ΔΕΝ ΕΙΣΑΙ ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΝΟΜΙΖΕΙΣ. ΕΙΣΑΙ ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΒΛΕΠΕΙ Ο ΑΛΓΟΡΙΘΜΟΣ

Τα τελευταία χρόνια, οι καταναλωτικές μας συνήθειες έχουν αλλάξει ραγδαία. Δεν πρόκειται απλώς για νέα προϊόντα ή γρηγορότερη πρόσβαση. Πλέον, ζούμε μέσα σε έναν ψηφιακό κόσμο που δεν προβάλλει απλώς προϊόντα· μας πείθει ότι τα χρειαζόμαστε. Και αυτή η «ανάγκη» συχνά δεν γεννιέται από εμάς -αλλά καλλιεργείται από τα design και τους αλγορίθμους που διαμορφώνουν την προσοχή, τα συναισθήματα και τις επιθυμίες μας.

Σήμερα, δεν αγοράζουμε μόνο επειδή κάτι μας λείπει· αγοράζουμε γιατί μια πλατφόρμα μας έχει πείσει ότι το θέλουμε. Οι τεχνικές του λεγόμενου persuasive design -από countdown timers και push notifications μέχρι προσωποποιημένες προσφορές- δεν διαβάζουν την προσοχή μας· την κατευθύνουν. Και το ερώτημα που προκύπτει είναι το εξής: ποιος έχει τον έλεγχο -εσύ ή το smarphone σου;

Ο ΑΛΓΟΡΙΘΜΟΣ ΞΕΡΕΙ…

Ο όρος algorithmized self περιγράφει τον χρήστη που αλληλεπιδρά όχι με αντικειμενική πληροφορία, αλλά με ένα προσωποποιημένο ψηφιακό περιβάλλον που αντανακλά -και ενισχύει- αυτό που νομίζει ο αλγόριθμος ότι χρειαζόμαστε. Πολλές φορές, δεν αγοράζουμε επειδή πραγματικά χρειαζόμαστε κάτι, αλλά επειδή ο ψηφιακός καθρέφτης μας έχει εκπαιδευτεί να μας παρουσιάζει αυτό που «θα δουλέψει καλύτερα».

Οι πλατφόρμες, από το TikTok ως το Instagram, αξιοποιούν δεκάδες εργαλεία -scrolls, likes, παραμονή σε περιεχόμενο- ώστε να προβλέπουν τι θα τραβήξει την προσοχή μας. Το αποτέλεσμα είναι ένας κύκλος παρορμητικής κατανάλωσης, με κάθε scroll να μοιάζει με σκανάρισμα αγοράς.

Ψηφιακές αγορές: όταν το «tap» γίνεται συνήθεια

Στην εποχή του αδιάκοπου scroll και των προσαρμοσμένων διαφημίσεων, η γραμμή ανάμεσα στην ανάγκη και την παρόρμηση γίνεται όλο και πιο θολή. Τέσσερις νέοι άνθρωποι μιλούν στο NEWS 24/7 για τη σχέση τους με τις ψηφιακές αγορές –μια σχέση περίπλοκη, σχεδόν εθιστική.

