ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΟ: ΠΟΙΟ “ΜΙΣΟΣ” ΣΥΝΔΕΕΙ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΜΕ ΤΟ ΓΕΡΜΑΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ;

Σχεδόν τριάντα χρόνια μετά την πρώτη προβολή της, η εμβληματική ταινία “Το Μίσος” (“La Haine”) του Ματιέ Κασοβίτς εξακολουθεί να εμπνέει καλλιτέχνες σε όλη την Ευρώπη. Από αυτή τη δεξαμενή εικόνων, ιδεών και πολιτικής έντασης γεννήθηκαν δύο νέες θεατρικές παραγωγές: το «24 ώρες σ’ έναν κόσμο που δεν μας ανήκει» σε σκηνοθεσία Παντελή Φλατσούση στο Θέατρο Τέχνης που κάνει πρεμιέρα στις 11 Φεβρουαρίου 2026, και το «Hass / Μίσος / Ură» του Theaterhaus Jena στη Γερμανία που κάνει πρεμιέρα λίγο νωρίτερα τον Ιανουάριο.

Πρόκειται για μια σπάνια θεατρική ανταλλαγή που φέρνει σε δημιουργικό διάλογο Έλληνες και Γερμανούς καλλιτέχνες, θέτοντας στο επίκεντρο τις έννοιες της περιθωριοποίησης, της βίας, της γκετοποίησης και της κοινωνικής ανισότητας στον σημερινό κόσμο.

Στην Ιένα, το έργο κοιτάζει τοπικά την ιστορία της ανόδου της ακροδεξιάς και την παρουσία της νεοναζιστικής NSU, ενώ στην Αθήνα επιχειρείται ένα σκηνικό ημερολόγιο ντοκιμαντέρ που φέρνει στο φως εμπειρίες από την Ελλάδα, τη Γερμανία, τη Νότια Αφρική, τη Ρουμανία και το Ιράν. Δύο διαφορετικές εκδοχές, που όμως μοιράζονται την ίδια αγωνία: πώς μπορεί το θέατρο να μιλήσει για έναν κόσμο που φαίνεται όλο και πιο ξένος, πιο άνισος, πιο κατακερματισμένος.

Με αφορμή αυτές τις παραστάσεις, συναντήσαμε στην Αθήνα τον Παντελή Φλατσούση και τους Daniele Szeredy και Josef Bäcker, δύο από τους καλλιτεχνικούς διευθυντές του Theaterhaus Jena και είχαμε μαζί τους μία ωραία συζήτηση για το πώς γεννήθηκε αυτή η συνεργασία, τι σημαίνει σήμερα το “Μίσος” ως έννοια και ως καλλιτεχνικό εργαλείο, και ποια όνειρα – ή μνησικακίες – μπορούν να γεννηθούν μέσα από το θέατρο.

“Διανύουμε τη δεύτερη σεζόν μας στην καλλιτεχνική διεύθυνση και θέλαμε να δώσουμε πολύ ισχυρό διεθνές στίγμα. Έτσι αποφασίσαμε ότι κάθε χρόνο θα συνεργαζόμαστε με ένα θέατρο ή θίασο εκτός γερμανόφωνου χώρου.

Την περασμένη χρονιά ξεκινήσαμε με την πρώτη θεατρική ανταλλαγή, η οποία χρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Culture of Europe) και το Ινστιτούτο Γκαίτε. Συνεργαστήκαμε με την Ουγγαρία, με τη Βουδαπέστη συγκεκριμένα. Πήραμε δύο μυθιστορήματα της σύγχρονης ουγγρικής και γερμανικής λογοτεχνίας και τα ανεβάσαμε στη σκηνή, τόσο στη Βιέννη Ιένα όσο και στη Βουδαπέστη, με έναν μικτό θίασο: ηθοποιοί που δουλεύουν στη Βιέννη Ιένα έπαιξαν στη Βουδαπέστη και το αντίστροφο” αναφέρει χαρακτηριστικά ο Daniele Szeredy.

