Ιστορικός περίπατος στην κατοχική Αθήνα

Η περίοδος της Κατοχής (1941–1944) άφησε ανεξίτηλα ίχνη στον αστικό ιστό της Αθήνας. Σημεία, δρόμοι και κτίρια που σήμερα περνούν απαρατήρητα αποτέλεσαν σκηνικά δραματικών γεγονότων. Αν μιλούσαν τα κτίρια θα εξιστορούσαν λιμούς, εκτελέσεις, αντιστασιακές δράσεις και μαζικές κινητοποιήσεις. Ο ιστορικός περίπατος που ακολουθεί επιχειρεί να καταγράψει τις σημαντικότερες τοποθεσίες της πόλης, λειτουργώντας ως μια διαδρομή μνήμης στα χρόνια της Κατοχής. Από το κέντρο μέχρι τα προάστια, κάθε σημείο φέρει τη δική του ιστορία.

1. Πλατεία Ομονοίας

Η Πλατεία Ομονοίας υπήρξε κομβικό σημείο στην Κατοχική Αθήνα, καθώς αποτελούσε το βασικό πέρασμα των κατοίκων και των κατακτητών. Στις 27 Απριλίου 1941, οι πρώτες γερμανικές μηχανοκίνητες μονάδες που εισήλθαν στην πόλη πέρασαν από την Ομόνοια κατευθυνόμενες προς το Σύνταγμα και την Ακρόπολη. Ο χώρος, ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα, ήταν κέντρο συγκοινωνιών και αγοράς, γεγονός που εντάθηκε κατά τη διάρκεια της Κατοχής με την παρουσία Γερμανών, Ιταλών και μαυραγοριτών.

Η Ομόνοια λειτούργησε επίσης ως τόπος συγκέντρωσης πολιτών σε κρίσιμες στιγμές. Το 1943, σημειώθηκαν εκεί οι πρώτες μεγάλες διαδηλώσεις κατά της πολιτικής επιστράτευσης που επιχείρησαν οι δυνάμεις Κατοχής, με χιλιάδες Αθηναίους να συρρέουν και να απαιτούν την ακύρωση των σχεδίων μεταφοράς εργατών στη Γερμανία.

Η Πλατεία Ομονοίας, πέραν των άλλων, αποτέλεσε το χειμώνα του 1941–42 ένα προσφιλές καταφύγιο για αστέγους, οι οποίοι κοιμόντουσαν πάνω στις σχάρες εξαερισμού του τερματικού σταθμού του Ηλεκτρικού, εκεί όπου κυριολεκτικά έβρισκαν λίγη ζεστασιά — εικόνα που απεικονίζει με τραγικό τρόπο την εξαθλίωση της πόλης .

Σήμερα: Η Πλατεία Ομονοίας έχει αλλάξει μορφή πολλές φορές από τη δεκαετία του 1940 και δεν διατηρεί εμφανή τα ίχνη των γεγονότων εκείνης της περιόδου.

2. Λεωφόρος Κηφισίας 4 (διασταύρωση Κηφισίας – Αλεξάνδρας) – Καφενείο «Παρθενών»

Στη διασταύρωση των λεωφόρων Κηφισίας και Αλεξάνδρας, σε ισόγειο πολυκατοικίας που ξεκίνησε να χτίζεται το 1936, λειτουργούσε το καφενείο «Παρθενών» – ιδιοκτησίας Ανδρέα Γλεντζάκη. Την Κυριακή των Βαΐων, 27 Απριλίου 1941, εκεί υπογράφηκε η παράδοση της Αθήνας και του Πειραιά στις γερμανικές δυνάμεις. Εκπρόσωποι της ελληνικής κυβέρνησης – ο υποστράτηγος Χρήστος Καβράκος, οι δήμαρχοι Αθηνών και Πειραιά Αμβρόσιος Πλυτάς και Μιχαήλ Μανούσκος και ο νομάρχης Κωνσταντίνος Πεζόπουλος – μαζί με τον διερμηνέα Κωνσταντίνο Κανελλόπουλο, παρέδωσαν στην αντιπροσωπεία της Βέρμαχτ, υπό τον αντισυνταγματάρχη Otto von Seiben, την «ανοχύρωτη Αθήνα» .