Η Αθηνά, 27 ετών, ξεκινά την κάθε της μέρα με το τηλέφωνο στο χέρι. «Το πρώτο πράγμα που κάνω όταν ξυπνάω είναι να κοιτάξω το κινητό μου. Πριν καλά-καλά ανοίξω τα μάτια μου, έχω ήδη δει διαφημίσεις, χωρίς καν να το έχω καταλάβει. Κι εκεί που νομίζεις ότι απλά κοιτάζεις, λες και στέκεσαι μπροστά από μια βιτρίνα, πατάς σε κάτι. Και πολύ συχνά το αγοράζεις. Ένα κλικ και τελείωσε. Καμιά φορά ούτε που μου αρέσει αυτό που αγόρασα. Μετά αναρωτιέμαι “γιατί το πήρα;”. Και η απάντηση είναι απλώς γιατί βγήκε μπροστά μου». Όπως λέει, το κινητό έχει γίνει «ένα αυτόματο εργαλείο συνήθειας» που δεν της αφήνει χρόνο να σκεφτεί. «Είναι σαν να με τραβάει όλο και περισσότερο. Δεν προλαβαίνω να κάνω pause. Πριν το καταλάβω, έχω κάνει scroll για μισή ώρα και έχω αγοράσει κάτι που ούτε ήξερα ότι υπάρχει». Η ίδια τονίζει ότι έχει αρχίσει να προβληματίζεται το τελευταίο διάστημα: «Ψάχνω να βρω πώς να ξαναπάρω τον έλεγχο. Δεν θέλω να με διαχειρίζεται μια οθόνη. Θέλω να μπορώ να αποφασίζω με επίγνωση, όχι από παρόρμηση».

Για τον Γιώργο, 35 ετών, το κινητό λειτουργεί σχεδόν σαν βαλβίδα αποσυμπίεσης μετά τη δουλειά. «Μετά τη βάρδια, είμαι κουρασμένος. Δεν θέλω να μιλήσω, να δω άνθρωπο. Ανοίγω το κινητό και χαζεύω. Είναι σαν μια μικρή απόδραση από την ρουτίνα, από τα προβλήματα». Συχνά αυτή η «απόδραση» καταλήγει σε αγορές. «Βλέπω κάτι, μου αρέσει η αίσθηση ότι μπορώ να το πάρω. Πατάω “αγορά” και για λίγο νιώθω καλά. Είναι σαν θεραπεία -μέχρι να δω τον λογαριασμό της τράπεζας και να το μετανιώσω». Δεν θεωρεί τον εαυτό του επιπόλαιο, αλλά παραδέχεται ότι αυτή η συνήθεια έχει κάπως ξεφύγει: «Νιώθω σαν να επιβραβεύω τον εαυτό μου για την κούραση που είχα μέσα στη μέρα. Όμως, συνειδητοποιώ ότι στο τέλος δεν κρατάει και πολύ αυτή η χαρά».

Από την άλλη, η Ζωή, 28 ετών, περιγράφει ένα γνώριμο σενάριο: «Ήμουν ξαπλωμένη, χαζεύοντας reels. Κάπου εκεί, ένα gadget για την κουζίνα εμφανίστηκε, κι απλώς πάτησα. Δεν είχα καμία πρόθεση να το αγοράσω». Όταν έφτασε το δέμα, αναρωτήθηκε γιατί αγόρασε κάτι που δεν χρειάζεται. «Σκεφτόμουν: το κινητό ήθελε να το αγοράσω, όχι εγώ. Είναι σαν να μην έχω εγώ τον έλεγχο. Μου δημιουργείται μια αίσθηση ήττας». Δεν ήταν η πρώτη φορά. «Το έχω κάνει αρκετές φορές, σε βαθμό που με κάνει να νιώθω ότι κάτι δεν πάει καλά. Δεν είναι ότι έχω κάποιο shopping addiction -ελπίζω τουλάχιστον. Είναι ότι το τηλέφωνο, με τον τρόπο που στήνεται όλο το περιβάλλον, σε σπρώχνει να αγοράζεις άχρηστα πράγματα». Πλέον, όπως λέει, προσπαθεί να μείνει μακριά από το κινητό τα Σαββατοκύριακα, «για να καθαρίσει λίγο το μυαλό». Έχει βάλει χρονικά όρια στις εφαρμογές και κάνει βόλτες χωρίς τη συσκευή, έστω για μια ώρα. «Είναι δύσκολο, αλλά κάθε φορά που το πετυχαίνω, νιώθω λίγο πιο ελεύθερη. Σαν να αρχίζω να θυμάμαι πώς είναι να σκέφτεσαι χωρίς διακοπές, χωρίς διαφημίσεις, χωρίς μια πίεση να αγοράσεις κάτι».

