Ψυχική Υγεία και Πρόληψη: Άρρηκτη σύνδεση για καλύτερη Υγεία

Του Χαράλαμπου Τουλούμη

Προ της εμφάνισης της τρέχουσας πανδημίας, η οποία ταλανίζει αφάνταστα τις σύγχρονες κοινωνίες και μετέβαλε (ελπίζουμε όχι οριστικά) τις ανθρώπινες σχέσεις, είχαμε πιστέψει ότι πρόβλημα του πλανήτη τον 21ο αιώνα θα ήταν οι «πανδημίες» της ψυχής (κατάθλιψη, άγχος, μοναξιά).

Οι ψυχικές διαταραχές, πέραν του ότι είναι συχνές (υπολογίζεται ότι περίπου το 57% των ατόμων θα εμφανίσει κάποια ψυχική διαταραχή κατά την διάρκεια της ζωής του), αποφασιστικά επηρεάζουν την ευεξία και τη λειτουργικότητα των πασχόντων – περίπου το 1/3 του νοσογόνου φορτίου προκύπτει από τις ψυχικές διαταραχές και μόνο τα μη μεταδοτικά νοσήματα – όπως είναι η στεφανιαία νόσος, ο σακχαρώδης διαβήτης, η αρτηριακή υπέρταση κτλ – προκαλούν μεγαλύτερη αναπηρία. Για αυτό και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) εύγλωττα αναφέρει ότι «δεν υπάρχει υγεία χωρίς ψυχική υγεία».

Μια από τις πιο ουσιαστικές Ιπποκρατικές παρακαταθήκες είναι το «κάλλιον το προλαμβάνειν ή το θεραπεύειν», απόρροια της οποίας είναι οι προσπάθειες των παρόχων υπηρεσιών υγείας να εστιάζουν (όταν αυτό είναι εφικτό) στην πρόληψη και στην έγκαιρη αντιμετώπιση των νοσημάτων. Η πρόληψη στην Ψυχιατρική (όπως, άλλωστε, και στην ιατρική γενικότερα) διακρίνεται σε:

• Πρωτογενή (σκοπό έχει την ελάττωση της επίπτωσης μιας ψυχικής διαταραχής, δηλαδή προφύλαξη των υγιών ατόμων από την πρόσκτηση της διαταραχής αυτής).
• Δευτερογενή (σκοπεύει στην ελάττωση της επικράτησης μιας ψυχικής διαταραχής, δηλαδή προφύλαξη ατόμων με πρώιμα συμπτώματα / σημεία της διαταραχής αυτής από το να γίνουν περισσότερο σοβαρά ασθενείς).
• Τριτογενής (προφύλαξη των ατόμων με την διαταραχή από το να καταστούν ανίκανοι από αυτήν).

Αφορά στον γενικό πληθυσμό ή σε συγκεκριμένα άτομα με ευαλωτότητα (ευαισθησία) στην ανάπτυξη μιας συγκεκριμένης ψυχικής διαταραχής. Χωρίς να υποτιμάται η σημασία των δύο τελευταίων, η πρωτογενής πρόληψη (αν και δύσκολα επιτυγχάνεται) είναι πιο ουσιαστική.

Από τι επηρεάζεται η Ψυχική Υγεία

Η ψυχική υγεία (οριζόμενη όχι απλά σαν απουσία μιας ψυχικής διαταραχής, αλλά από την ύπαρξη ευεξίας στο άτομο) επηρεάζεται από πλήθος παραγόντων, άλλοι από τους οποίους δρουν ενισχυτικά και άλλοι επιβαρυντικά.

Οι οδωτικά (θετικά) επιδρώντες παράγοντες είναι: το κοινωνικό κεφάλαιο (κοινωνία των πολιτών, τα κοινωνικά δίκτυα, οι κοινές αξίες), η διασφάλιση ευημερίας, το υγιές προγεννητικό / παιδικής ηλικίας περιβάλλον, η υγιής απασχόληση, οι καλές συνθήκες διαβίωσης, και ο υγιής τρόπος ζωής (lifestyle).