Το καφενείο – ως τόπος «τυπικής» παράδοσης – αξιοποιήθηκε τόσο για την πρόσβαση στην περιοχή όσο και για να αποφευχθεί το ιστορικό και συμβολικό κέντρο της πόλης. Μετά την αποχώρηση των κατακτητών, ο ιδιοκτήτης έσπασε το μάρμαρο από το τραπέζι όπου υπεγράφη η συμφωνία.

Σήμερα: Το κτίριο εξακολουθεί να υπάρχει στη διασταύρωση Κηφισίας και Αλεξάνδρας και λειτουργεί ως χώρος γραφείων και εστίασης.

3. Πλατεία Συντάγματος

Η Πλατεία Συντάγματος αποτέλεσε κεντρικό σημείο παρουσίας των κατοχικών δυνάμεων από την άνοιξη του 1941. Στις 27 Απριλίου 1941, μετά την παράδοση της πόλης, γερμανικές μονάδες παρέλασαν μπροστά στο μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη, καταλαμβάνοντας συμβολικά τον χώρο που αποτελούσε την καρδιά της ελληνικής πολιτικής και κοινωνικής ζωής. Στην ευρύτερη περιοχή στεγάζονταν υπηρεσίες των κατακτητών.

Κατά την Κατοχή, η πλατεία υπήρξε και τόπος διαμαρτυριών. Το 1943 και το 1944 οργανώθηκαν εκεί μεγάλες αντικατοχικές συγκεντρώσεις, οι οποίες κατέληγαν συχνά σε επεισόδια με τις δυνάμεις ασφαλείας. Η θέση της, ανάμεσα στο ελληνικό Κοινοβούλιο και τα κεντρικά ξενοδοχεία που είχαν επιταχθεί από τις κατοχικές αρχές, τόνιζε τον διττό χαρακτήρα της: διοικητικό κέντρο και σκηνικό διαρκούς πολιτικής ζύμωσης.

Σήμερα: Η Πλατεία Συντάγματος διατηρεί τον χαρακτήρα της ως πολιτικό κέντρο, με το Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη να αποτελεί σταθερό σημείο αναφοράς, αν και δεν σώζονται υλικά κατάλοιπα από την περίοδο της Κατοχής.

4. Οδός Αθηνάς και Βαρβάκειος Αγορά

Η οδός Αθηνάς, που συνδέει την Ομόνοια με το Μοναστηράκι, υπήρξε κατά την Κατοχή ένας από τους κύριους κόμβους της μαύρης αγοράς. Η Βαρβάκειος Αγορά και τα παρακείμενα καταστήματα μετατράπηκαν σε χώρους συναλλαγής βασικών αγαθών, με τις τιμές να καθορίζονται από την προσφορά και τη ζήτηση σε ένα περιβάλλον οικονομικής απορρύθμισης. Η παρουσία μαυραγοριτών και η ανεπάρκεια επισιτισμού οδήγησαν συχνά σε επεισόδια ανάμεσα στους κατοίκους και τις κατοχικές δυνάμεις.

Πέρα από τον εμπορικό χαρακτήρα, η περιοχή γύρω από την Αθηνάς παρουσίαζε έντονη κοινωνική κινητικότητα. Πολίτες κάθε κοινωνικής τάξης περνούσαν καθημερινά από τον δρόμο, αναζητώντας τροφή, εφαρμόζοντας την ανταλλακτική οικονομία ή απλώς διασχίζοντας το κέντρο της πόλης, ενώ οι δυνάμεις κατοχής ασκούσαν περιοδικούς ελέγχους.

