενές άρθρο του το BBC.

Μέχρι το 1945, περίπου 24 εκατομμύρια Σοβιετικοί πολίτες και στρατιώτες είχαν χάσει τη ζωή τους στη μάχη με τη ναζιστική Γερμανία. Χωρίς αυτή τη θυσία – όπως και των υπόλοιπων συμμάχων – ο Χίτλερ ίσως να μην είχε ηττηθεί ποτέ.

“Ένα πράγμα που πρέπει να αναγνωρίσουμε είναι ότι η Ρωσία δεν ήταν ποτέ πραγματικός φίλος της Δύσης”, αναφέρει ο Μίχαελ Ζάντοφσκι, πρώην πρέσβης της Τσεχίας σε ΗΠΑ και Λονδίνο. “Στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν σύμμαχος από ανάγκη. Χρειαζόταν κάθε βοήθεια που μπορούσε να πάρει απέναντι στους Ναζί. Το ίδιο ίσχυε και για τις δυνάμεις της Δύσης. Όμως η Μόσχα δεν είχε σκοπό να διατηρήσει τη συμμαχία μετά τη νίκη της. Από τη στιγμή που εξουδετερώθηκε ο κοινός εχθρός, η Σοβιετική Ένωση ακολούθησε τις δικές της επιδιώξεις”.

Οι ρωγμές φάνηκαν άμεσα, με την ήττα της Γερμανίας, ενώ ακόμα και για την ημέρα της Νίκης υπήρξε διαφωνία: οι δυτικές δυνάμεις έγιναν μάρτυρες της υπογραφής της στρατιωτικής συνθηκολόγησης της Γερμανίας στις 8 Μαΐου 1945 στη γαλλική πόλη Ρεμς. Η ΕΣΣΔ απαίτησε ξεχωριστή τελετή στη σοβιετική ζώνη του Βερολίνου, μία μέρα αργότερα. Μέχρι και σήμερα, η Ρωσία τιμά τη Ημέρα της Νίκης στις 9 Μαΐου.

Και έτσι, ανάλογα με το πού βρίσκεσαι στην Ευρώπη, το πώς βιώνεται η Ημέρα της Νίκης διαφέρει. Στη Δυτική Ευρώπη, κυριαρχεί το πνεύμα ελευθερίας και δημοκρατίας, η ανάμνηση μιας ιστορικής νίκης επί του φασισμού. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, όπως κάθε χρόνο, προγραμματίζονται δεκάδες επετειακές εκδηλώσεις.

Αλλά οι άνθρωποι που ζούσαν στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη, όπως η Τσεχοσλοβακία, βγήκαν από τη ναζιστική κατοχή το 1945 για να καταλήξουν σε κομμουνιστικά καθεστώτα – είτε τους άρεσε είτε όχι.

Ως αποτέλεσμα λοιπόν, σύμφωνα με τον Ζάντοφσκι η σχέση της χώρας του με τη Ημέρα της Νίκης περιγράφεται με μία λέξη: “αμφίσημη”.

“Το δυτικό τμήμα της Τσεχοσλοβακίας απελευθερώθηκε από αμερικανικά στρατεύματα, το υπόλοιπο από τους Σοβιετικούς”, εξηγεί. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1948, η χώρα πέρασε στον πλήρη έλεγχο του Κομμουνιστικού Κόμματος, ενώ το 1968 βίωσε την εισβολή του σοβιετικού στρατού για να κατασταλεί η Άνοιξη της Πράγας.

“Κατά τη διάρκεια της κομμουνιστικής εποχής, ο ρόλος της Δύσης στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο αποσιωπήθηκε και περιθωριοποιήθηκε σκόπιμα. Μας έλεγαν ότι οφείλαμε την ελευθερία μας [από τους Ναζί] στους Σοβιετικούς”, πρόσθεσε.

Αυτή η ανάγνωση της ιστορίας συνεχίζει να επιβιώνει μέχρι και σήμερα, με το ρωσικό καθεστώς να προβάλλει τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ως εθνικό θρίαμβο. Οι επετειακές στρατιωτικές παρελάσεις της 9ης Μαΐου έχουν χαρακτήρα επίδειξης ισχύος και ο Βλαντίμιρ Πούτιν γνωρίζει καλά το βαθύ αίσθημα εθνικιστικής υπερηφάνειας που εξακολουθούν να αισθάνονται οι Ρώσοι για την ήττα του ναζιστικού καθεστώτος το 1945.