Τέλος, ο Αλέξανδρος, 32 ετών, στέκεται στις τεχνικές πίσω από τις ψηφιακές προσφορές. «Ξέρω πώς δουλεύουν. Το ρολόι αντίστροφης μέτρησης, οι φράσεις τύπου “τελευταία ευκαιρία” -όλα είναι σχεδιασμένα για να σου δημιουργήσουν πίεση». Παρά την επίγνωσή του, δεν καταφέρνει πάντα να αντισταθεί. «Πολλές φορές πατάω “αγορά” μηχανικά. Λες και θέλω απλώς να ξεμπερδέψω με την αμφιβολία. Νιώθω περικυκλωμένος από design, από εκπτώσεις. Είναι σαν να σου δημιουργείται ένα καταναλωτικό fomo…. Και είναι έξυπνο το design -σχεδιασμένο για να σε ξεγελάσει. Σίγουρα, δεν θέλω να ζω μέσα σε έναν αλγόριθμο. Αλλά είναι δύσκολο να κλείσεις την πόρτα σε ό,τι σου πλασάρουν για αναγκαίο, όταν όλα γίνονται από μια οθόνη, με λίγα κλικ και τόσο εύκολα».

Ο φαύλος κύκλος της κατανάλωσης

Οι μαρτυρίες αυτές φωτίζουν ένα κοινό και όλο και συχνότερο νήμα: η αγοραστική συμπεριφορά μετακινείται σταδιακά από το «επιλέγω» στο «υποκύπτω». Η αγορά δεν γίνεται πάντα με συνειδητή βούληση -αντίθετα, πυροδοτείται από τη συσσωρευμένη κόπωση, την ψυχολογική πίεση, την ανάγκη για στιγμιαία ανακούφιση. Στις στιγμές αδυναμίας, ο συνδυασμός παρόρμησης και σχεδιασμένων ψηφιακών μηχανισμών είναι σχεδόν ακαταμάχητος.

Ο Χάρυ Γκόρντον Σέλφριτζ θεωρείται ο εμπνευστής του όρου “shopping therapy”. Ο ιδρυτής του πολυκαταστήματος Selfridges στο Λονδίνο ήταν ο πρώτος που εισήγαγε την ιδέα ότι τα ψώνια είναι εμπειρία και ότι κάποιος μπορεί να ψωνίζει για ευχαρίστηση. Δεν γνωρίζουμε εάν ο ίδιος αγόρασε χωρίς μέτρο, ωστόσο είναι γνωστό ότι ο πρωτοπόρος επιχειρηματίας ξόδευε αλόγιστα, -ιδίως μετά τον θάνατο της γυναίκας του- και πέθανε σχεδόν φτωχός το 1947.

Η ψυχαναγκαστική αγοραστική συμπεριφορά (Compulsive buying behavior) χαρακτηρίζεται από υπερβολική και αγοραστική συμπεριφορά, ως τρόπο ανακούφισης από το στρες.

Τα άτομα που πάσχουν από ψυχαναγκαστική αγοραστική διαταραχή συχνά νιώθουν ακατανίκητη παρόρμηση να αγοράσουν προϊόντα παρά τις αρνητικές συνέπειες που γνωρίζουν ότι θα υπάρξουν στις ζωές τους. Έτσι:

• Δεν μπορούν να αντισταθούν στην αγορά μη αναγκαίων ειδών
• Αντιμετωπίζουν οικονομικές δυσκολίες λόγω των ανεξέλεγκτων αγορών
• Πολλές φορές ασχολούνται υπερβολικά με τις αγορές μη αναγκαίων ειδών
• Έχουν προβλήματα στο σχολείο, στο σπίτι, ή στη δουλειά εξαιτίας των ανεξέλεγκτων αγορών

Πολλοί από τους ανθρώπους οι οποίοι ψωνίζουν ψυχαναγκαστικά, το κάνουν ως μηχανισμό αντιμετώπισης δύσκολων συναισθημάτων, όπως το άγχος, το στρες και η χαμηλή αυτοεκτίμηση. Εντούτοις, τα ψώνια παρέχουν μόνο προσωρινή ανακούφιση από τα προβλήματα. Η αδυναμία των ανθρώπων να ελέγξουν τις αγορές τους, συνήθως τους αφήνει με ένα έντονο αίσθημα ενοχής και ντροπής. Και το χειρότερο, με ένα άδειο πορτοφόλι.

Σύμφωνα με έρευνες, οι ψυχαναγκαστικές αγορές εντοπίζονται συχνά σε οικογένειες τα μέλη των οποίων έχουν ψυχολογικές διαταραχές ή κάνουν χρήση ουσιών. Τα άτομα με ψυχαναγκαστική αγοραστική συμπεριφορά ασχολούνται πολύ με τα ψώνια και αφιερώνουν σημαντικό χρόνο στις σκέψεις γύρω από αυτά. Τα άτομα αυτά συχνά περιγράφουν ένα αυξανόμενο επίπεδο παρόρμησης ή άγχους που μπορεί να τους χαρίσει μια αίσθηση ολοκλήρωσης όταν προχωρούν σε μια αγορά.

Οι πλατφόρμες γνωρίζουν πότε είσαι κουρασμένος, πότε έχεις σχολάσει, πότε ξενυχτάς στο κινητό. Τα συστήματα recommendation δεν «μαντεύουν» απλώς -εκπαιδεύονται πάνω στις συνήθειές μας, προβλέπουν πότε είμαστε πιο ευάλωτοι. Ένα εικονίδιο, ένας χρωματικός τονισμός, μια limited-time προσφορά είναι αρκετά για να γείρουν την πλάστιγγα.

Όσο πιο φιλικά, «ανθρώπινα» και οικεία γίνονται τα ψηφιακά περιβάλλοντα, τόσο λιγότερο τα αντιμετωπίζουμε ως εμπορικά. Ο καφές στην οθόνη δεν είναι πλέον προϊόν, αλλά παρηγοριά. Ένα μπλουζάκι γίνεται ανταμοιβή, ένα gadget παύει να είναι περιττό όταν προσφέρεται με «δωρεάν μεταφορικά».

Το ερώτημα, πλέον, δεν είναι μόνο «γιατί αγοράζουμε;», αλλά και «ποιος πραγματικά αποφασίζει;». Ο καταναλωτής ή ο αλγόριθμος που γνωρίζει πότε και πώς να πατήσει τα σωστά κουμπιά; Ο ψηφιακός καπιταλισμός δεν βασίζεται στην ανάγκη, αλλά στην προσοχή -κι αυτή, είναι σήμερα το πιο ακριβό νόμισμα.

Η ψυχολογική επίδραση της συνδεσιμότητας

Η συνεχής συνδεσιμότητα και η δυνατότητα πρόσβασης σε πληροφορίες ανά πάσα στιγμή μπορεί να προκαλέσουν “ψηφιακή υπερφόρτωση”. Αυτή η κατάσταση οδηγεί σε συναισθηματική εξάντληση, καθώς οι άνθρωποι νιώθουν την πίεση να είναι διαρκώς διαθέσιμοι και ενημερωμένοι. Έρευνες έχουν δείξει ότι η υπερβολική χρήση ψηφιακών συσκευών μπορεί να προκαλέσει συμπτώματα άγχους και κατάθλιψης, καθώς οι χρήστες συγκρίνουν τις ζωές τους με τις ζωές των άλλων (Kross et al., 2013).

