Από την Αλάσκα στη Μεσόγειο: Τι μας περιμένει αν αγνοήσουμε την κλιματική κρίση

Ο πλανήτης μας υπερθερμαίνεται, καίγεται, πλημμυρίζει, ρυπαίνεται, μολύνεται και οι συνέπειες των καταστροφών αυτών έχουν ήδη επιπτώσεις στην καθημερινότητά μας, τόσο στην υγεία όσο και στις τσέπες μας, και θα συνεχίσουν να μας επηρεάζουν ίσως ακόμα χειρότερα στο προσεχές μέλλον.

Και όμως, οι περισσότεροι συνεχίζουμε να αγνοούμε την κλιματική και ευρύτερη περιβαλλοντική κρίση, σαν να μην μας αφορά άμεσα. Σαν να μην πρόκειται ποτέ να φτάσουμε σε μια μέρα που το νερό θα γίνει αγαθό υπό εξαφάνιση, η τροφή κι ο καθαρός αέρας πολυτέλεια. Να το πούμε καθαρά: οξυγόνο θα αναπνέουμε, αλλά νερό και φαγητό όπως τα ξέραμε ίσως όχι. Γιατί όσα αγνοήσαμε επί δεκαετίες, όσα δεν τολμήσαμε να αντιμετωπίσουμε για πάνω από μισό αιώνα, επιτάχυναν το ρολόι της καταστροφής — κι η επόμενη δεκαετία δεν είναι απλά μακριά. Είναι ήδη εδώ.

Η έκτη μαζική εξαφάνιση ζωής στον πλανήτη έχει ήδη αρχίσει, και, για πρώτη φορά στην ιστορία των δισεκατομμυρίων χρόνων της Γης, εμείς είμαστε οι πρωταγωνιστές της.

Ο πλανήτης ζούσε πριν από εμάς. Θα ζήσει και μετά από εμάς «εκτός και αν η δική μας επιρροή είναι τόσο βαριά που δεν θα επιτρέψουμε καν στη Γη να ζήσει, τουλάχιστον με τη μορφή που την ξέρουμε έως σήμερα» λέει στο NEWS 24/7 o Δρ. Σπύρος Θεοδωρίδης, ερευνητής κλιματικής αλλαγής και βιοποικιλότητας στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών.

Ζητήσαμε τη βοήθειά του για να μεταφέρουμε όσα κάναμε στον πλανήτη τον περασμένο μισό αιώνα και “έστρωσαν’” το μονοπάτι στο οποίο θα πορευτούμε τα επόμενα χρόνια. Ο ειδικός λέει ότι «υπάρχουν τα αισιόδοξα και τα απαισιόδοξα σενάρια. Εγώ, ως γονέας, θέλω να είμαι αισιόδοξος πως κάποια στιγμή θα φτάσουμε σε ένα σημείο στο οποίο θα γίνει πολύ ξεκάθαρη η κατανόηση της απειλής που βιώνουμε.

Δηλαδή, όταν φτάσουμε σε σημείο που η ανθρωπότητα και κυρίως οι κυβερνώντες -οι άνθρωποι που παίρνουν πραγματικά τις αποφάσεις-, καταλάβουν ότι για παράδειγμα, οι έντονες ξηρασίες, οι καύσωνες του καλοκαιριού εδώ στην Μεσόγειο, θα στοιχήσουν περισσότερες ζωές από μια πανδημία ή έναν πόλεμο, όταν θα αρχίσουμε να χάνουμε ανθρώπους άμεσα δίπλα μας από αυτή την κατάρρευση των οικοσυστημάτων, τότε νομίζω ότι θα παρθούν οι κατάλληλες αποφάσεις. Όπως συνέβη με την πανδημία που σπεύσαμε όλοι μαζί να την αντιμετωπίσουμε»

 “Ό,τι συμβαίνει στην Αλάσκα επηρεάζει και την Ελλάδα”