Και συνεχίζει μιλώντας για τη συνεργασία τους με τον Παντελή Φλατσούση και το Θέατρο Τέχνης. “Φέτος θέλαμε να στραφούμε προς μια πιο μεσογειακή οπτική. Έτσι γνωρίσαμε τον Παντελή – στην πραγματικότητα μας βρήκε εκείνος. Ξεκινήσαμε συζητήσεις και διαπιστώσαμε πως υπήρχε μια πολύ καλή χημεία μεταξύ μας.
Κάπως έτσι αρχίσαμε να σκεφτόμαστε μαζί το αν μπορούμε να συνεργαστούμε και να δημιουργήσουμε ένα κοινό πρότζεκτ. Σε αντίθεση με την περσινή θεατρική ανταλλαγή, αποφασίσαμε αυτή τη φορά να δουλέψουμε πάνω σε ένα συγκεκριμένο καλλιτεχνικό έργο.

Επιλέξαμε την ταινία “La Haine (Το Μίσος)”, η οποία φέτος κλείνει περίπου 30 χρόνια από την πρώτη της προβολή και θέλαμε να τη χρησιμοποιήσουμε ως αφετηρία, για να δημιουργήσουμε δύο θεατρικές παραγωγές εμπνευσμένες από αυτή: μία στη Ιένα και μία στην Αθήνα.

Ο Παντελής βρήκε το Θέατρο Τέχνης στην Αθήνα, το οποίο χρηματοδοτείται από το Υπουργείο Πολιτισμού, ενώ από τη δική μας πλευρά εξασφαλίσαμε χρηματοδότηση από τον Δήμο της Ιένα, αλλά και την Περιφέρεια της Θουριγγίας. Αυτό που ξεκίνησε ως ένα καλλιτεχνικό εγχείρημα γύρω από την ταινία, εξελίχθηκε σε μια προσπάθεια εστίασης στις περιθωριοποιημένες ομάδες, στις “περιφέρειες” του κόσμου”.

Ο Παντελής Φλατσούσης σημειώνει: “ανταλλάσσαμε μέιλ, ιδέες και σκέψεις για προηγούμενα πρότζεκτ. Όταν ήρθε τον Φεβρουάριο στην Αθήνα, ήρθε και παρακολούθησε τη «Συναισθηματική Αισθηματικη Αγωγή» και είχαμε μια ουσιαστική συζήτηση. Ουσιαστικά, εκεί γεννήθηκε και η ανάθεση προς εμένα.
Ήταν μια πολύ ωραία συνεργασία, γιατί το πρόγραμμα αυτό δεν περιορίζεται σε δύο παραστάσεις. Η ουσία του βρίσκεται στην ανταλλαγή και στη θεατρική εμπειρία: άνθρωποι που δουλεύουν εκεί έρχονται εδώ και το αντίστροφο. Αυτή είναι η βάση του, κι όχι απλώς το ανέβασμα μερικών έργων. Και καλό είναι να υπάρξουν κι άλλες αντίστοιχες προσπάθειες”.

Η παράσταση Hass / Μίσος / Ură

Το θέατρο της Ιένα θα παρουσιάσει την παράσταση “Hass / Μίσος / Ură”. Ο Danille εξηγεί πως “η ιδέα αυτή συνδέθηκε και με την τοπική ιστορία μίας πόλης κοντά στην Ιένα που συνδέεται με αυτή μέσω ενός τραμ.
Στην περιοχή αυτή υπάρχουν πάρα πολλά κτίρια, το ένα δίπλα στο άλλο, που χτίστηκαν για τους εργάτες των βιομηχανιών. Πάντα ανήκε τυπικά στη Ιένα, αλλά στην πραγματικότητα μοιάζει με έναν άλλο κόσμο, ένα διαφορετικό περιβάλλον. Εκεί, στη δεκαετία του ’90, έκανε την εμφάνισή της η ακροδεξιά και εκεί ιδρύθηκε και η τρομοκρατική οργάνωση NSU (Nationalsozialistische Untergrund). Πρόκειται για μια νεοναζιστική οργάνωση, η οποία γύρω στο 2000 είχε φτάσει να δολοφονήσει 8 με 10 ανθρώπους. Και όλα ξεκίνησαν από ένα ένα γκαράζ στη συγκεκριμένη περιοχή.

Έτσι σκεφτήκαμε: ας πάρουμε τα θέματα της ταινίας, αλλά να τα δούμε μέσα από τη δική μας οπτική. Να τα τοποθετήσουμε στο τοπικό πλαίσιο, στη δική μας πραγματικότητα. Ένα από τα βασικά ζητήματα που μας απασχόλησαν εξ αρχής ήταν η άνοδος της ακροδεξιάς ως πολιτική δύναμη. Δεν είναι τυχαίο ότι το AfD συγκέντρωσε 33% στις τελευταίες περιφερειακές εκλογές, την 1η Σεπτεμβρίου πέρυσι – την ίδια ακριβώς μέρα που ξεκινήσαμε τη δουλειά μας στο θέατρο”.

Με αφορμή “To Mίσος” του Κασοβίτς

Η ταινία «La Haine» («Το Μίσος») του Ματιέ Κασοβίτς (1995) είναι ένα σκληρό, ασπρόμαυρο κοινωνικό δράμα που καταγράφει με ωμή ρεαλιστικότητα την καθημερινότητα τριών νεαρών από τα παρισινά προάστια, λίγες ώρες μετά ταραχές που ξέσπασαν λόγω αστυνομικής βίας. Με κινηματογράφηση που θυμίζει ντοκιμαντέρ, έντονη γλώσσα του δρόμου και μια υποβλητική ατμόσφαιρα, η ταινία αποτυπώνει το αίσθημα αποξένωσης, θυμού και αδιεξόδου που βιώνουν οι νέοι των γαλλικών banlieues.

Ο Κασοβίτς συνδυάζει την κοινωνική καταγγελία με μια σχεδόν ποιητική εικονοποιία, δημιουργώντας ένα έργο που είναι ταυτόχρονα πολιτικό σχόλιο και δυνατή υπαρξιακή κραυγή γύρω από τη βία, το μίσος και τον φαύλο κύκλο που αυτά γεννούν.

Ο Josef Bäcker παίρνει τον λόγο και λέει: “Η ταινία μετρά πια 30 χρόνια ζωής. Μεγαλώσαμε με αυτήν, είναι κομμάτι της κουλτούρας μας. Εγώ είμαι 38 ετών, ο Danielle 31. Ήταν από τις πρώτες ταινίες που με σημάδεψαν, θυμάμαι να εντυπωσιάζομαι γιατί κάθε καρέ της μοιάζει με έργο τέχνης. Η ταινία είναι για μένα η φωνή των περιθωριοποιημένων, αλλά ταυτόχρονα είναι και τέχνη. Επίσης, ήταν η πρώτη φορά που το hip hop μπήκε ως κουλτούρα μέσα σε μια καλλιτεχνική φόρμα με ευρωπαϊκό τρόπο.

Κι έπειτα υπάρχει και το ερώτημα των επιλογών. Στην ταινία βλέπουμε τρεις νέους που σκέφτονται την εκδίκηση. Ποιες είναι όμως οι αποφάσεις που παίρνουν; Τι τους οδηγεί; Είναι το δίλημμα της βίας ή της μη βίας; Και αυτό μας αφορά σήμερα, γιατί ζούμε σε έναν κόσμο γεμάτο εντάσεις, όπου συχνά πρέπει να πάρεις θέση – και όταν την πάρεις, πολλές φορές δεν μπορείς να γυρίσεις πίσω. Αυτή η αίσθηση του «χωρίς επιστροφή» είναι κομβική. Κι εμείς θέλουμε να το εξερευνήσουμε. Γιατί, πέρα από το κοινωνικό του φορτίο, το La Haine είναι ένα εμβληματικό έργο τέχνης.

