ΠΩΣ Η ΔΙΑΒΟΗΤΗ ΣΚΗΝΗ ΣΤΟ “ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΤΑΝΓΚΟ ΣΤΟ ΠΑΡΙΣΙ” ΚΑΤΕΣΤΡΕΨΕ ΤΗΝ ΜΑΡΙΑ ΣΝΑΙΝΤΕΡ

«Ο Μάρλον μου είπε: “Μαρία, μην ανησυχείς. Είναι απλώς μια ταινία.” αλλά στη διάρκεια της σκηνής, παρόλο που αυτό που έκανε ο Μάρλον δεν ήταν αληθινό, εγώ έκλαιγα με αληθινά δάκρυα. Ένιωσα εξευτελισμένη και για να είμαι ειλικρινής, λίγο βιασμένη, και από τον Μάρλον και από τον Μπερτολούτσι. Μετά τη σκηνή, ο Μάρλον δεν με παρηγόρησε, ούτε απολογήθηκε. Ευτυχώς, ήταν μόνο μία λήψη.» — Μαρία Σνάιντερ, 2007

«Η σκηνή με το βούτυρο είναι μια ιδέα που είχα με τον Μάρλον το πρωί πριν το γύρισμα. Ήθελα την αντίδρασή της [Σνάιντερ] ως κορίτσι, όχι ως ηθοποιό. Ήθελα να αντιδράσει εξευτελισμένη.» — Μπερνάρντο Μπερτολούτσι, 2013

***

Κανονικά το υπόλοιπο άρθρο δε θα έπρεπε να υπάρχει. Κανονικά, μετά από αυτά τα παραπάνω δεδομένα, η σκηνή δεν θα έπρεπε να έχει γυριστεί. Κανονικά δε θα χρειαζόταν καν να συζητάμε τα αυτονόητα.

Αντιθέτως – ο Μάρλον Μπράντο έβγαλε εκατομμύρια και υμνήθηκε από κοινό και κριτική της εποχής, για τον Μπερτολούτσι η ταινία ήταν διεθνές breakthrough που θεμελίωσε τη φήμη του ως μεγάλου auteur. Κι η Μαρία Σνάιντερ, που στα 19 της υπέστη έναν ομολογημένα προμελετημένο εξευτελισμό επί της οθόνης από έναν από τους μεγαλύτερους σταρ στην ιστορία του σινεμά, έμεινε πίσω, στιγματισμένη στη συνείδηση του κοινού ως «σύμβολο του σεξ» και τίποτα παραπάνω.

«Ένιωθα πολύ λυπημένη επειδή μου φέρονταν σαν σύμβολο του σεξ – ήθελα να αναγνωριστώ ως ηθοποιός, και το όλο σκάνδαλο και τα επακόλουθα της ταινίας με οδήγησαν στην τρέλα και είχα μια κατάρρευση», είπε το 2007 σε μια τεράστιας σημασίας συνέντευξή της στην Daily Mail.

Η Σνάιντερ, κόρη ενός γάλλου ηθοποιού που ποτέ επισήμως δεν την αναγνώρισε και ελάχιστη επαφή είχε μαζί της, και ενός μοντέλου από τη Ρουμανία, μεγάλωσε σε μια δύσκολη συνθήκη, περνώντας πολλά χρόνια με τους θείους της καθώς ούτε η μητέρα της μπορούσε να την φροντίσει μετά από κάποιο διάστημα. Όταν βρέθηκε στο χώρο του θεάματος, έγινε χωρίς να έχει τα αναγκαία θεμέλια ή την προστασία από το όποιο περιβάλλον της.

Ύστερα από ένα ξεκίνημα στο σινεμά με ρόλους δίπλα στον Αλέν Ντελόν και τον Φιλίπ Νουαρέ, και γνωριμίες με την Μπριζίτ Μπαρντό και τον Γουόρεν Μπίτι, η Σνάιντερ εν τέλει πήρε τον ρόλο στο “Τελευταίο Τανγκό στο Παρίσι” μάλλον λόγω μιας ευρύτερης πίεσης – ότι, απλά, δεν γίνεται να χάσει την ευκαιρία να παίξει δίπλα σε έναν σταρ σαν τον Μπράντο.

«Μετάνιωσα την επιλογή μου, γιατί το ξεκίνημα της καριέρας μου θα ήταν πιο γλυκό, πιο ήσυχο», ομολόγησε σε συνέντευξή της το 2001. «Για το “Τανγκό”, δεν ήμουν έτοιμη. Οι άνθρωποι συνδέθηκαν με έναν χαρακτήρα που δεν ήμουν εγώ», ανέφερε.