Η ψηφιακή αποτοξίνωση μπορεί να συμβάλει στη βελτίωση της ψυχικής υγείας. Σύμφωνα με μελέτη, άνθρωποι που ακολούθησαν ένα πρόγραμμα αποτοξίνωσης από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης παρουσίασαν σημαντική μείωση των επιπέδων άγχους και αύξηση της ικανοποίησης από τη ζωή (Hunt et al., 2018).

Η ψηφιακή αποτοξίνωση επιτρέπει στους ανθρώπους να ανακτήσουν τον έλεγχο της ζωής τους. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσω της μείωσης της ώρας που περνάμε σε ψηφιακές συσκευές και της απομάκρυνσης από την πίεση της συνεχούς ενημέρωσης. Η αποτοξίνωση δεν σημαίνει απαραίτητα πλήρη αποσύνδεση από την τεχνολογία, αλλά μάλλον την υιοθέτηση υγιών συνηθειών που προάγουν την ευημερία.

Οι επιπτώσεις της υπερβολικής χρήσης της τεχνολογίας

Η υπερβολική χρήση ψηφιακών συσκευών συνδέεται με πολλές αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία. Έρευνες έχουν δείξει ότι η συνεχής έκθεση σε οθόνες μπορεί να προκαλέσει προβλήματα όπως η έλλειψη ύπνου και η αυξημένη ανησυχία. Επίσης, η παρατεταμένη χρήση υπολογιστών συνδέεται με την εμφάνιση συμπτωμάτων όπως η κόπωση των ματιών και οι πονοκέφαλοι.

Οι ειδικοί συνδέουν άμεσα τη χρήση μέσων κοινωνικής δικτύωσης με την αύξηση των επιπέδων στρες, ειδικά στους νέους. Μια μελέτη που διεξήχθη από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Los Angeles (UCLA) αποκάλυψε ότι οι χρήστες που περνούν περισσότερες ώρες σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης τείνουν να έχουν πιο χαμηλή αυτοεκτίμηση και να βιώνουν μεγαλύτερη μοναξιά (Primack et al., 2017).

Τεχνικές για ψηφιακή αποτοξίνωση

• Προγραμματισμένη χρήση: Προγραμματίστε συγκεκριμένες ώρες κατά τις οποίες θα αποσυνδεθείτε από τις ψηφιακές σας συσκευές. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει τη χρήση ενός “μη ψηφιακού Σαββατοκύριακου” όπου θα αποφεύγετε να χρησιμοποιείτε τηλέφωνα και υπολογιστές.
• Μείωση ειδοποιήσεων: Ρυθμίστε τις ειδοποιήσεις σας ώστε να μειώσετε τους περισπασμούς και να βελτιώσετε την εστίασή σας.
• Αναζήτηση φυσικής επαφής: Αντί να επικοινωνείτε με φίλους μέσω ψηφιακών μέσων, προγραμματίστε να συναντηθείτε αυτοπροσώπως. Αυτή η επαφή μπορεί να βελτιώσει τις σχέσεις και να ενισχύσει την αίσθηση της κοινότητας.
• Ενασχόληση με δημιουργικές δραστηριότητες: Χρησιμοποιήστε τον χρόνο που θα είχατε περάσει σε οθόνες για να ασχοληθείτε με δημιουργικές δραστηριότητες όπως η ζωγραφική, η μουσική ή το διάβασμα. Αυτές οι δραστηριότητες μπορούν να μειώσουν το άγχος.
• Αυτοαξιολόγηση: Αξιολογήστε τη σχέση σας με την τεχνολογία. Ένα ημερολόγιο χρήσης μπορεί να σας βοηθήσει να κατανοήσετε καλύτερα τις συνήθειές σας.