Οι αρνητικά επιδρώντες παράγοντες είναι: η φτώχεια, η κακή εκπαίδευση, η στέρηση, το χρέος, η κακή προγεννητική διατροφή (διατροφή και συνήθειες της εγκύου που αρνητικά επηρεάζουν την ανάπτυξη και μετέπειτα εξέλιξη του κυήματος), οι κακές γονεϊκές σχέσεις, η κακοποίηση (παραμέληση ή βία σε κρίσιμα στάδια ανάπτυξης, π.χ. στην παιδική ηλικία), η ανεργία, η κληρονομικότητα για ψυχική διαταραχή (η οποία και φυσικά δεν είναι δυνατόν να μεταβληθεί με έξωθεν παρεμβάσεις), οι κακές συνθήκες ανάπτυξης / ανατροφής, η εργασιακή ανασφάλεια, το εργασιακό στρες, η κατάχρηση αλκοόλ /ουσιών.

Εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς ότι, για να επιτευχθεί η πρωτογενής πρόληψη στον τομέα της Ψυχιατρικής, απαιτείται η ενίσχυση των οδωτικά δρώντων παραγόντων και η αποφυγή / εξουδετέρωση των αρνητικά (επιβαρυντικά) δρώντων παραγόντων. Επειδή οι παράγοντες αυτοί είναι πολυάριθμοι, είναι ουσιαστικά αδύνατο να ελεγχθεί το σύνολό τους, αλλά και να προβλεφθεί ποιοι από αυτούς έχουν κατά περίπτωση την μεγαλύτερη σημασία. Άρα, η πρόληψη περιορίζεται στην πρόταση κάποιων γενικών οδηγιών «ψυχικής υγιεινής». Πλέον σημαντικές από τις οδηγίες αυτές είναι:

• Αποφυγή στρεσσογόνων καταστάσεων, στο πλαίσιο του εφικτού, αλλά και ενίσχυση των πρακτικών διαχείρισης της αντίδρασης στο στρες. Τα άτομα διαφοροποιούνται όσον αφορά στην αντίδραση στο στρες και θα πρέπει να γνωρίζουν ότι δεν είναι μομφή να αναζητούν ειδική βοήθεια, όταν αισθάνονται ότι δεν ελέγχουν την κατάσταση.
• Εξασφάλιση επαρκούς ύπνου (τουλάχιστον 7ώρες το 24ωρο). Ο ύπνος αποτελεί πολύτιμη συμπεριφορά του ανθρώπου, η οποία, αν και έχει υποτιμηθεί από τις Δυτικές κοινωνίες, που την θεωρούν χάσιμο χρόνου, επηρεάζει πλήθος λειτουργιών και συστημάτων του οργανισμού, όπως τις γνωστικές λειτουργίες, το ανοσοποιητικό κτλ. Άρα, η εφαρμογή υγιεινής ύπνου αποτελεί βασικό μέτρο πρόληψης.
• Άσκηση. Προτείνεται μέτριας έντασης άσκηση 150min/7Η ή 75min/7Η έντονης άσκησης. Η άσκηση, πέραν της ενδυνάμωσης των μυών/οστών, βελτιώνει την διάθεση, απελευθερώνει ενδορφίνες, ενισχύει την πλαστικότητα του εγκεφάλου και το ανοσοποιητικό κτλ.
• Αποφυγή της μοναξιάς (ήδη στο Ηνωμένο Βασίλειο υπάρχει Υπουργείο Μοναξιάς και πολύ πρόσφατα θεσπίστηκε κάτι ανάλογο στην Ιαπωνία). Μονολεκτικά, η επίδραση της μοναξιάς στη θνησιμότητα θεωρείται ανάλογη του καπνίσματος ή της κατάχρησης αλκοόλ.
• Φροντίδα για ισορροπημένη και υγιεινή διατροφή (πολυακόρεστα λιπαρά, περιορισμός στο αλάτι, προσθήκη φυτικών ινών -φρούτα, λαχανικά-, τροφές πλούσιες σε ασβέστιο).

Ο Χαράλαμπος Τουλούμης είναι Συντονιστής Διευθυντής Ψυχιατρικής, Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής.