ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑ – ΤΑ ΣΗΜΑΔΙΑ ΚΑΙ Η ΠΡΟΛΗΨΗ

Η 10η Σεπτεμβρίου έχει καθιερωθεί από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας ως Παγκόσμια Ημέρα Πρόληψης της Αυτοκτονίας, με στόχο να στρέψει την προσοχή σε ένα φαινόμενο που επηρεάζει εκατομμύρια ανθρώπους κάθε χρόνο. Η αυτοκτονία παραμένει μία από τις κύριες αιτίες θανάτου παγκοσμίως και ιδιαίτερα στις νεότερες ηλικίες, με πολύπλοκους κοινωνικούς, ψυχολογικούς και οικονομικούς παράγοντες να την επηρεάζουν.

Σύμφωνα με τον ΠΟΥ, το 2021 περισσότεροι από 727.000 άνθρωποι έδωσαν τέλος στη ζωή τους, ενώ περίπου ένας στους εκατό θανάτους σε παγκόσμια κλίμακα οφείλεται σε αυτοκτονία. Παρά τις διεθνείς προσπάθειες, η πρόοδος προς τη μείωση των ποσοστών παραμένει περιορισμένη, γεγονός που καθιστά την πρόληψη πιο επίκαιρη από ποτέ.

Η πρόληψη δεν αφορά μόνο την έγκαιρη παρέμβαση σε όσους βρίσκονται σε κρίση, αλλά και την καλλιέργεια κουλτούρας ανοιχτής επικοινωνίας, ενημέρωσης και κοινωνικής στήριξης. Ο στιγματισμός γύρω από την ψυχική υγεία συχνά αποτρέπει τα άτομα από το να ζητήσουν βοήθεια, γεγονός που μπορεί να αποδειχθεί μοιραίο.

Σε αυτό το πλαίσιο, η Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια Ζωή Κρυώνη μιλά στο NEWS 24/7 για τη σημασία της πρόληψης, υπογραμμίζοντας ότι η αναγνώριση προειδοποιητικών σημείων, η πρόσβαση σε ψυχολογική υποστήριξη και η ουσιαστική φροντίδα της ψυχικής υγείας μπορούν να σώσουν ζωές.

Ζωή Κρυώνη: Αυτοκτονία – Τάσεις, παρεμβάσεις και πρόληψη

Το θέμα της αυτοκτονίας, του κατά πόσο ένα άτομο έχει το δικαίωμα να δώσει τέλος στη ζωή του, αποτελεί πεδίο συζήτησης και διαμάχης από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα, ενώ φαίνεται η στάση απέναντι στο θέμα να αλλάζει κατά κύριο λόγο με βάση την διαπολιτισμική προσέγγιση και οπτική.

Συγκεκριμένα, έχει φανεί ότι βασικότερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά που παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση στάσης απέναντι στο θέμα της αυτοκτονίας είναι ο πολιτισμικός προσανατολισμός της ατομικότητας, που δίνει μεγαλύτερη αξία στην ατομική ελευθερία, ή της συλλογικότητας, που αντιλαμβάνεται το άτομο περισσότερο ως μέρος ενός όλου και δίνει μεγαλύτερη αξία στην κοινωνική συνεκτικότητα. Οι πολιτισμοί που λειτουργούν περισσότερο ατομικιστικά, όπως για παράδειγμα οι δυτικοί, φαίνεται να παρουσιάζουν μεγαλύτερη πιθανότητα να θεωρούν την αυτοκτονία ως δικαίωμα του ατόμου, ενώ οι πολιτισμοί που δίνουν έμφαση στη συλλογικότητα, όπως οι ανατολικοί κυρίως, τείνουν να στιγματίζουν την αυτοκτονία. Ταυτόχρονα όμως σημαντικό ρόλο παίζουν και οι θρησκευτικές πεποιθήσεις του εκάστοτε πολιτισμού. Έχει φανεί ότι πολιτισμοί που έχουν υψηλή θρησκευτική παράδοση θεωρούν την αυτοκτονία ως αμαρτία.

Στην Ευρώπη σύμφωνα με τη Eurostat οι θάνατοι που προκλήθηκαν από αυτοκτονία το 2021 έφτασαν τους 47.346, δηλαδή 0,9% του συνόλου των θανάτων εκείνης της χρονιάς. Οι χώρες με τα υψηλότερα ποσοστά φαίνεται να είναι η Σλοβενία, η Λιθουανία και η Ουγγαρία, ενώ ανάμεσα σε εκείνες με τα χαμηλότερα ποσοστά βρίσκονται η Κύπρος, η Ελλάδα και η Ιταλία.

Πέρα από το πολιτισμικό πλαίσιο όμως και τη στάση της κοινωνίας απέναντι στο θέμα γενικότερα, έχει σημασία να εστιάσουμε στην ατομική οπτική. Εν ολίγοις, τι είναι αυτό που κάνει ένα άτομο να πάρει την απόφαση ότι θέλει να δώσει τέλος στη ζωή του;

Όπως είναι αναμενόμενο η απάντηση δεν είναι απλή, καθώς πρόκειται για ένα πολυδιάστατο ζήτημα, ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο για την ακρίβεια. Οι μελέτες αρχικά δείχνουν μία υψηλή συσχέτιση με ψυχικές διαταραχές όπως κατάθλιψη (το 55% των ατόμων που αυτοκτονούν), διπολική διαταραχή (30 φορές πιο πιθανό να κάνουν απόπειρα), οριακή διαταραχή προσωπικότητας κ.α. ενώ ταυτόχρονα έχει φανεί ότι σημαντικό ρόλο παίζουν και κοινωνικοοικονομικοί παράγοντες όπως η ανεργία, η δεινή οικονομική κατάσταση και η ελλιπής κοινωνική υποστήριξη.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η αύξηση των αυτοκτονιών στην Ελλάδα κατά την οικονομική κρίση, σύμφωνα με τον Π.Ο.Υ, την περίοδο 2008-2016. Έπειτα σημαντικοί ατομικοί ψυχολογικοί παράγοντες έχει φανεί ότι είναι η χαμηλή αυτοεκτίμηση, η παρορμητικότητα, το αίσθημα απελπισίας και αβοηθητότητας. Έχει αξία να μείνουμε στο τελευταίο χαρακτηριστικό. Η αβοηθητότητα ή αβοηθησία περιγράφει μία κατάσταση κατά την οποία το άτομο νιώθει αδύναμο να δράσει αλλά και να δεχτεί βοήθεια. Τα άτομα λοιπόν που έχουν εκφράσει αυτοκτονικό ιδεασμό ή συγκεκριμένο σχέδιο είναι σημαντικό να λάβουν φροντίδα από τους γύρω τους ακόμα κι αν δεν την έχουν αναζητήσει οι ίδιοι.

Η αυτοκτονία τις περισσότερες φορές μπορεί να θεωρείται από το άτομο ως μία «λύση» σε ένα πρόβλημα ή ως ένας τρόπος να τερματίσει τον ψυχικό πόνο που βιώνει. Ωστόσο, το άτομο που βρίσκεται εν μέσω μιας τέτοιας ψυχικής κατάστασης και οδύνης, δεν έχει πολλές φορές καθαρή κρίση. Ίσως να μην αντιλαμβάνεται πλήρως το τελεσίδικο της πράξης. Ο τερματισμός της ζωής δε δίνει περιθώρια βελτίωσης της κατάστασης, δεν αποτελεί πραγματική λύση και απάντηση σε κάποιο πρόβλημα. Τέλος, η απόπειρα αυτοκτονίας μπορεί να αποτελέσει πολλές φορές μία κραυγή βοήθειας από τα άτομα. Συνήθως πρόκειται για εκείνα τα άτομα που δυσκολεύονται με την έκφραση των συναισθημάτων, την αναζήτηση βοήθειας και που έχουν το αίσθημα ότι αποτελούν βάρος για τους γύρω τους. Έτσι, η απόπειρα τερματισμού της ζωής, παρότι μπορεί να μην έχει σαν σκοπό πράγματι τον θάνατο αλλά περισσότερο την έκφραση της ανάγκης για βοήθεια ή τον τερματισμό της ψυχικής οδύνης, μπορεί να οδηγήσει σε αυτόν.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει το εύρημα του Shneidman (1996) ότι το 80% ατόμων που αυτοκτόνησαν είχαν επικοινωνήσει (είτε λεκτικά είτε μη λεκτικά) σε ανθρώπους του περιβάλλοντός τους την πρόθεσή τους να βάλουν τέλος στη ζωή τους. Γεγονός που καταρρίπτει τον μύθο περί απουσίας ενδείξεων σχετικών με την απόπειρα. Ταυτόχρονα, βέβαια, ο πιο ισχυρός προβλεπτικός παράγοντας είναι η ύπαρξη ιστορικού με προηγούμενες απόπειρες αυτοκτονίας.

Κάθε ένδειξη είναι σημαντικό να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη και να επιδιώκεται επαφή και επικοινωνία με το άτομο που την παρουσιάζει. Ένας ακόμα μύθος γύρω από την αυτοκτονία που είναι σημαντικό να καταρριφθεί σχετίζεται με την ορατότητα τέτοιων ζητημάτων. Η αντίληψη ότι συζητήσεις σχετικές με τέτοια ζητήματα ή αναφορικά με τα συναισθήματα και τις σκέψεις του ατόμου που παρουσιάζει αυτοκτονικό ιδεασμό, αυξάνουν την πιθανότητα αυτοκτονίας, είναι αν μη τι άλλο λανθασμένες. Αντιθέτως, η έκφραση των συναισθημάτων και των σκέψεων του ατόμου που παρουσιάζει αυτοκτονικό ιδεασμό, μπορεί να ανακουφίσει το άτομο και να το οδηγήσει στον ειδικό.

Καταληκτικά, όσον αφορά τη συνολική διάσταση του ζητήματος της αυτοκτονίας, σίγουρα πρόκειται για μία συζήτηση που έχει τόσο πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές, θρησκευτικές και πολιτισμικές όσο και φιλοσοφικές, ψυχολογικές και ατομικές προεκτάσεις. Αυτό αυτομάτως υποδεικνύει την πολυπλοκότητα του φαινομένου και των παραγόντων που οδηγούν σε αυτό, ενώ ταυτόχρονα συνεπάγεται και τη συνολική ευθύνη της κοινωνίας και του κράτους για την παροχή βοήθειας και στήριξης στα άτομα που το έχουν ανάγκη. Ίσως είναι από τα λίγα θέματα που δεν μπορούμε να μιλήσουμε για «αντιμετώπιση» αλλά αποκλειστικά για πρόληψη.

Ο βασικότερος πυλώνας αυτής είναι η κοινωνική στήριξη, οι υποστηρικτικοί δεσμοί και το σταθερό κοινωνικό δίκτυο μέσα στο οποίο το άτομο θα νιώθει ασφάλεια να μοιραστεί και να ακουστεί, θα νιώθει ότι ανήκει κάπου. Η κοινωνική απομόνωση αποτελεί έναν από τους βασικότερους παράγοντες επικινδυνότητας, άρα το ισχυρότερο αντίβαρο είναι οι ανθρώπινες σχέσεις.

Ταυτόχρονα, το κράτος είναι επιβεβλημένο να φροντίζει για ίση πρόσβαση σε υπηρεσίες και ειδικούς ψυχικής υγείας. Η ψυχοθεραπεία δεν μπορεί να νοείται ως πολυτέλεια σε μία εποχή που διψά για παρέμβαση, βοήθεια και στήριξη. Μάλιστα φαίνεται ότι τα άτομα που εκδηλώνουν την επιτακτική ανάγκη για ψυχιατρική και ψυχολογική φροντίδα, είναι εκείνα που δεν έχουν ή δυσκολεύονται να βρουν πρόσβαση σε αυτήν.

Ως άτομα ας φροντίσουμε να έχουμε ανοιχτές κεραίες, να είμαστε εκεί. Ακούγεται τόσο απλό κι όμως είναι τόσο σημαντικό.

ΧΡΗΣΙΜΑ ΤΗΛΕΦΩΝΑ

Αν νιώθεις ότι χρειάζεσαι βοήθεια μη φοβάσαι να μιλήσεις.

Γραμμές άμεσης ψυχολογικής στήριξης:

• 1018
• 116123
• 10306
• 1056 (για εφήβους και παιδιά)
• 112

Οι γραμμές λειτουργούν 24/7 και είναι ανώνυμες.

Αν υπάρχει άμεση ανάγκη να μεταβείς στο πλησιέστερο νοσοκομείο (ιδανικά με ψυχιατρική εφημερία) ή κάλεσε το 166.

* Η Ζωή Κρυώνη είναι Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια, απόφοιτος του τμήματος Ψυχολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, ειδικευόμενη στην Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Ψυχοθεραπεία στην Εταιρεία Γνωσιακών Συμπεριφοριστικών Σπουδών.