Κάνε Focus: Λένια Ζαφειροπούλου – Μια σύγχρονη αοιδός στην Επίδαυρο

Με μια μοναδική καλλιτεχνική πορεία, η Λένια Ζαφειροπούλου, λυρική τραγουδίστρια, ποιήτρια και μεταφράστρια, ενσαρκώνει τον Δημόδοκο, τον τυφλό αοιδό που αφηγείται τις ιστορίες του Τρωικού Πολέμου και των θεών στους Φαιάκες, στην παράσταση «ζ-η-θ, ο Ξένος», που θα παρουσιαστεί το καλοκαίρι του 2025 υπό τη σκηνοθετική καθοδήγηση του Μιχαήλ Μαρμαρινού.

Ο τελευταίος, με τη βαθιά του κατανόηση, έχει εντάξει την ιδιαίτερη συνθήκη της χαμηλής όρασης της Λένιας Ζαφειροπούλου στην δραματουργία, χωρίς να την αναδεικνύει ως κεντρικό στοιχείο, αλλά με τρόπο φυσικό και αρμονικό, έτσι ώστε να συμβάλλει ουσιαστικά στην παράσταση χωρίς να διαταράσσει το σύνολο.

Μετά τη ΝΕΚΥΙΑ με το ιαπωνικό θέατρο ΝΟ το 2015 και τους Ιχνευτές του Σοφοκλή το 2021, ο σπουδαίος Έλληνας σκηνοθέτης επανέρχεται με μια ακόμα αναπάντεχη δραματουργική πρόταση καθοδηγώντας μια επιστροφή στις πηγές. Μια επίσκεψη σε τρεις ραψωδίες του έπους που αποκαλύπτει πώς αυτό το ατελεύτητο μυστήριο της προφορικής Αφήγησης (το βαθύ μυστήριο του θεάτρου) έχει τη δυνατότητα να μας εξακοντίζει συναρπαστικά «εκεί που η ιστορία ακόμα συμβαίνει».

Η Λένια Ζαφειροπούλου με τη μοναδική συνύπαρξη του ποιητή και του ερμηνευτή, φέρνει στην επιφάνεια τη βαθιά σύνδεση του θεάτρου με τη μουσική, αποδεικνύοντας ότι οι αρχαίοι μύθοι δεν είναι μόνο κείμενα του παρελθόντος, αλλά συνεχώς ζωντανοί και δυνατοί στη σύγχρονη σκηνή.

Η παράσταση που θα δούμε στο Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου στις 11 και 12 Ιουλίου βασίζεται σε τρεις ραψωδίες της Οδύσσειας του Ομήρου, σε μετάφραση Δημήτρη Μαρωνίτη και στη βαθιά δραματουργική και αφηγηματική τεχνική του Μιχαήλ Μαρμαρινού.

Η Λένια Ζαφειροπούλου στη συζήτησή μας μου μίλησε για το καλλιτεχνικό της ταξίδι, το οποίο ξεκίνησε στο σπίτι της, όπου υπήρχε μια παρέα μουσικών και καλλιτεχνών. Όπως αναφέρει, ήταν το μόνο παιδί της παρέας και όλοι ασχολούνταν ευχάριστα μαζί της. Παρά την αυστηρή και απαιτητική προσέγγιση αυτών των ανθρώπων σχετικά με την τέχνη, επωφελήθηκε από την καθοδήγησή τους, αποκτώντας τη μουσική παιδεία που προσέφερε η Αθήνα της εποχής.

Όμως, όπως εξηγεί, οι ευνοϊκές συνθήκες δεν είναι επαρκείς για να γίνει κάποιος μουσικός, καθώς από μικρή η τέχνη της κλασικής μουσικής, της λογοτεχνίας, του θεάτρου και της ζωγραφικής την ενθουσίαζε. Η τέχνη ήταν για εκείνη ένα «παράθυρο» στο παρελθόν, σε άλλες εποχές, πιο μυστηριώδεις και ποικιλόχρωμες από τη δική της.