Σήμερα: Η Βαρβάκειος Αγορά συνεχίζει να λειτουργεί ως κεντρική αγορά της Αθήνας, αλλά η εικόνα της έχει εκσυγχρονιστεί και τα ίχνη της κατοχικής περιόδου έχουν χαθεί.

5. Κοραή 4 – Kommandantur

Το κτίριο επί της οδού Κοραή 4 φιλοξένησε την Kommandantur, την έδρα της γερμανικής διοίκησης στην Αθήνα κατά την Κατοχή. Οι υπόγειες αίθουσες του κτιρίου χρησιμοποιήθηκαν ως κρατητήρια και χώροι βασανιστηρίων από τη Γκεστάπο. Πολλοί αντιστασιακοί οδηγήθηκαν εκεί πριν μεταφερθούν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης ή πριν εκτελεστούν.

Σήμερα: Το κτίριο Κοραή 4 σώζεται ακέραιο και φιλοξενεί το Μουσείο Μαρτυρίας, ανοιχτό στο κοινό.

6. Οδός Μέρλιν 6 – Γκεστάπο

Το κτίριο στην Οδό Μέρλιν 6, στο Κολωνάκι, στέγασε κατά την Κατοχή τα κεντρικά γραφεία της Γκεστάπο (Geheime Staatspolizei), της διαβόητης γερμανικής μυστικής αστυνομίας. Εκεί οργανώθηκε το δίκτυο παρακολούθησης, συλλήψεων και βασανιστηρίων που στόχευε την εξάρθρωση των αντιστασιακών οργανώσεων στην Αθήνα. Ο χώρος λειτούργησε ως κέντρο ανάκρισης και βασανισμού για μέλη του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ και της ΕΠΟΝ, αλλά και για πολίτες που θεωρήθηκαν ύποπτοι συνεργασίας με την αντίσταση.

Η Γκεστάπο είχε στενή συνεργασία με το Στρατόπεδο Χαϊδαρίου. Πολλοί από τους κρατούμενους στη Μέρλιν 6 μεταφέρθηκαν αργότερα στο Χαϊδάρι, ενώ άλλοι εκτελέστηκαν χωρίς δίκη.

Σήμερα: Στη θέση του κτιρίου υπάρχει σύγχρονη πολυκατοικία, αλλά μια αναθηματική πλάκα θυμίζει τη σκοτεινή ιστορία του χώρου.

7. Σκοπευτήριο Καισαριανής

Το Σκοπευτήριο Καισαριανής υπήρξε ένα από τα πιο μαρτυρικά σημεία της Κατοχικής Αθήνας. Αρχικά χώρος άθλησης και σκοποβολής, κατά τη διάρκεια της Κατοχής μετατράπηκε από τις γερμανικές δυνάμεις σε τόπο εκτελέσεων αντιστασιακών και αιχμαλώτων. Η πιο γνωστή από αυτές ήταν η μαζική εκτέλεση των 200 κομμουνιστών κρατουμένων από το στρατόπεδο Χαϊδαρίου την Πρωτομαγιά του 1944.

Οι εκτελέσεις στο Σκοπευτήριο πραγματοποιούνταν συνήθως τα ξημερώματα και τα πτώματα μεταφέρονταν στο Γ’ Νεκροταφείο Αθηνών για ταφή σε ομαδικούς τάφους. Ο χώρος αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα της κατασταλτικής βίας των δυνάμεων κατοχής στην Αθήνα.

Σήμερα: Στο Σκοπευτήριο λειτουργεί μνημειακός χώρος μνήμης και μουσείο, ενώ διατηρείται ο τοίχος των εκτελέσεων με αναθηματικές επιγραφές.