Η ταινία, για έναν μεσήλικα χήρο που γνωρίζει μια νεαρή γυναίκα στο Παρίσι και ξεκινούν μια καθαρά σεξουαλική σχέση, αναγκαία θα απαιτούσε μια πολύ σωματική ερμηνεία από τους πρωταγωνιστές της. Όμως ο συνδυασμός της σωματικότητας, της εγγενούς ανισότητας ανάμεσα σε μια άγνωστη 19χρονη γυναίκα και έναν παγκοσμίου φήμης, θρυλικό άντρα σταρ, αλλά και στο απόγειο της τυφλής λατρείας απέναντι στις συχνά κακοποιητικές auteur-ιδιοφυίες του σινεμά, οδήγησε με μαθηματική ακρίβεια σε αυτό το γεγονός.

Στον Μπράντο και τον Μπερτολούτσι να συμφωνούν σε μια ιδέα για μια σκηνή βιασμού με βούτυρο, που δεν υπήρχε στο σενάριο, χωρίς αυτό να περάσει πρώτα από την ηθοποιό για το εγκρίνει και να προετοιμαστεί – ή να εκφράσει την όποια της ένσταση. Σε μια νεαρή Σνάιντερ που, σαστισμένη, δε μπόρεσε να πει τότε «όχι», απέναντι στην ισχύ των δύο ανδρών.

«Αυτή η σκηνή δεν ήταν στο αρχικό σενάριο. Η αλήθεια είναι πως ήταν ιδέα του Μάρλον», λέει η Σνάιντερ το 2007. «Μου το είπαν μόνο πριν ξεκινήσει το γύρισμα της σκηνής, και ήμουν τόσο θυμωμένη. Έπρεπε να έχω καλέσει τον ατζέντη μου ή να φέρω τον δικηγόρο μου στο σετ, επειδή δε μπορείς να αναγκάσεις κάποιον να κάνει κάτι που δεν είναι στο σενάριο».

«Αλλά τότε, δεν το ήξερα αυτό», αναφέρει.

Ο Μπράντο της έλεγε «είναι μόνο μια ταινία» – αλλά όπως εξηγεί η ίδια, «εγώ έκλαιγα με αληθινά δάκρυα. Ένιωσα εξευτελισμένη και για να είμαι ειλικρινής, λίγο βιασμένη, και από τον Μάρλον και από τον Μπερτολούτσι. Μετά τη σκηνή, ο Μάρλον δεν με παρηγόρησε, ούτε απολογήθηκε. Ευτυχώς, ήταν μόνο μία λήψη».

Στην ταινία Την Έλεγαν Μαρία (Being Maria) της Τζέσικα Παλίντ που κυκλοφορεί τώρα στις ελληνικές αίθουσες, μια βιογραφία της Μαρία Σνάιντερ επικεντρωμένη αναπόφευκτα σε αυτή τη στιγμή, η σκηνή με το βιασμό και το βούτυρο ανασυστήνεται αλλά αυτή τη φορά μέσα από τα μάτια της Σνάιντερ (στο ρόλο μια εκπληκτική Αναμαρία Βαρτολομέι, πρωταγωνίστρια του αριστουργήματος Το Γεγονός της Οντρέ Ντιγουάν).

Στη σκηνή, παρακολουθούμε μια Μαρία ακινητοποιημένη, σοκαρισμένη, να κοιτά ένα ολόκληρο συνεργείο να την κοιτά, βουβό – παρακολουθώντας την εκμετάλλευσή της, με τον Μπερτολούτσι πρώτη μούρη να απολαμβάνει το αποτέλεσμα της μεγάλης του καλλιτεχνικής πράξης: να γυρίσει μια σκηνή κακοποίησης στην οποία η νεαρή πρωταγωνίστρια δεν συμμετέχει ισότιμα, συνεργατικά. Παρά αντιδρά «σαν κορίτσι, όχι σαν ηθοποιός», όπως ο ίδιος παραδέχθηκε το 2013.

«Ήθελα να αντιδράσει εξευτελισμένη».

Ναι, δεν είναι αληθινός βιασμός.

Απλά ο Μπερτολούτσι ήθελε η 19χρονη Σνάιντερ να αντιδράσει σα να ήταν τέτοιος.