Άλλωστε δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι αποκαλεί τους Ουκρανούς ηγέτες “ναζί” , με στόχο να δαιμονοποιήσει το Κίεβο στα μάτια της ρωσικής κοινής γνώμης.

Για τη φετινή επέτειο της νίκης της Σοβιετικής Ενωσης επί της ναζιστικής Γερμανίας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Βλαντίμιρ Πούτιν κήρυξε τριήμερη εκεχειρία στην Ουκρανία, υποτίθεται, επειδή θέλει να επικεντρωθεί, απρόσκοπτα, στην επίδειξη της στρατιωτικής δύναμης της Ρωσίας μπροστά σε πλήθος ξένων αξιωματούχων, συμπεριλαμβανομένου του προέδρου Σι Τζινπίνγκ της Κίνας.

Ο επίσημος λόγος που έδωσε ο Πούτιν για να δικαιολογήσει την απόφαση για κατάπαυση του πυρός στην Ουκρανία ήταν “ανθρωπιστικοί λόγοι“. Μεγάλη ειρωνεία, αν σκεφτεί κανείς ότι είναι αυτός που διέταξε την εισβολή στην Ουκρανία.

ΗΠΑ – Ευρώπη: Ένας “γάμος” από συμφέρον

Αυτός είναι και ο λόγος που πολλοί Ευρωπαίοι σοκάρονται με τον τρόπο που ο Ντόναλντ Τραμπ δείχνει να σέβεται – ακόμα και να υποκλίνεται – στον Πούτιν, την ώρα που ταυτόχρονα απειλεί την εδαφική ακεραιότητα παραδοσιακά στενών συμμάχων όπως ο Καναδάς και η Δανία.

Η Ευρώπη θεωρούσε τις Ηνωμένες Πολιτείες τον πιο στενό της σύμμαχο από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η Ουάσινγκτον έριξε χρήματα σε μια ήπειρο κατεστραμμένη από τον πόλεμο, στα τέλη της δεκαετίας του 1940, συμπεριλαμβανομένης της Δυτικής Γερμανίας, η οποία έμεινε βαθιά ευγνώμων για την αμερικανική στήριξη, μετά την ήττα του ναζισμού.

Οι ΗΠΑ έδωσαν επίσης στην Ευρώπη μεταπολεμικές εγγυήσεις ασφάλειας- το ΝΑΤΟ ιδρύθηκε το 1949.

Όμως, σε αντίθεση με όσα υπονοεί ο Τραμπ, δεν ήταν μία πράξη αλτρουισμού. Ήταν ένας “γάμος συμφέροντος”.

Η Ουάσινγκτον, μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ανησυχούσαν για την εξάπλωση του κομμουνισμού. Έβλεπε την Ευρώπη πληγωμένη οικονομικά, χωρίς υποδομές και με ισχυρά κομμουνιστικά κόμματα να ανεβαίνουν σε Ιταλία και Γαλλία. Επιπλέον, η απειλή από τη Σοβιετική Ένωση ήταν ορατή. Με την οικονομική και στρατιωτική της παρέμβαση, οι ΗΠΑ έστησαν γεωστρατηγικά προγεφυρώματα στην “αυλή” της ΕΣΣΔ, με στόχο να ελέγξουν την επιρροή της.

Κάπως έτσι γεννήθηκε η ιδέα της “Δύσης” – ως ένα σύνολο χωρών με κοινές αξίες και στόχους ασφαλείας. Αλλά, μήπως όμως βρισκόμαστε μπροστά στον αργό θάνατο αυτής της διατλαντικής συμμαχίας; Χωρίς κοινό εχθρό πλέον, οι ρωγμές στη σχέση ΗΠΑ – Ευρώπης μοιάζουν βαθύτερες από ποτέ. Και το 2025, ο πρόεδρος των ΗΠΑ δεν θεωρεί πια απειλή τη Ρωσία.

“Η κοινή ιστορία ήταν για δεκαετίες το θεμέλιο της σχέσης”, σημείωσε η πρώην πρέσβης των ΗΠΑ στο ΝΑΤΟ, Τζούλι Σμιθ, “αλλά πλέον δεν αρκεί για να την προχωρήσει μπροστά”.

Την ίδια στιγμή, ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι η μεγαλύτερη σύρραξη στην Ευρώπη μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η ρωσική οικονομία βρίσκεται σε διαρκή πολεμική προετοιμασία και ο κίνδυνος επέκτασης είναι υπαρκτός. Η διαφορά είναι πως η Ευρώπη νιώθει την απειλή, σε αντίθεση με την Ουάσινγκτον.