8. Πλατεία Κολωνακίου

Η Πλατεία Κολωνακίου αποτέλεσε χώρο κοινωνικής και πολιτικής δραστηριότητας κατά την Κατοχή. Η γειτονιά, γνωστή ήδη για τον αστικό χαρακτήρα της, φιλοξενούσε κατοικίες εύπορων οικογενειών αλλά και αξιωματούχων των κατοχικών δυνάμεων. Το 1942 σημειώθηκαν εκεί αιματηρά επεισόδια μεταξύ πολιτών και ιταλικών δυνάμεων, έπειτα από αντικατοχικές κινητοποιήσεις.

Η ευρύτερη περιοχή ήταν επίσης τόπος συγκέντρωσης πληροφοριών για αντιστασιακές οργανώσεις, δεδομένης της γειτνίασης με κτίρια που είχαν επιταχθεί για στρατιωτική χρήση.

Σήμερα: Η μνήμη των κατοχικών γεγονότων δεν αποτυπώνεται στον χώρο με αναμνηστικές επιγραφές.

9. Γ’ Νεκροταφείο Αθηνών

Το Γ’ Νεκροταφείο αποτέλεσε κατά την Κατοχή τόπο ταφής για χιλιάδες θύματα της πείνας και των εκτελέσεων. Κατά τη διάρκεια του λιμού του 1941-42, εκατοντάδες νεκροί μεταφέρονταν καθημερινά από τις συνοικίες της Αθήνας και θάβονταν σε ομαδικούς τάφους, καθώς οι συνθήκες δεν επέτρεπαν την ταφή σε ατομικούς τάφους.

Το νεκροταφείο έγινε επίσης σημείο αποχαιρετισμού για τους εκτελεσμένους του Σκοπευτηρίου Καισαριανής, των οποίων τα σώματα θάφτηκαν εκεί σε ομαδικούς τάφους. Η εικόνα καροτσιών που μετέφεραν πτώματα από τα νοσοκομεία της πόλης στο Γ’ Νεκροταφείο παραμένει ένα από τα πιο χαρακτηριστικά σύμβολα της κατοχικής εξαθλίωσης.

Σήμερα: Στο Γ’ Νεκροταφείο διατηρούνται μνημεία για τα θύματα της Κατοχής και ομαδικοί τάφοι που λειτουργούν ως τόπος ιστορικής μνήμης.

10.Πλατεία Εθνικής Αντίστασης (Πλατεία Κοτζιά)

Η Πλατεία Εθνικής Αντίστασης (πρώην Πλατεία Κοτζιά) συνδέεται με μία από τις σημαντικότερες αντικατοχικές κινητοποιήσεις στην Αθήνα. Στις 4 Απριλίου 1942, στις 4 το απόγευμα, πραγματοποιήθηκε εκεί μαζική διαδήλωση ενάντια στην πολιτική επιστράτευση που είχαν επιβάλει οι δυνάμεις κατοχής. Την απεργία είχαν ξεκινήσει οι εργαζόμενοι στις Ταχυδρομικές, Τηλεγραφικές και Τηλεφωνικές υπηρεσίες, γνωστοί και ως «τριατατικοί» / ΤΤΤ. Η επιστράτευση, η οποία προέβλεπε την αναγκαστική μεταφορά του ελληνικού εργατικού δυναμικού στη Γερμανία για καταναγκαστική εργασία, είχε σχεδιαστεί υπό την καθοδήγηση του πρωθυπουργού της κατοχικής κυβέρνησης, Κωνσταντίνου Λογοθετόπουλου. Την οργάνωση των διαδηλώσεων ανέλαβε το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο / ΕΑΜ. Οι κινητοποιήσεις αυτές καταγράφηκαν ως από τις μαζικότερες που είχαν πραγματοποιηθεί σε κατεχόμενη χώρα της Ευρώπης.

Σήμερα: Η πλατεία έχει αναπλαστεί και φιλοξενεί το δημαρχιακό μέγαρο της Αθήνας, ενώ στο χώρο υπάρχει αναθηματική στήλη που τιμά τη μνήμη της Εθνικής Αντίστασης και υπενθυμίζει τον ρόλο της πλατείας στη διάρκεια της Κατοχής.

