Ο Altman, ο Αριστοτέλης και η “ήπια” επανάσταση της ΑΙ

Το τελευταίο μανιφέστο του Sam Altman, CEO της OpenAI, με τίτλο «The Gentle Singularity» («Η ήπια μοναδικότητα»), αποτελεί τη νέα εκδοχή μιας παλιάς υπόσχεσης: την αισιόδοξη πίστη ότι η τεχνολογία μπορεί να λύσει όλα τα προβλήματα της ανθρωπότητας. Σύμφωνα με τον Altman, μέσα στην επόμενη διετία, τα συστήματα ΑΙ θα παράγουν «πρωτότυπες ιδέες», ανοίγοντας τον δρόμο σε μια εποχή αφθονίας και απελευθέρωσης από τη ρουτίνα της εργασίας.

Πρόκειται για την ουτοπική πτέρυγα της σύγχρονης διαμάχης για το μέλλον της ΑΙ, τους λεγόμενους «επιταχυντές» (accelerationists), οι οποίοι βλέπουν την τεχνητή γενική νοημοσύνη (AGI) ως τη μεγάλη ευκαιρία για την ανθρωπότητα: θα θεραπεύσει ασθένειες, θα λύσει την κλιματική κρίση και θα οδηγήσει σε πρωτοφανή οικονομική ανάπτυξη. Για τους επιταχυντές, κάθε μέρα καθυστέρησης στην ανάπτυξη πιο ευφυών συστημάτων ΑΙ είναι μια χαμένη ευκαιρία για την ανθρωπότητα.

Απέναντί τους βρίσκονται οι λεγόμενοι «καταστροφολόγοι» (doomers), οι οποίοι προειδοποιούν ότι η AGI θα είναι το τελευταίο και πιθανώς το μοιραίο δημιούργημά μας. Η τεχνητή υπερευφυΐα (ASI), που θα ξεπερνά κατά πολύ τις ανθρώπινες δυνατότητες, θα μπορούσε να μας καταστήσει περιττούς ή ακόμη και να μας εξαφανίσει. Η προειδοποίηση αυτή δεν είναι θεωρητική. Βασίζεται στο γεγονός ότι τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης ήδη ξεπερνούν τις ανθρώπινες δυνατότητες σε ορισμένους τομείς και ότι δεν έχουμε ακόμη ασφαλείς μηχανισμούς για να εγγυηθούμε την πλήρη ευθυγράμμισή τους με τις ανθρώπινες αξίες.

Το πρόβλημα είναι πως η αντιπαράθεση μεταξύ «ουτοπιστών» και «καταστροφολόγων» έχει οδηγήσει σε μια πολωμένη συζήτηση. Κάθε πλευρά τείνει να αγνοεί ή να υποτιμά τα επιχειρήματα της άλλης, δυσκολεύοντας έτσι τον ορθολογικό και δημοκρατικό διάλογο που απαιτείται για ένα τόσο κρίσιμο θέμα.

Ακόμα και η ίδια η OpenAI αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της αμφισημίας. Ξεκίνησε ως ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός με αποστολή την ανάπτυξη της ΑΙ «προς όφελος της ανθρωπότητας». Πολύ σύντομα, όμως, μετατράπηκε σε έναν επιχειρηματικό κολοσσό, ενισχυμένο από τη Microsoft, με στόχο την τεχνολογική υπεροχή στον τομέα της ΑΙ. Η λεγόμενη «υπόθεση κλιμάκωσης» (scaling hypothesis) που ακολουθεί η OpenAI, η άποψη δηλαδή ότι όσο περισσότερα δεδομένα και υπολογιστική ισχύ διαθέτεις τόσο πιο έξυπνο γίνεται το σύστημα, οδηγεί σε μια ανεξέλεγκτη και επικίνδυνη κούρσα τεχνολογικής υπεροχής με υψηλό κοινωνικό και περιβαλλοντικό κόστος.

Πίσω από τα εντυπωσιακά demo, στρατιές εργαζομένων επιμελούνται δεδομένα με μισθούς πείνας, ενώ η ενεργειακή κατανάλωση των ίδιων των κέντρων δεδομένων ξεπερνά ήδη τις ετήσιες ανάγκες μικρών χωρών. Η «ήπια» επανάσταση αποκαλύπτεται λιγότερο ήπια για όσους μένουν εκτός του νέου παραγωγικού παραδείγματος.

Η Ευρώπη επιχειρεί να βάλει κανόνες στο παιχνίδι μέσω του AI Act, που τέθηκε σε ισχύ το περασμένο καλοκαίρι. Ήδη από τον Φεβρουάριο, η σχετική νομοθεσία απαγορεύει συστήματα «απαράδεκτου κινδύνου», ενώ από τον Αύγουστο προβλέπει ρυθμιστικό πλαίσιο για τα λεγόμενα μοντέλα γενικού σκοπού. Η ρύθμιση όμως, όσο αναγκαία κι αν είναι, δεν απαντά σε ένα θεμελιώδες, καθαρά αριστοτελικό στον πυρήνα του, ερώτημα: ποιος αποφασίζει ποια προβλήματα αξίζει να λύσει η ΑΙ;

Οι φιλόσοφοι Josiah Ober και John Tasioulas προτείνουν ένα πλαίσιο που τοποθετεί την αριστοτελική «ευδαιμονία» και «φρόνηση» στο επίκεντρο: η ΑΙ οφείλει να είναι εργαλείο που υπηρετεί τoν άνθρωπο εντός δημοκρατικών κοινοτήτων. Το τεχνο-ουτοπικό μανιφέστο του Altman, όσο γοητευτικό κι αν ακούγεται, παραβλέπει τον αργό και συχνά συγκρουσιακό χαρακτήρα της δημοκρατικής διαδικασίας. Χωρίς διαφανείς μηχανισμούς λογοδοσίας, λίγες εταιρείες θα συνεχίσουν να ορίζουν αθέατα τις προτεραιότητες – από το ποιες γλώσσες προγραμματισμού μοντελοποιούνται έως το τι θεωρείται «αποδεκτός» κίνδυνος. Το δημοκρατικό κενό δεν γεμίζει με κώδικα αλλα με συμμετοχή, θεσμική επίβλεψη και παιδεία στα ψηφιακά κοινά.

Ιδιαίτερη αξία εδώ έχει η σύνδεση της τεχνολογικής καινοτομίας με τις ανθρωπιστικές επιστήμες για τη διαμόρφωση προτύπων χρήσης της ΑΙ που σέβονται τον άνθρωπο, την εργασία και το περιβάλλον. Στην Ελλάδα, ήδη ξεχωρίζουν εγχειρήματα και πρωτοβουλίες όπως ο «Φάρος», ένα από τα πρώτα επτά εργοστάσια ΑΙ στην Ευρώπη, με στόχο την παραγωγή αξιόπιστων εφαρμογών στους τομείς της υγείας, του πολιτισμού και της βιώσιμης ανάπτυξης, καθώς και το The Lyceum Project, το διεθνές φόρουμ που φέρνει για δεύτερη συνεχή χρονιά ερευνητές και υπεύθυνους χάραξης πολιτικής στην Αθήνα για έναν αριστοτελικό διάλογο γύρω από την ηθική και τη διακυβέρνηση της ΑΙ.

Η “ήπια” επανάσταση της ΑΙ δεν θα κριθεί από τον ρυθμό της τεχνολογικής προόδου, αλλά από το βάθος της κοινωνικής συμμετοχής και τη θεσμική ικανότητα που καλούνται να ενισχύσουν εγχειρήματα όπως ο «Φάρος» και το The Lyceum Project. Πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα και επιχειρήσεις οφείλουν να συμπράξουν σε τέτοια ζωντανά εργαστήρια καινοτομίας και δημοκρατίας.