Οφέλη της ψηφιακής αποτοξίνωσης

Η ψηφιακή αποτοξίνωση έχει πολλά οφέλη, τόσο ψυχικά όσο και σωματικά:

• Βελτίωση του ύπνου: Η αποφυγή της οθόνης πριν από τον ύπνο μπορεί να βελτιώσει την ποιότητα του ύπνου. Έρευνες δείχνουν ότι η μπλε φωτεινή ακτινοβολία που εκπέμπουν οι οθόνες μπορεί να επηρεάσει την παραγωγή μελατονίνης, μιας ορμόνης που ρυθμίζει τον κύκλο του ύπνου (Hale et al., 2015).
• Μείωση του άγχους: Η απομάκρυνση από την τεχνολογία μπορεί να βοηθήσει στη μείωση των επιπέδων άγχους, καθώς οι άνθρωποι δεν θα συγκρίνονται συνεχώς με άλλους μέσω κοινωνικών δικτύων (Twenge & Campbell, 2018).
• Αύξηση της επικοινωνίας: Η αυτοπρόσωπη επικοινωνία μπορεί να ενισχύσει τις διαπροσωπικές σχέσεις και να δημιουργήσει πιο ουσιαστικούς δεσμούς (Przybylski & Weinstein, 2012).
• Ενίσχυση της δημιουργικότητας: Χωρίς την παρέμβαση της τεχνολογίας, οι άνθρωποι συχνά βρίσκουν νέους τρόπους για να εκφραστούν και να είναι δημιουργικοί, ενισχύοντας την ψυχική τους ευημερία.

Ψηφιακή αποτοξίνωση ναι, αλλά τι κάνουμε το Σαββατοκύριακο;

Η εφαρμογή της ψηφιακής αποτοξίνωσης το Σαββατοκύριακο είναι εφικτή. Ακολουθούν μερικές πρακτικές συμβουλές για να κάνετε την αποτοξίνωση αυτή πιο ευχάριστη και αποτελεσματική:

• Καθορίστε σαφείς στόχους: Καθορίστε συγκεκριμένους στόχους για το πώς θα περάσετε το Σαββατοκύριακο. Για παράδειγμα, μπορείτε να αποφασίσετε να μην χρησιμοποιήσετε καθόλου το τηλέφωνό σας ή να περιορίσετε τη χρήση του διαδικτύου.
• Δημιουργήστε ένα ξεκούραστο περιβάλλον: Εξοπλίστε τον χώρο σας με δραστηριότητες που δεν περιλαμβάνουν τεχνολογία, όπως επιτραπέζια παιχνίδια, βιβλία ή εξωτερικές δραστηριότητες.
• Προγραμματίστε δραστηριότητες εκτός σπιτιού: Εκμεταλλευτείτε το Σαββατοκύριακο για να ασχοληθείτε με εξωτερικές δραστηριότητες όπως πεζοπορίες, ποδηλασία ή επισκέψεις σε πολιτιστικά μέρη.
• Κάντε γνωστό ότι βρίσκεστε σε ψηφιακή αποτοξίνωση: Ενημερώστε τους φίλους και την οικογένειά σας ότι θα είστε λιγότερο διαθέσιμοι για ψηφιακή επικοινωνία.
• Καταγράψτε τις εμπειρίες σας: Μετά το Σαββατοκύριακο, γράψτε πώς αισθανθήκατε που μείνατε εκτός ψηφιακού κόσμου για λίγες ώρες. Αυτό μπορεί να σας βοηθήσει να αξιολογήσετε τα οφέλη της ψηφιακής αποτοξίνωσης.

Η ψηφιακή αποτοξίνωση δεν είναι απλώς μια τάση, αλλά μια ανάγκη για τη σύγχρονη κοινωνία. Με την υπερβολική χρήση της τεχνολογίας να οδηγεί σε ψυχική και σωματική επιβάρυνση, η αποτοξίνωση μπορεί να προσφέρει πολύτιμα οφέλη για την ευημερία μας. Το Σαββατοκύριακο μπορεί να αποτελέσει μια ευκαιρία να αποσυνδεθούμε και να επαναστατήσουμε τη σχέση μας με την τεχνολογία, ενισχύοντας τη συνολική ποιότητα ζωής μας.