11.Κτίριο Τηλεφωνικής Εταιρείας – Η πρώτη απεργία στην Κατοχή

Το κτίριο της Τηλεφωνικής Εταιρείας, που σήμερα ανήκει στον ΟΤΕ, βρίσκεται με διπλή πρόσβαση στις οδούς Βουλής και Σταδίου 15. Στις 12 Απριλίου 1942 καταγράφηκε εδώ η πρώτη απεργιακή κινητοποίηση της κατοχικής Αθήνας και μία από τις πρώτες στην κατεχόμενη Ευρώπη. Οι εργαζόμενοι, αψηφώντας τις απειλές της κυβέρνησης Τσολάκογλου για απολύσεις και φυλακίσεις, προχώρησαν σε απεργία ενάντια στις συνθήκες που επέβαλαν οι κατακτητές.

Στις 3 Μαΐου 1944, το κτίριο έγινε ξανά επίκεντρο δραματικών εξελίξεων, όταν κατά τη διάρκεια νέας απεργίας πραγματοποιήθηκε μπλόκο από Γερμανούς στρατιώτες και μέλη των Ταγμάτων Ασφαλείας. Καταδότης από το προσωπικό παρέδωσε λίστα με ονόματα υπαλλήλων οργανωμένων στο ΕΑΜ, οδηγώντας στη σύλληψη περίπου 200 εργαζομένων. Λίγες ημέρες αργότερα, στις 7 Μαΐου, 15 από αυτούς εκτελέστηκαν στο Σκοπευτήριο Καισαριανής ως αντίποινα για τη συμμετοχή τους στο απεργιακό κίνημα.

Σήμερα: Το ιστορικό κτίριο διατηρεί την εξωτερική του μορφή, χωρίς ωστόσο κάποια εμφανή αναφορά στα γεγονότα της Κατοχής που εκτυλίχθηκαν εκεί.

12.Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός – Στρατοδικείο της Κατοχής

Στην πλατεία Καρύτση βρίσκεται το ιστορικό κτίριο του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός», ένα από τα εμβληματικά νεοκλασικά της Αθήνας. Κατά την περίοδο της Κατοχής επιτάχθηκε από τις γερμανικές αρχές και χρησιμοποιήθηκε ως στρατοδικείο. Στις αίθουσες του κτιρίου διεξάγονταν δίκες πολιτών και μελών της αντίστασης, πολλές από τις οποίες ήταν στημένες και κατέληγαν σε βαριές καταδίκες ή εκτελέσεις. Ο χώρος, που έως τότε είχε συνδεθεί με τον πολιτισμό και τη διανόηση, μετατράπηκε σε σύμβολο φόβου και καταστολής για την κατεχόμενη πόλη.

Σήμερα: Το κτίριο διατηρεί τον αρχικό του χαρακτήρα και συνεχίζει να στεγάζει τον Φιλολογικό Σύλλογο, χωρίς να φέρει εμφανή σημάδια ή επιγραφές που να παραπέμπουν στη σκοτεινή χρήση του κατά την Κατοχή.

13. Αναθηματικές πινακίδες και μικρότερα μνημεία

Πέρα από τα μεγάλα σημεία, η Αθήνα είναι διάσπαρτη με μικρότερες αναθηματικές πινακίδες και μνημεία που θυμίζουν γεγονότα της Κατοχής. Στις οδούς Μέρλιν, Κοραή και σε πολλές συνοικίες, οι επιγραφές αναφέρονται σε εκτελέσεις, βομβαρδισμούς και αντιστασιακή δράση όπως στην οδό Γλάστωνος και Πατησίων όπου υπάρχει το μνημείο της ΠΕΑΝ.

Σήμερα: Οι πινακίδες αυτές συχνά περνούν απαρατήρητες στην καθημερινότητα της πόλης, όμως αποτελούν σημαντικά τεκμήρια της ιστορικής μνήμης.