Όσα διαδραματίστηκαν επίσης στα τέλη Φεβρουαρίου, όπου ο Τραμπ και ο αντιπρόεδρός του Τζέι Ντι Βανς εξευτέλισαν και ταπείνωσαν τον Ουκρανό πρόεδρο, ώσπου τον έδιωξαν ακόμα και από τον Λευκό Οίκο, αποτέλεσε σημείο καμπής για την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη.

Δημοσκόπηση της YouGov τον Μάρτιο έδειξε πως, 80 χρόνια μετά την Ημέρα της Ευρώπης, η πλειοψηφία των Δυτικοευρωπαίων βλέπει πλέον τις ΗΠΑ ως μεγάλη απειλή για την ειρήνη στην ήπειρο (78% στο Ηνωμένο Βασίλειο, 74% στη Γερμανία, 75% στην Ισπανία).

Στην Ανατολική Ευρώπη, εκεί όπου κάποτε δέσποζε η σοβιετική επιρροή, ο φόβος είναι πιο έντονος: η χαλαρή στάση του Τραμπ απέναντι στον Πούτιν ερμηνεύεται ως πράσινο φως για νέες κατακτήσεις.

“Αν οι ΗΠΑ αναγνωρίσουν τελικά τα εγκλήματα κατάκτησης της Ρωσίας στην Ουκρανία», σχολιάζει ο ιστορικός Τίμοθι Γκάρτον Ας, «τότε φέτος θα πρέπει να την αποκαλούμε DE Day – Defeat in Europe Day».

“Εάν η Ρωσία λάβει την αναγνώριση των ΗΠΑ για τα ‘εγκλήματα κατάκτησης’ στην Ουκρανία”, λέει ο ιστορικός και συγγραφέας Τίμοθι Γκάρτον Ας, τότε φέτος θα πρέπει να αποκαλούμε την VE Day ως DE Day – “Ημέρα Ήττας στην Ευρώπη“.

Κι ενώ ο Τραμπ συνεχίζει να κατηγορεί την Ευρώπη ότι “εκμεταλλεύεται” τις ΗΠΑ, υπάρχει μια νευρικότητα μεταξύ των ηγετών σε όλη την ήπειρο ότι μπορεί να μείνουν μόνοι τους να υπερασπιστούν τον εαυτό τους για πρώτη φορά μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Απόδειξη ότι η αύξηση των αμυντικών δαπανών αποτελεί πλέον τεράστιο θέμα και εθνική προτεραιότητα σε κάθε ευρωπαϊκή πρωτεύουσα.

“Δεν μπορούμε πλέον να βασιζόμαστε στις Ηνωμένες Πολιτείες”, είναι το μήνυμα του Πέτερ Βίτιγκ, πρώην πρέσβη της Γερμανίας στην Ουάσινγκτον, μετά τη συμπλήρωση των 100 πρώτων ημερών της θητείας του Τραμπ.

Πρόκειται για μία τεράστια στροφή για τους Γερμανούς, οι οποίοι ήταν απρόθυμοι να ανοικοδομήσουν τη στρατιωτική ισχύ της χώρας τους μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αντιθέτως, η Γερμανία βασίστηκε σχεδόν απόλυτα στις ΗΠΑ για την ασφάλειά της. Αρκεί να αναφέρουμε πως δεκάδες χιλιάδες Αμερικανοί στρατιώτες, περίπου 100.000 συνολικά σε ευρωπαϊκό έδαφος, έχουν τη βάση τους στη Γερμανία. Εκεί βρίσκονται αποθηκευμένα και αμερικανικά πυρηνικά όπλα, στο πλαίσιο της “πυρηνικής ομπρέλας” του ΝΑΤΟ.

Όμως η πολιτική ψυχρολουσία που προκάλεσε ο Τραμπ ήταν τόσο ισχυρή, που οδήγησε στη συνταγματική αναθεώρηση για να αρθεί το λεγόμενο χρέος φρένο, ένας θεσμικός μηχανισμός που περιόριζε τις κρατικές δαπάνες, προκειμένου να επενδύσει σε μεγάλο βαθμό και να ενισχύσει τον στρατό της χώρας στο μέλλον.

Ακόμη και η Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν – πρώην υπουργός Άμυνας της Γερμανίας και νυν πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής – που παραδοσιακά κινείται με μετριοπάθεια και φιλοατλαντική στάση, δεν μάσησε τα λόγια της: “Η Δύση, όπως την ξέραμε, δεν υπάρχει πια“.