***

Η Μαρία Σνάιντερ ποτέ δεν κατάφερε στα αλήθεια να αφήσει πίσω της αυτό το συμβάν. Αυτό που για τον Μπερτολούτσι και τον Μπράντο ήταν πετράδι στο στέμμα τους, για την νεαρή ηθοποιό δε σταμάτησε ποτέ να είναι ανοιχτό τραύμα. Εξάλλου το γύρισμα της σκηνής δεν ήταν επί ίσοις όροις – γιατί να ήταν ο απόηχός του; Θα βρίσκονταν ποτέ σε αντίστροφες θέσεις η Σνάιντερ κι ο Μπράντο;

Τα χρόνια που ακολούθησαν δεν ήταν εύκολα. Υπήρξαν εθισμοί σε ναρκωτικά, υπήρξε μέχρι και μια απόπειρα αυτοκτονίας, με τη Σνάιντερ να πέφτει σε κατάθλιψη και να δυσκολεύεται όλο και περισσότερο να ταιριάξει σε ένα σύστημα που δεν ήταν καθόλου έτοιμο να ακούσει όσα είχε να πει.

Παρολαυτά, η ηθοποιός δεν σταμάτησε ποτέ να δουλεύει – μεταξύ άλλων μάλιστα δούλεψε με τον Αντονιόνι στο Passenger δίπλα στον Τζακ Νίκολσον, με τον Ρενέ Κλεμέντ, με τον Φράνκο Τζεφιρέλ, με τον Ζακ Ριβέτ ο οποίος μάλιστα θέλησε να στήσει μια ταινία γύρω της. Έβαλε όμως κόκκινες γραμμές τις οποίες δε θα ξαναπερνούσε, και έγινε πολύ συγκεκριμένη και απαιτητική στις συνθήκες γυρισμάτων και το περιεχόμενο των έργων. Κάτι που ειδικά εκείνη την περίοδο, δεν την έκανε καθόλου πιο αρεστή σε ένα κινηματογραφικό κύκλωμα που ζούσε για να προσκυνά τις Δύσκολες Αρσενικές Ιδιοφυίες που δρούσαν πλήρως ανεξέλεγκτα.

Δύο ταινίες από τις οποίες αποχώρησε μεταξύ άλλων, ήταν ο διαβόητος Καλιγούλας του Τίντο Μπρας, όταν διαπίστωσε πως θα περιλάμβανε πορνογραφικό περιεχόμενο, αλλά και Το Σκοτεινό Αντικείμενο του Πόθου του Μπουνιουέλ, ύστερα από διαφωνίες με τον σκηνοθέτη πάνω στην απεικόνιση του χαρακτήρα της.

Σε αυτό το διάστημα, η Σνάιντερ αρχίζει να δίνει όλο και μεγαλύτερη σημασία σε ζητήματα απεικόνισης των γυναικών αλλά και εκπροσώπησης σε ένα εντελώς ανδροκρατούμενο σύστημα. Πάλευε για περισσότερες γυναίκες πίσω από την κάμερα, αλλά και προστασία των γυναικών μπροστά από αυτήν. Συμμετείχε ακόμα (έχοντας εκλεγεί μέχρι και αντιπρόεδρος) στον οργανισμό La Roue Tourne, που στήριζε οικονομικά μεγαλύτερης ηλικίας ηθοποιούς και σκηνοθέτες που δεν έβρισκαν πια δουλειά.

Η Μαρία Σνάιντερ πέθανε νωρίς – τον Φεβρουάριο του ‘11, σε ηλικία μόλις 58 χρονών, ύστερα από μάχη με τον καρκίνο. Ήταν λίγα μόλις χρόνια μετά τη συνέντευξή της στη Daily Mail, αλλά πριν ο Μπερτολούτσι ομολογήσει αυτό που η ίδια πάντα έλεγε, αλλά ελάχιστοι έδειχναν αληθινή διάθεση να ακούσουν.

Σήμερα κανείς από τους τρεις εμπλεκόμενους σε αυτή την τραγωδία δεν ζει πια, αλλά ο κόσμος στον οποίο ζούμε μοιάζει μάλλον πιο έτοιμος από ποτέ, να ακούσει τη δική της εμπειρία. Δε θα ήταν υπερβολή να πούμε πως ακόμα κι ο τρόπος με τον οποίο γυρίζονται σήμερα οι σκηνές σεξ στο σινεμά, οφείλεται σε τεράστιο βαθμό σε εκείνη τη σκηνή και στα όσα δε σταμάτησε να υποστηρίζει για δεκαετίες μετά η Σνάιντερ. Οι intimacy coordinators –επαγγελματίες με ευθύνη να υπάρχει απόλυτη συναίνεση και σαφή όρια στο γύρισμα μιας σκηνής σεξ– επικρατούν όλο και περισσότερο ως πρακτική και αναπόφευκτα θα γίνουν το νέο στάνταρ για τη βιομηχανία.

(Μπορείτε να διαβάσετε πολύ αναλυτικά πώς λειτουργεί ένα τέτοιο άτομο στο σετ, στη συνέντευξή μας με τη σκηνοθέτη Εμιλί Ατέφ, που μας περιέγραψε το ρόλο τους σε μια ταινία γεμάτη με άγριες σκηνές σεξ, που γύρισε πριν λίγα χρόνια.)

Κι αν πρέπει να εντοπίσουμε μια σκηνή τόσο σεισμικών συνεπειών, που έφερε έστω και με βραδείς ρυθμούς αυτή την αλλαγή, οπωσδήποτε θα επιστρέφαμε στον βιασμό από το Τελευταίο Τανγκό στο Παρίσι.

O intimacy coordinator Ζεβ Στάινροκ ανέφερε πριν λίγα χρόνια στο OneMan, μιλώντας στην Ιωσηφίνα Γριβέα, καθαρά και ξάστερα πως «μιλάμε για σεξουαλική κακοποίηση on camera».

«Οτιδήποτε γίνεται χωρίς τη συναίνεση των ηθοποιών, οτιδήποτε είναι καταναγκαστικό και γίνεται χωρίς την ενθουσιώδη συγκατάθεσή τους είναι αδιαπραγμάτευτο σε ένα σετ», τονίζει στο ίδιο ρεπορτάζ η Κλερ Γουόρντεν, αναπληρώτρια διευθύντρια του μη κυβερνητικού οργανισμού Intimacy Directors International.

Στο σετ της ταινίας Την Έλεγαν Μαρία, προφανώς χρησιμοποιήθηκαν intimacy coordinators για να γυριστεί η αναπαράσταση της τραυματικής σκηνής. «Είναι εντυπωσιακό αν σκεφτείτε πως το νέο αυτό κινηματογραφικό επάγγελμα γεννήθηκε στην πραγματικότητα από τη συγκεκριμένη σκηνή του Τελευταίου Τανγκό…», παραδέχεται ο Ματ Ντίλον, που στην ταινία υποδύεται τον Μάρλον Μπράντο, σε συνέντευξή του στο Αθηνόραμα.

Ο ίδιος ο Ντίλον, καλεσμένος στο φετινό φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, αναφέρθηκε στην απόφασή του να συμμετάσχει στην ταινία και να ερμηνεύσει έναν γίγαντα του σινεμά στην πιο διαβόητη στιγμή της καριέρας του. «Χωρίς να θέλω να κακολογήσω τον Μπερνάρντο Μπερτολούτσι, αυτόν τον πραγματικά σπουδαίο κινηματογραφιστή, θεωρώ πως έκανε λάθος στην συγκεκριμένη επίμαχη σκηνή με τη Μαρία Σνάιντερ», είπε τον Νοέμβριο ο Ντίλον.

«Συνεχίζω να πιστεύω όμως πως το Τελευταίο Τανγκό στο Παρίσι είναι ένα αριστούργημα. Η σκηνή αυτή είναι το μόνο στοιχείο στην ταινία που δεν μου αρέσει καθόλου. Ήταν ένα λάθος που δημιούργησε ένα τεράστιο τραύμα», παραδέχεται ο Ντίλον.

Την αξία μιας ταινίας και του κατά πόσο μπορεί να διαχωριστεί από ένα τέτοιο γεγονός στην καρδιά της, ας παραμείνει προσωπικό ζήτημα του κάθε ατόμου να το κρίνει. Κάθε έργο κουβαλάει μέσα του πολλά πράγματα, το Τελευταίο Τανγκό θα κουβαλά για πάντα αυτό – προσωπικά θεωρώ πως η θέση του στην φιλμική Ιστορία δε μπορεί πλέον παρά να είναι αυτή ενός παραδείγματος προς αποφυγήν, μιας εγκληματικής πρακτικής που τώρα οφείλουμε να ξέρουμε πώς δεν θα επαναλάβουμε.

Η ίδια η Σνάιντερ πάντως, δεν σταμάτησε ποτέ σπρώχνει για αλλαγή στον απόηχο αυτής της τραυματικής στιγμής. Ήρθε αυτή η αλλαγή; Ας πούμε πως είμαστε μέσα σε αυτή τη διαδικασία. «Το σημείο αυτό είναι κομβικό στην ιστορία της, αλλά σε καμία περίπτωση δεν είναι ολόκληρη η ιστορία της», λέει ο Ματ Ντίλον στη Θεσσαλονίκη για την Σνάιντερ.

Έστω, σύμφωνοι.

Όμως η ιστορία της Μαρία Σνάιντερ είναι αδύνατον να γραφτεί χωρίς αυτό που της έκανε ο Μπερτολούτσι. Το λιγότερο που οφείλουμε, είναι κι η ιστορία του Μπερτολούτσι να είναι αδύνατον να γραφτεί χωρίς αυτό που έκανε στη Μαρία Σνάιντερ.