Η θεολογία της απάθειας

Στην Αμερική, ένα παλιό θεολογικό επιχείρημα δημιουργεί νέο θόρυβο. Η ενσυναίσθηση δεν αποτελεί αρετή· μπορεί να είναι ακόμη και αμαρτία. Δύο προβεβλημένες φωνές της ευαγγελικής κίνησης στις ΗΠΑ, η Άλι Μπεθ Στάκεϊ, συγγραφέας του βιβλίου «Toxic Empathy», και ο Τζο Ρίγκνεϊ, συγγραφέας του «The Sin of Empathy», υποστηρίζουν ότι η «ανεξέλεγκτη» ενσυναίσθηση χειραγωγεί καλούς ανθρώπους να αποδέχονται «αμαρτίες» όπως τα δικαιώματα των ΛΟΑΤΚΙ+, την πρόσβαση στην άμβλωση, ακόμη και πολιτικές για φυλετική δικαιοσύνη ή μετανάστευση. Αυτές οι φωνές απέκτησαν ιδιαίτερη ορμή στη δεύτερη θητεία του Τραμπ, συναντώντας τη ρητορική «τάξης και ασφάλειας» και την ιδέα ότι η ενσυναίσθηση είναι «αδυναμία» της Δύσης.

Δεν πρόκειται μόνο για θεολογικό παιχνίδι λέξεων, αλλά, στην ουσία, για πολιτική τεχνολογία. Ο Ίλον Μασκ το είχε πει χοντροκομμένα στον Τζο Ρόγκαν: «H θεμελιώδης αδυναμία του δυτικού πολιτισμού είναι η ενσυναίσθηση». Το μήνυμα πέρασε, ιδίως όταν συνδέθηκε με σκληρές πολιτικές για τη μετανάστευση και τα κοινωνικά δικαιώματα.

Η αντίδραση από προοδευτικούς χριστιανούς ήταν άμεση και, τολμώ να πω, θεολογικά εύστοχη. Στις 21 Ιανουαρίου 2025, στον Καθεδρικό Ναό της Ουάσιγκτον, η επίσκοπος Μάριαν Μπάντε απηύθυνε δημόσια έκκληση στον Τραμπ να «δείξει έλεος» σε μετανάστες και ΛΟΑΤΚΙ+ ανθρώπους. Ήταν μια υπενθύμιση ότι η προστασία των ευάλωτων δεν είναι πολιτική ορθότητα αλλά ο πυρήνας της χριστιανικής παράδοσης. Λίγο αργότερα, στον ίδιο ναό, η αιδεσιμότατη Ντέινα Κόλι Κορσέλο τόνισε ότι η ενσυναίσθηση δεν είναι τοξική ούτε αμαρτία· απειλεί μόνο όσους χρειάζονται την αναισθησία ως άλλοθι για να δικαιολογήσουν σκληρές αποφάσεις.

Όμως, πέρα από τους άμβωνες, έχει σημασία να δούμε πού πατάει και πού γλιστρά αυτό το νέο «δόγμα». Ναι, η ψυχολογία αναγνωρίζει ότι η ενσυναίσθηση μπορεί να είναι μεροληπτική. Συγκινείται από το κοντινό, το οικείο, το πρόσωπο με μάτια και όνομα. Ο Πολ Μπλουμ το έδειξε πειστικά στο «Against Empathy»: η θερμή ενσυναίσθηση μπορεί να μας κάνει αναποτελεσματικά δίκαιους. Γι’ αυτό πρότεινε την «ορθολογική συμπόνια», να φροντίζουμε χωρίς να τυφλωνόμαστε. Δεκτό. Αλλά άλλο η κριτική στη μεροληψία μας κι άλλο η θεολογικοποίηση της αναλγησίας.

Η λέξη «ενσυναίσθηση» (empathy) εισάγεται στα αγγλικά το 1908, μεταφράζοντας το γερμανικό Einfühlung, που θα μπορούσε να αποδοθεί στα ελληνικά ως «συνεύρεση στο αίσθημα». Από τότε αλλάζει σημασίες, αλλά κινείται σε έναν σταθερό άξονα: να βλέπεις τον άλλον ως υποκείμενο και να μην τον κατηγοριοποιείς ως «πρόβλημα».

Σήμερα, η αντι-ενσυναίσθηση λειτουργεί ως πασπαρτού. Σου λέει ότι δεν είναι αδιαφορία αλλά η ορθή τάξη αγάπης (ordo amoris), όπου πρώτα αγαπάς τους «δικούς σου» και τελευταίοι έρχονται οι ξένοι. Κατανοητή ως ψυχολογική προτεραιοποίηση, επικίνδυνη όμως ως δημόσια πολιτική. Όταν το κράτος κόβει βοήθεια, όταν σκληραίνει απελάσεις, όταν επιμένει ότι κάποιοι άνθρωποι δικαιούνται λιγότερη προστασία, η δαιμονοποίηση της ενσυναίσθησης προσφέρει έναν βολικό μανδύα ηθικής.

Αν μεταφέρουμε την προβληματική στο δικό μας πλαίσιο, το ρήγμα διαφαίνεται σε κάθε συζήτηση για τη μετανάστευση, την υγεία και την πρόνοια, τα δικαιώματα των μειονοτήτων. Η επιλογή δεν είναι ανάμεσα σε άναρχη ευαισθησία και ψυχρή ευταξία, αλλά ανάμεσα στη θεσμική συμπόνια και την ιδεολογική απονέκρωση. Η πρώτη ζητά κρίση, κανόνες, ισορροπία συμφερόντων και, ταυτόχρονα, αναγνώριση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Η δεύτερη κλείνει τα μάτια και ονομάζει αυτή την τύφλωση αρετή.

Ένας εύλογος αντίλογος θα έλεγε ότι η ενσυναίσθηση χειραγωγείται από την “προοδευτική” πλευρά. Έχει συμβεί. Χειραγωγείται όμως και από την άλλη. Η λύση δεν είναι να αφορίσουμε την ενσυναίσθηση, αλλά να τη δέσουμε θεσμικά: διαφάνεια, ανάλυση κόστους–οφέλους στις πολιτικές, αξιολόγηση αποτελεσμάτων και, κυρίως, καθολικότητα στην εφαρμογή κανόνων. Όχι «συμπάσχω μόνο με τους δικούς μου», αλλά «σχεδιάζω για όλους». Εδώ η ορθολογική συμπόνια του Μπλουμ συναντά την κατηγορηματική προσταγή της δημοκρατίας: ίσα δικαιώματα, ίση μεταχείριση, ίση φωνή.

Και κάτι τελευταίο. Η θεολογία της απο-ενσυναίσθησης σπάνια μένει στη σφαίρα της θεολογίας· γίνεται πολιτική πράξη. Το είδαμε στις ΗΠΑ. Το βλέπουμε παντού και ειδικά στη Γάζα όπου η επίκληση της εθνικής ασφάλειας γίνεται συνώνυμο της απανθρωπιάς. Γι’ αυτό με έπεισε εκείνη η χειρονομία του πάστορα Μάικα Μπιούσι στη Νέα Υόρκη: στην πινακίδα της εκκλησίας του, έγραψε «Αν η ενσυναίσθηση είναι αμαρτία, αμάρτησε με τόλμη».