Το τέλος μιας εποχής;

Δεν είναι μόνο ο Τραμπ όμως που φέρει την ευθύνη για την απομάκρυνση των ΗΠΑ από την Ευρώπη. Το βλέμμα της Ουάσινγκτον έχει στραφεί αλλού εδώ και καιρό, και όχι προς τη Μόσχα, αλλά προς το Πεκίνο.

Η Κίνα, και όχι η Ρωσία, θεωρείται από τον Λευκό Οίκο ως η υπ’ αριθμόν ένα στρατηγική απειλή εδώ και αρκετό καιρό. Το 2012, ο τότε πρόεδρος των ΗΠΑ, Μπαράκ Ομπάμα δήλωσε ότι ήθελε να επικεντρώσει την εξωτερική του πολιτική στην Ασία και ο Τζο Μπάιντεν, επένδυσε πολύ χρόνο προσπαθώντας να στηρίξει τους επιφυλακτικούς για την Κίνα συμμάχους στον Ινδο-Ειρηνικό.

Με Τραμπ ή χωρίς, η αλλαγή προσανατολισμού της εξωτερικής πολιτικής στην Ασία και η ουσιαστική απόσυρση από την Ευρώπη είναι απίθανο να αλλάξει, λέει ο πρώην πρέσβης της Γερμανίας στις ΗΠΑ, Πέτερ Βίτιγκ, όποιο κόμμα και αν κερδίσει τις επόμενες αμερικανικές εκλογές – ιδίως καθώς υπάρχει πλέον μια αυξανόμενη απροθυμία στην αμερικανική κοινή γνώμη να σηκώσει το βάρος της χρηματοδότησης των συμμάχων.

“Είναι το τέλος μιας εποχής. Το τέλος της αμερικανικής εμπλοκής στην Ευρώπη“, δηλώνει χαρακτηριστικά ο Βίτιγκ.

Παρά τη νευρικότητα στην Ευρώπη, υπάρχει πια συνειδητοποίηση: 80 χρόνια μετά την Ημέρα της Νίκης, ήρθε η ώρα η Ευρώπη να αναλάβει το βάρος της δικής της ασφάλειας αντί να βασίζεται στην Ουάσινγκτον.

Το ερώτημα, ωστόσο, παραμένει αν οι κοινωνίες της Γηραιάς Ηπείρου έχουν την αντοχή για τις θυσίες που απαιτούνται. Την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου, η Δυτική Ευρώπη είχε νεότερους πληθυσμούς και λιγότερο δαπανηρά κράτη πρόνοιας. Τότε, το να δαπανά κανείς το 4% ή 5% του ΑΕΠ για άμυνα ήταν εφικτό. Επίσης, είναι αμφίβολο αν και οι Ευρωπαίοι ψηφοφόροι θα δεχτούν τέτοιες αλλαγές, μιας και θα απαιτούνταν περικοπές σε υγεία, παιδεία και κοινωνικές δαπάνες.

Την ίδια στιγμή, κράτη που βρίσκονται γεωγραφικά μακριά από τη ρωσική απειλή, και άρα δεν αισθάνονται το ίδιο άμεσο τον κίνδυνο, είναι πιθανό να αντισταθούν.

Ο Τίμοθι Γκάρτον Ας αναρωτιέται αν υπάρχει κάποιος μεταβατικός δρόμος, από το σημερινό αμερικανοκεντρικό ΝΑΤΟ σε ένα περισσότερο ευρωπαϊκό ΝΑΤΟ, με τις ΗΠΑ παρούσες αλλά την Ευρώπη υπεύθυνη για την ασφάλειά της.

Ο Βρετανός ιστορικός και βιογράφος σερ Άντονι Σέλντον το θέτει ωμά: “Χρειαζόμαστε μια νέα γενιά πολιτικών ηγετών που να είναι έτοιμοι να ανταποκριθούν στην πρόκληση. Η ανάγκη συχνά φέρνει στο προσκήνιο τους κατάλληλους ανθρώπους. Έτσι έγινε και μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Κάτι έχει σπάσει”, συμπληρώνει. “Το μέλλον είναι αβέβαιο. Πρέπει να πολεμάμε κάθε τόσο για να θυμόμαστε πόσο φρικτός είναι ο πόλεμος και να αναγκαζόμαστε να συνεργαζόμαστε εκ νέου;”.

Αν ρωτήσετε τους ελάχιστους επιζώντες του Β’ Παγκοσμίου, θα σας πουν ένα πράγμα: ελπίζουν με όλη τους την ψυχή να μη χρειαστεί ξανά.