Νομίζω ότι η ιδιαιτερότητα του La Haine είναι πως, ενώ ανήκει σε μια παράδοση πολιτικών ευρωπαϊκών ταινιών, ξεχωρίζει το πώς παρουσιάζει τους ήρωές του: δεν είναι παθητικοί ούτε θύματα των συνθηκών. Κι αυτό είναι που το κάνει τόσο ξεχωριστό: το πώς μπαίνει στο επίκεντρο η διαδικασία λήψης αποφάσεων. Τι σημαίνει αυτό σήμερα, σε έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο με κινητά τηλέφωνα και με ταχύτατη διάδοση της πληροφορίας και της επικοινωνίας;

Οι αποφάσεις που καλείται να πάρει κάποιος που μεγαλώνει σε τέτοιες συνθήκες παραμένουν ίδιες: Θα μείνω απολιτίκ, μακριά από όλα; Θα επιλέξω να εμπλακώ εκεί που ζω και να χτίσω κάτι καλύτερο; Ή θα απαντήσω στη βία με βία;”

Ο Daniele λέει για τον στόχο της παράστασης “Πιστεύουμε πως όποιος θεατής θελήσει να δει την παράστασή μας, σχεδόν σίγουρα θα έχει ήδη δει την ταινία. Δεν είναι λοιπόν στόχος μας να την παρουσιάσουμε μία κόπια της θεατρική, αλλά να κρατήσουμε την ουσία της, να ψάξουμε τι υπάρχει πίσω από τη δομή της”.

Και ο Ζόζεφ συνεχίζει τη σκέψη του Daniele λέγοντας: “Ένα ακόμη στοιχείο που θέλουμε να αναδείξουμε είναι η έννοια της παρουσίας. Το θέατρο, άλλωστε, είναι η τέχνη της παρουσίας. Στις μέρες μας μπορεί να σχηματιστεί ένα πολιτικό κίνημα χωρίς καν να χρειάζεται η φυσική παρουσία. Στο παρελθόν, κάθε πολιτική πράξη, κάθε διαδήλωση ή κίνημα, προϋπέθετε το «είμαι εκεί». Αν δεν πήγαινες, δεν συμμετείχες. Σήμερα μπορείς να συμμετέχεις ακόμη κι αν δεν είσαι παρών. Αυτό, όμως, δεν είναι μόνο θετικό. Η «μη παρουσία» μπορεί να έχει και προβληματικές πλευρές, γιατί μπορεί να χρησιμοποιηθεί με άλλους, επικίνδυνους τρόπους”.
“24 ώρες σε έναν κόσμο που δεν μας ανήκει”.

Ο Παντελής Φλατσούσης μιλά για την ελληνική εκδοχή: “Η δική μας εκδοχή είναι μια προσπάθεια να ανοίξουμε διάλογο με την ταινία του Κασοβίτς. Ο τίτλος της είναι “24 ώρες σε έναν κόσμο που δεν μας ανήκει” και συνομιλεί με τη δομή της ταινίας, που εκτυλίσσεται μέσα σε μία μέρα και τη διατρέχει το ερώτημα «σε ποιον ανήκει τελικά ο κόσμος μας;». Εδώ αυτό το ερώτημα το αντιστρέφουμε.

Χρησιμοποιούμε την ταινία απλώς ως έναυσμα για διάλογο. Στην παράσταση βλέπουμε τρεις γυναίκες να ξεκινούν να κάνουν ένα δικό τους ντοκιμαντέρ για τις σύγχρονες συνθήκες περιθωριοποίησης και γκετοποίησης.

Η παράσταση τιτλοφορείται “Σε έναν κόσμο που δεν μας ανήκει”, γιατί θέλουμε να δείξουμε ότι ζούμε σε μια πραγματικότητα όπου οι παγκόσμιες ανισότητες διευρύνονται. Ενώ κάποτε υπήρχε μια σχετικά σταθερή μεσαία τάξη, σήμερα βλέπουμε αυτή τη μεσαία τάξη να φτωχοποιείται όλο και περισσότερο, ενώ στη μέση εμφανίζονται «γκέτο πλουσίων». Οι ανισότητες μεγαλώνουν και γίνονται πιο εκτεταμένες από ποτέ.
Έτσι, επιχειρούμε να εξετάσουμε τις διαφορετικές εκφάνσεις της περιθωριοποίησης και της γκετοποίησης, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και διεθνώς. Η Σαμπάχ Τσέινι Σαμπά Χοσεινι, Ιρανή που ζει στη Γερμανία, θα έρθει να κάνει πρόβες μαζί μας και θα συμμετέχει ως μία από τις τρεις ηθοποιούς, φέρνοντας στην παράσταση και τις δικές της εμπειρίες από την Τεχεράνη και την Ιένα.

Παράλληλα, θα κάνουμε γυρίσματα στην Αθήνα με δύο ακόμη ηθοποιούς από τη Νότια Αφρική και από τη Ρουμανία. Μαζί τους δουλεύουμε πάνω στη μεταναστευτική εμπειρία, αλλά και πάνω στις κοινωνικές συνθήκες των χωρών τους. Γιατί, πώς μπορείς να μιλήσεις για μεγαλύτερη περιθωριοποίηση από το απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής; Ίσως μόνο αν κοιτάξεις τη Γάζα σήμερα – αλλά εκεί μιλάμε για ακραία βία, όχι για συνύπαρξη.

Με αυτό τον τρόπο, το πρότζεκτ αποκτά διεθνή διάσταση. Προσπαθούμε να δούμε πού βρισκόμαστε τριάντα χρόνια μετά το La Haine. Ποια είναι τα περιθωριοποιημένα άτομα και οι κοινότητες σήμερα. Ποιο είναι το περιθωριοποιημένο βίωμα; Και πώς αλληλεπιδρούν όλα αυτά σε έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο, όπου κάθε ανισότητα λειτουργεί σαν ντόμινο που παρασύρει τα υπόλοιπα;

Το πιο όμορφο είναι ότι η παράσταση αυτή δεν μένει μόνο εδώ. Εμείς πηγαίνουμε εκεί για να κάνουμε γυρίσματα, δουλεύουμε με ηθοποιούς από το ανσάμπλ της Ιένα και φέρνουμε τη δουλειά μας πίσω. Πρόκειται για μια πραγματική ανταλλαγή εμπειριών, που ανοίγει τον διάλογο σε παγκόσμιο επίπεδο”.

Συνεργάζεστε μεταξύ σας;

Ο Παντελής Φλατσούσης απαντά πως “ο διάλογος μεταξύ μας αναπτύχθηκε βήμα-βήμα. Σταδιακά καταλάβαμε ότι μοιραζόμαστε μια κοινή ματιά και κάποιες κοινές προοπτικές σχετικά με το πώς μπορούμε –και πώς θέλουμε– να κάνουμε θέατρο σήμερα. Αυτή ήταν η πρώτη μας συνεργασία, στο έδαφος των ιδεών. Γιατί, όσο κι αν ακούγεται κάποιες φορές «βαρετό» να μιλάς για ιδέες, αν δεν υπάρχει κοινό όραμα, δεν μπορεί να υπάρξει συνεργασία.

Στη συνέχεια, καθώς το πρότζεκτ εξελίσσεται, γνωρίζουμε ο ένας την πρόοδο του άλλου. Αυτό μας βοηθά να αντανακλούμε πτυχές που ίσως είχαμε παραμελήσει. Να βλέπουμε πράγματα και να λέμε «ναι, αυτό είναι σημαντικό» ή «αυτό είναι ενδιαφέρον, αλλά θα το προσεγγίσω αλλιώς». Αυτή η αντανακλαστικότητα είναι πολύτιμη.

Κάθε πρότζεκτ αντικατοπτρίζει μια συγκεκριμένη στιγμή. Και αυτή η παράλληλη διαδικασία είναι πολύ ενδιαφέρουσα. Ανυπομονώ πραγματικά να δω και τις δύο παραστάσεις, να ανακαλύψω τις ομοιότητες και τις διαφορές. Γιατί δεν ξεκινήσαμε λέγοντας «εγώ θα το κάνω με τρεις γυναίκες» ή «εσύ θα το κάνεις έτσι». Απλώς αναπτύξαμε ξεχωριστά και σε παράλληλη πορεία δύο έργα, που τώρα μπαίνουν στη βασική τους φάση. Και αυτό είναι εξαιρετικά γόνιμο: φέρνει μια δυναμική ανταλλαγή ανάμεσα στα δύο πρότζεκτ”.