“Μόνο τότε εννοείς και νιώθεις τι σου είπαν το πρωί οι δάσκαλοι και τι απ’ αυτά κρατάς και τι ξεχνάς. Ο επίδοξος καλλιτέχνης δεν μπορεί να ασχολείται σαν μονομανής επιστήμονας μόνο με την ειδίκευσή του. Η τέχνη είναι ένα σίριαλ που τα πρώτα του επεισόδια χάνονται στα σπήλαια της προϊστορίας. Καλό είναι να έχεις όσο ευρύτερη εποπτεία του σίριαλ γίνεται.

Είναι χαρακτηριστικό ότι οι άνθρωποι που αντιδρούν θυμωμένα στα σύγχρονα έργα είναι πάντα αυτοί που δεν έχουν πείρα της αλληλουχίας επεισοδίων στην ιστορία της τέχνης. Σαν θεατές που βλέπουν ένα επεισόδιο μιας σειράς που τρέχει εδώ και χρόνια. Και θυμώνουν γιατί δεν μπορούν να παρακολουθήσουν ποιος είναι ποιος, ποιος είναι παντρεμένος με ποιον και ποιος ευθύνεται για ένα έγκλημα που έγινε χρόνια πριν” τονίζει.

Πώς συνδυάζεις τη λυρική τραγουδίστρια με την ποιήτρια και τη μεταφράστρια;

Το κλασικό τραγούδι είναι είτε τραγουδισμένο θέατρο στην όπερα, είτε τραγουδισμένη ποίηση στο συναυλιακό ρεπερτόριο. Παρόλο που ο μεγάλος όγκος των αναγνωσμάτων μου ήταν πάντοτε μάλλον η πεζογραφία, όταν άρχισα να γράφω στα σοβαρά, η πολύχρονη ενασχόλησή μου με το έντεχνο τραγούδι, με τον ρυθμό, την φόρμα και την αφαιρετική υπερβατική γλώσσα της μουσικής, με οδήγησαν κατευθείαν στην ποίηση.

Εξάλλου αναλογιζόμενη εκ των υστέρων ποια πεζογραφία αγαπούσα και προτιμούσα πάντα, βλέπω ότι ήταν αυτή που έχει στους κόλπους της στοιχεία ποίησης: στυλιστικές αξιώσεις, πειραματική, απαιτητική και πολυεπίπεδη χρήση της γλώσσας. Και μια αφήγηση που δεν περπατά πάντα απόλυτα υπάκουα στα μονοπάτια της φωτογραφικής πραγματικότητας.

Στην παράσταση «ζ-η-θ, ο Ξένος», υποδύεσαι τον Τυφλό Αοιδό, Δημόδοκο. Ποιες είναι οι μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετώπισες ως ερμηνεύτρια σε αυτόν τον ρόλο;

Ο Δημόδοκος είναι ο αυλικός καλλιτέχνης των Φαιάκων, παίζει και τραγουδά στα συμπόσια του βασιλιά Αλκινόου. Γνωρίζει και αφηγείται ιστορίες απ’ όσο φαίνεται κοινές σε όλον τον τότε ελληνόφωνο κόσμο: για τους μύθους και τις περιπέτειες των θεών, για τον Τρωικό Πόλεμο.

Οι αφηγήσεις του γίνονται γέφυρα μεταξύ των Φαιάκων και του άγνωστου ξένου. Με τον Μιχαήλ Μαρμαρινό και τον συνθέτη Άντη Σκορδή, ψάξαμε και αλλάξαμε πολλές φορές ποια χωρία της αφήγησης θα είναι πρόζα και ποια τραγούδι. Αν στην παράσταση καταφέρω αυτό που θέλω, θα προκύψει ελπίζω ένα άρραφο αφηγηματικό τοπίο όπου οι τραγουδισμένες φράσεις θα είναι οι λόφοι και τα βουνά.

Αλλά και το πώς έχει εντάξει την χαμηλή μου όραση στη δραματουργία ο Μιχαήλ είναι πολύ ενδιαφέρον. Ο Αοιδός σε μας είναι και δεν είναι αυτόνομη προσωπικότητα. Ο τρόπος που κινείται και δρα μέσα στο συμπόσιο θυμίζει ένα τηλεκατευθυνόμενο γκόλεμ, με ένα ρολό μαγικής γραφής κάτω απ’ τη γλώσσα.

Και στην περίπτωσή μας αυτή η γραφή είναι η προφορική παράδοση της οποίας ο αοιδός είναι φορέας, είναι η επίνοια της Μούσας που επικαλούνται οι ραψωδοί της εποχής. Και έτσι, καθώς ο ίδιος απεκδύεται τον εαυτό του για χάρη της τέχνης του, μπορεί εύκολα κατά τη διάρκεια της αφήγησης να μεταμορφωθεί. Τη μια είναι ο αφηγητής, την άλλη ο Αγαμέμνων και ο Νέστωρ που ανησυχούν για την πορεία του πολέμου ή ο Οδυσσέας και ο Αχιλλέας που φιλονικούν.

Ομοίως μεταμορφώνεται και ο συνοδός του αοιδού. Μπορεί απλώς να είναι ο νεαρός κήρυκας που οδηγεί τα βήματά του μες στην αίθουσα. Αλλά μπορεί να είναι και η Μούσα που τον κατευθύνει και που κινεί τα μέλη του σαν κουκλοπαίκτης. Και κάποτε μπορεί να είναι και η προστάτις Αθηνά που απομακρύνει εγκαίρως από τον καυγά τον αψύ Αχιλλέα για να μην γίνει κανένα κακό. Αυτό είναι νομίζω και ένα από τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία της δραματουργίας αυτής της παράστασης. Το ότι η χαμηλή όραση δεν καλύπτεται αλλά ίσα-ίσα αξιοποιείται ως εργαλείο και μεταμορφώνεται στα χέρια μας. Όσο είμαστε παιδιά το ξέρουμε αυτό: ξέρουμε να παίζουμε με τα τουβλάκια που έχουμε στα χέρια μας. Και στην τέχνη καλούμαστε να ξαναμάθουμε από την αρχή αυτό το εδώ και τώρα της παιδικής ηλικίας.

Η παράσταση αυτή αποτελεί μια επιστροφή στις ραψωδίες της Οδύσσειας. Ποιο ρόλο παίζει η αρχαία ελληνική ποίηση στη σύγχρονη μουσική και θεατρική σκηνή; Πώς συνδέεται η δική σου ποίηση με αυτήν την παράδοση;

Στην Ελλάδα η αρχαία τέχνη έχει την αυτόματη, αν θέλετε και ημερολογιακή της θέση μέσα στην θεατρική σεζόν. Ωστόσο, καθώς το κοινό απομακρύνεται γενικώς από τον κλασικό πολιτιστικό κανόνα, δική μας δουλειά είναι να του ξανααποδείξουμε επί σκηνής ότι αυτή η τέχνη ακόμα ζει.

Στην μεταπολεμική Ευρώπη, χειριστήκαμε την κλασική τέχνη κάπως τεμπέλικα: πείσαμε απλώς τη αστική τάξη να ασχολείται μαζί της για λόγους κύρους. Τώρα που η στιβαρή αυτή αστική τάξη διαλύεται και το κοινό είναι λιγότερο υπάκουο, πρέπει να κάνουμε πιο ουσιαστική δουλειά για να επανασυστήσουμε στο κοινό τα μεγάλα έργα. Μόλις το πείσουμε ότι πρώτοι εμείς δεν ασχολούμαστε με την κλασική τέχνη για λόγους κύρους αλλά γιατί πραγματικά βρίσκουμε κάτι ζωντανό σ’ αυτήν, τότε θα αναζωογονηθεί και η σχέση του κοινού μαζί της.

Ως προς τη δική μου ποίηση, δεν μπορώ να πω ότι έχει μια άμεση συγγένεια με την αρχαιοελληνική γραμματεία. Αλλά επειδή πάντα με ενδιαφέρει μια δυναμική και δραματουργική χρήση της γλώσσας, πολύ συχνά αξιοποιώ την παλαιότητα και τις διαφορετικές ηλικίες των ελληνικών λέξεων. Και επικαλούμαι την συνενοχή και τους συλλογικούς συνειρμούς του αναγνώστη.

Πώς είναι να συνεργάζεσαι με τον Μιχαήλ Μαρμαρινό;

Ξεκινήσαμε την συνεργασία με τον Μιχαήλ τον χειμώνα στην Αθήνα ψάχνοντας τα κείμενα που θα συμπλήρωναν την αφήγηση του αοιδού. Επί εβδομάδες αυτοσχεδιάζαμε χαμηλόφωνα σε ένα καφέ αποσπάσματα από την Ιλιάδα και την Αινειάδα, σίγουρα εκεί θα τραβήξαμε πολλά απορημένα βλέμματα. Τα αυτοσχεδιαστικά κείμενα δεν εντάχθηκαν μεν στην παράσταση, μας βοήθησαν όμως να αποφασίσουμε τι θα φωτίσουμε στο κείμενο, ποιοι στίχοι ήταν ζωτικοί για μας σήμερα.

Έτσι για παράδειγμα, ενώ κατά τη διάρκεια των προβών κόψαμε πολλές άλλες λεπτομέρειες της αφήγησης, έμειναν άθικτες οι αμφιβολίες που εκφράζει ο Αχιλλέας για την αυτοθυσία στον πόλεμο, οι τόσο σύγχρονες σκέψεις του για την αξία της ζωής. Όπως έλεγα και πριν, ο Μαρμαρινός ξέρει να εντάσσει το ποιος είσαι σιωπηρά και χωρίς περιττές διατυπώσεις στην δραματουργία και αυτό έχει μεγάλη αξία. Γίνεσαι οργανικό μέρος της ομαδική σκηνικής πράξης, χωρίς να διαλύεσαι μέσα της.

Τα προβλήματα όρασης, παρά τις δυσκολίες, φαίνεται να είναι κάτι που δεν σε έχει εμποδίσει στην καλλιτεχνική σου πορεία. Ποιες δυσκολίες αντιμετωπίζεις καθημερινά, αλλά και στη σκηνή;

Ένα πρόβλημα υγείας πάντα δημιουργεί εμπόδια. Το πώς αντιμετωπίζω καθημερινά την αναπηρία και τους περιορισμούς της είναι ένα σύνολο πρακτικών βαρετών λεπτομερειών, χωρίς, πιστέψτε με, κανένα ενδιαφέρον΄. Όταν έχεις μια αναπηρία, χρειάζεσαι επιπλέον χρόνο και χώρο σε πολλές διαδικασίες. Και χρειάζεσαι και βοήθεια από τους άλλους.

Βοήθεια που και αυτή θα τους κοστίσει κάποιο χρόνο και χώρο. Αυτά χρειάζεται ένα άτομο με αναπηρία για να είναι δραστήριο. Μακάρι κάποια στιγμή να γίνουν αυτά τόσο αυτονόητα ώστε να μην χρειάζονται οι τόσες δακρύβρεχτες εξομολογήσεις, απογυμνώσεις και αυτοαφηγήσεις. Υπάρχει σε αυτό το κίνημα ένα στοιχείο νεοεξωτισμού και οι αγαθές προθέσεις του μου φαίνονται αμφίβολες.

Οι κάθε είδους ταπεινοί και καταφρονεμένοι που ξεγυμνώνονται στον δημόσιο χώρο, όλοι εμείς οι ανάπηροι που διηγούμαστε τους άθλους μας με λαμπερό φωτογραφικό χαμόγελο, όλο αυτό το τσίρκο των μειονοτήτων, εξυπηρετεί και τα δικά μας τρία λεπτά δημοσιότητας και τις δικές μας φαντασιώσεις αυτοπροβολής. Αλλά κυρίως λειτουργούν ως μια μετα-θρησκευτική ιεροτελεστία που εξαγνίζει για λίγο τον δυτικό άνθρωπο, ώστε την επόμενη μέρα να ξανατραβήξει ανακουφισμένος τον ατομικιστικό του δρόμο.

Καταλαβαίνετε φαντάζομαι πόσο εξυπηρετικός για τον απόλυτο ατομικισμό του σήμερα, όπου κανείς δεν παίρνει ευθύνη για κανέναν, είναι ένας ανάπηρος σούπερμαν που μπορεί να τα κάνει όλα μόνος του και να είναι από πάνω και χαρούμενος

Στην παράσταση υποδύεσαι έναν χαρακτήρα που είναι συνδεδεμένος με τη μουσική παράδοση των αρχαίων Ελλήνων. Ποια είναι η σημασία της μουσικής ως μέσο για τη μεταφορά ιστοριών;

Η φωνητική μουσική είναι ένας τρόπος κορύφωσης της αφήγησης. Το πρώτο πράγμα που διαφοροποιεί την ανθρώπινη φωνή από τις φωνές των άλλων ζώων είναι η ομιλία. Ξέρουμε όμως σήμερα ότι και τα ζώα συνομιλούν. Καλούν και προσελκύουν το ένα το άλλο, προειδοποιούν για κίνδυνο ή για τροφή. Μιλάνε δηλαδή μεταξύ τους για τα παρόντα και τα απτά. Αλλά ο άνθρωπος έχει και το τραγούδι. Την δεξιοτεχνική χρήση της φωνής που του επιτρέπει να αφηγείται, να ξαναζωντανεύει δηλαδή τον χρόνο που έφυγε.

Η «Οδύσσεια» είναι ένα έργο γεμάτο εξερευνήσεις και ανακαλύψεις. Ποιο είναι το αγαπημένο σου σημείο; Και πως συνδέεται η έννοια του Ξένου με το σήμερα;

Ο ξένος την εποχή του Ομήρου είναι ένα πολύ σπάνιο φαινόμενο. Και ακριβώς επειδή ο ξένος εκείνων των χρόνων είναι συχνά ολομόναχος, πένης ή ναυαγός όπως ο Οδυσσέας στους Φαίακες, ο αρχαίος πολιτισμός εφηύρε για να τον προστατέψει, την ιδέα ότι ο ξένος είναι υπό την προστασία του Διός. Σήμερα, μετά τον θάνατο των θεών, δεν υπάρχουν υπερφυσικοί φραγμοί που να φρενάρουν το φοβικό μας ένστικτο να θεωρούμε τον ξένο περιττό ή ανεπιθύμητο.

Αν και αμφιβάλλω πόσο στ’ αλήθεια λειτούργησαν ποτέ και οι υπερφυσικοί ηθικοί φραγμοί του αρχαίου κόσμου. Σήμερα έχουμε μόνο τα όπλα του Διαφωτισμού. Τα ανθρώπινα δικαιώματα και τους διεθνείς οργανισμούς. Και δεν πρέπει να τους αφήσουμε να ξεθωριάσουν μπροστά στις τάχα επείγουσες ανάγκες των καιρών μας να τακτοποιήσουν στα γρήγορα τις μεταναστευτικές ροές. Απλές και γρήγορες λύσεις σε περίπλοκα προβλήματα δεν υπάρχουν. Όσο για την Οδύσσεια, θα πω κάτι κοινότοπο. Η πιο ενδιαφέρουσα στιγμή για μένα είναι η κάθοδος του Οδυσσέα στον Άδη. Έχει το προνόμιο να δει αυτό που τον περιμένει, χωρίς να είμαστε σίγουροι ότι ένας ζωντανός έχει κάποιο πρακτικό όφελος από αυτή τη γνώση.

Η ποιητική σου δουλειά έχει αποσπάσει σημαντικές διακρίσεις. Ποιες επιρροές ή πηγές έχει από την ελληνική λογοτεχνία και ποίηση που ενσωματώνεις στη συγγραφή σου;

Ακόμα και χωρίς ενσυνείδητη πρόθεση, η προγενέστερη ποίηση της γλώσσας στην οποία γράφεις, κυκλοφορεί σαν υπόγειο ρεύμα κάπου στο βάθος και των δικών σου στίχων. Θαυμάζω όμως ιδιαίτερα τα ελληνικά που προκύπτουν, εν πολλοίς τυχαία, από την πένα των Εβδομήντα Λογίων που μεταφράζουν στα ελληνιστικά χρόνια την εβραϊκή Βίβλο στα ελληνικά.

Βιασύνη, απουσία λογοδοσίας, ελλιπής γνώση και των εβραϊκών ίσως και των ελληνικών, έχουν πλάσει ένα πρωτοσουρεαλιστικό ύφος με λογικά άλματα και μια ποιητική αφαίρεση που δεν έχει όμοιά της. Αγαπώ και αξιοποιώ την παλαιότητα της γλώσσας μου. Και χαίρομαι που γεννήθηκα σε μια εποχή όπου το γλωσσικό ζήτημα έχει λυθεί. Και έτσι μπορώ να κινούμαι ελεύθερα και χωρίς κόμπλεξ μέσα στο παλιό και το καινούριο της γλώσσας και να το κάνω στυλιστικό μου εργαλείο.