Ο Josef προσθέτει με τη σειρά του πως “εμένα με ενδιαφέρει η προοπτική να στείλουμε καλλιτέχνες σε μια άλλη χώρα, για να δουλέψουν με την κουλτούρα και την παράδοση αυτής της χώρας. Εκεί βρίσκεται η καλλιτεχνική ανάπτυξη. Και για να γίνει αυτό, χρειάζεται ελευθερία και ανεξαρτησία, στη βάση όμως κοινών αξιών – τόσο ως δημιουργοί όσο και ως άνθρωποι.
Σε διαφορετικές φάσεις του πρότζεκτ ξανασυναντιόμαστε, κι έτσι υπάρχει πάντα η δυνατότητα διαλόγου. Πρόκειται όμως για έναν διάλογο που ξεκινά από δύο διαφορετικές αφετηρίες, δύο ρίζες”.

Ο Παντελής δίνει άλλη μία διάσταση λέγοντας “Για εμάς είναι πραγματικά ένα άνοιγμα οριζόντων αυτή η συνεργασία. Απομυθοποιείς στερεότυπα. γνωρίζεις ανθρώπους, συζητάς μαζί τους, συμφωνείς ή διαφωνείς, δουλεύεις μαζί τους.

Για παράδειγμα, συνεργαζόμαστε με ένα θέατρο που έχει συλλογική καλλιτεχνική διεύθυνση – κάτι που στην Ελλάδα σήμερα είναι αδιανόητο. Και δεν είναι το μοναδικό θέατρο στη Γερμανία που δουλεύει έτσι. Υπάρχουν κι άλλα. Φυσικά, φαντάζομαι ότι σε ένα σχήμα με πέντε άτομα θα υπάρχουν διαφωνίες. Σαν λειτουργία δεν θα τη χαρακτήριζα απαραίτητα «πιο δημοκρατική», γιατί ίσως ακούγεται αόριστο. Σίγουρα όμως είναι μια πιο πλουραλιστική.

Κι αυτό είναι κάτι που δεν μπορούμε να φανταστούμε να συμβαίνει στο Εθνικό Θέατρο της Ελλάδας, ούτε στο Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου – να έχουν δηλαδή συλλογική καλλιτεχνική διεύθυνση. Κι όμως, αυτό είναι ένα ερώτημα που αξίζει να το θέσουμε: τι φέρνει μια συλλογική καλλιτεχνική διεύθυνση στο θέατρο;

Η έννοια και ο συμβολισμός του Μίσους

Ο Danielle αναφέρει πως “αν ξεκινήσουμε από τον ίδιο τον όρο «μίσος», μιλάμε για κάτι που βρίσκεται στο επίκεντρο του δημόσιου διαλόγου. Στη Γερμανία –και όχι μόνο– γίνεται πολύ συχνά λόγος για μίσος που προέρχεται από την άκρα δεξιά: μίσος απέναντι στους μετανάστες, μίσος που καθορίζει εκλογές, μίσος που λειτουργεί ως κινητήριος μοχλός πολιτικών εξελίξεων. Αυτό γεννά ένα ερώτημα: ποιος «επιτρέπεται» να μισεί; Πότε το μίσος προέρχεται από θέση ισχύος ή προνομίου και πότε εκφράζεται από ομάδες που είναι σχεδόν αόρατες;

Η ίδια η λέξη «μίσος» σημαίνει ότι θέλω να καταστρέψω τον άλλον, να μην τον αφήσω να υπάρχει. Και αυτό συνδέεται πάντα με το δίπολο «αγάπη–μίσος», δύο ολοκληρωτικά συναισθήματα. Στην πολιτική του μορφή, το μίσος εκφράζει την απόλυτη πόλωση: δεν υπάρχει διάλογος, μόνο απομονωμένες «φούσκες» που συγκρούονται. Κι όμως, το μίσος μπορεί να λειτουργήσει και ως στοιχείο χειραφέτησης – ως αίσθηση ταυτότητας που αναδύεται «από κάτω προς τα πάνω». Αν μισώ, νιώθω ότι υπάρχω, ότι είμαι κάτι άλλο από τον αντίπαλο.

Η τέχνη έχει ασχοληθεί αμέτρητες φορές με την αγάπη. Αλλά με το «καθαρό» μίσος, ελάχιστα. Συνήθως το συναντάμε ως εκδίκηση, ως αδικία, ως απόρροια κάποιου τραύματος. Το ίδιο το μίσος ως ενέργεια, ως κινητήρια δύναμη, είναι πιο δύσκολο να το πιάσεις. Κι όμως, είναι ένας μηχανισμός που ξεκινά κάτι, παράγει δράση”.

Ο Παντελής αν έπρεπε να δώσει έναν νέο τίτλο στην ταινία, θα διάλεγε τη λέξη “μνησικακία”. “Γιατί σήμερα, αυτός ο όρος αντανακλά καλύτερα την εποχή μας από το «μίσος». Το μίσος μπορεί να είναι πιο γενικό, ένας φαύλος κύκλος όπως δείχνει η ταινία. Η μνησικακία όμως είναι κάτι πιο επίμονο: κουβαλάς μια μνήμη, μια αίσθηση αδικίας, που σε βαραίνει για χρόνια ή και αιώνες. Είναι πιο δηλητηριώδης, πιο τοξική από το ίδιο το μίσος” αναφέρει.

Ο Josef προσθέτει πως “συχνά βλέπουμε την αγανάκτηση να τροφοδοτείται από την αίσθηση απώλειας προνομίων: «οι νεοφερμένοι μου παίρνουν τη δουλειά», «κάποιος άλλος φταίει». Έτσι, το άτομο ή η ομάδα ζει μέσα στο μίσος, αλλά χωρίς να χτίζει κοινωνικούς δεσμούς. Και χωρίς κοινωνικούς δεσμούς, δεν μπορεί να υπάρξει ούτε κοινωνικό κίνημα ούτε κοινωνία που να προχωρά. Δυστυχώς, η αγανάκτηση δεν είναι μόνο κοινωνικό φαινόμενο, αλλά πλέον εμφανίζεται και σε γεωπολιτικό επίπεδο. Θα έλεγα ότι είναι το συναίσθημα της εποχής μας – και αυτό είναι πιο επικίνδυνο από το μίσος.

Η ταινία La Haine δείχνει αυτή τη δυναμική: το μίσος ως κινητήρια δύναμη που γεννά βία. Αλλά η αγανάκτηση πάει πιο βαθιά, διαβρώνει τους δεσμούς ανάμεσα σε κοινωνικές ομάδες”.

Και ο Παντελής καταλήγει “είναι χαρακτηριστικός ο στίχος του ΛΕΞ «Μικρά δωμάτια και όνειρα τεράστια, μίσος σαν τα γαλλικα προαστια». Ένας στίχος που δεν μεταφράζεται εύκολα, αλλά εκφράζει την αγωνία μιας ολόκληρης γενιάς. Γιατί σήμερα, για τη γενιά των millennials στην Ευρώπη και στη Δύση, μοιάζει να υπάρχουν όλο και λιγότερα όνειρα που μπορούν να γίνουν πραγματικότητα. Και ίσως η επόμενη γενιά να είναι μια γενιά χωρίς όνειρα. Δεν ξέρουμε αν αυτό είναι απαραίτητα κακό, αλλά δείχνει μια πτώση, μια παρακμή της Δύσης.
Κι όμως, υπάρχει και μια ελπίδα: σαν τον φοίνικα που ξαναγεννιέται από τις στάχτες του, ίσως μέσα από αυτή την κρίση να αναδυθεί κάτι νέο”.