Για να είμαστε βέβαιοι ότι είναι κατανοητό τι ζούμε, αλλά και τι μας περιμένει, θα χρειαστεί να δώσουμε έναν απλό ορισμό της κλιματικής αλλαγής. Ο κ. Θεοδωρίδης λέει πως «είναι παγκόσμιο φαινόμενο, και οι μηχανισμοί του καθορίζονται απ’ την Γη και την ατμόσφαιρά της ως μέρη ενός μεγάλου οικοσυστήματος. Οι ωκεανοί με τα δάση και τα βουνά συνδέονται όπως τα δυο μας χέρια. Είναι κομμάτια του ίδιου πλανήτη και είναι τόσο καλά συνδεδεμένα που μικρές αλλαγές στο ένα επηρεάζουν το άλλο και τούμπαλιν. Ό,τι συμβαίνει στην Αλάσκα επηρεάζει και την Ελλάδα. Ρεύματα και άνεμοι που ταξιδεύουν από ωκεανό σε ωκεανό και από ήπειρο σε ήπειρο και ρυθμίζουν την θερμοκρασία και τη βροχή χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από κει που ξεκίνησαν. Όλα είναι συνδεδεμένα και αυτό δεν γίνεται εύκολα αντιληπτό από τον κόσμο που έχει μάθει να σκέφτεται λίγο πιο τοπικά και καθημερινά. Χρειάζεται από νωρίς μια βασική και ουσιαστική εκπαίδευση για την κατανόηση των μετεωρολογικών φαινομένων και τη σύνδεσή τους με τα φυσικά οικοσυστήματα σε παγκόσμιο επίπεδο».

Την τελευταία 25εατια αυξήθηκε η μέση πλανητική θερμοκρασία, έλιωσαν οι πάγοι, άρχισε να αυξάνεται η στάθμη της θάλασσας και έγινε μετοίκιση ειδών, ενώ κάποια έχουν εξαφανιστεί ήδη.

«Ο ρυθμός, ωστόσο, που αυξάνεται η θερμοκρασία είναι πιο γρήγορος από ό,τι είχαν διαβλέψει οι μελέτες του παρελθόντος, οι οποίες εκτιμούσαν πως δε θα φτάσουμε στο όριο που έχουμε τώρα (+1.5 βαθμούς πάνω από την προβιομηχανική εποχή) πριν το 2050. Στην επιστήμη για την κλιματική αλλαγή έχουμε πολλά σενάρια. Εξαρτώνται από την ένταση της εκπομπής, την ποσότητα των αερίων που εκπέμπονται στην ατμόσφαιρα. Οπότε υπάρχουν 3-4 διαφορετικά σενάρια που εξετάζουμε πάντα, ανάλογα με το πόσο η βιομηχανία εκπέμπει αέρια του θερμοκηπίου.

Προσεγγίζουμε το χειρότερο σενάριο

Έχουμε ξεπεράσει τις προβλέψεις αν και η ένταση του φαινομένου διαφέρει από τόπο σε τόπο. Κάποια μέρη ζεσταίνονται γρηγορότερα από κάποια άλλα. Σε παγκόσμιο επίπεδο ωστόσο, αυτό που συμβαίνει ανταποκρίνεται στο “κακό σενάριο” παλαιότερων ερευνών».

Οι ερευνητές δεν είχαν υπολογίσει στον παράγοντα “κυβερνήσεις”

Για τις δυνητικές συνέπειες της κλιματικής αλλαγής υπάρχει ενημέρωση από το 1969, όταν ο Μάικλ Οπενχάιμερ έγινε ο πρώτος που αντιλήφθηκε ότι ο άνθρωπος είναι ικανός να καταστρέψει τον πλανήτη. Το 1988 ο Αμερικανός ερευνητής Τζέιμς Χάνσεν έγινε ο πρώτος που μίλησε για το φαινόμενο του θερμοκηπίου, σε ομιλία του ενώπιον της Γερουσίας των ΗΠΑ. Έκανε λόγο για «νέο κλιματικό όριο» με θερμοκρασίες υψηλότερες από αυτές του τελευταίου ενός εκατομμυρίου χρόνων, με καύσωνες, ισχυρούς ανέμους και ξηρασίες.

Αμέσως κινητοποιήθηκαν οι ερευνητές και άρχισαν οι μελέτες για το τι έπρεπε να γίνει ώστε να αποφύγουμε το “κακό σενάριο” που θα απειλούσε την ύπαρξή μας. Μετά, άρχισαν οι διαβουλεύσεις σε κορυφαίο πολιτικό επίπεδο για τα απαραίτητα μέτρα και οι σύνοδοι που γίνονται ακόμα κάθε χρόνο, αλλά δεν λαμβάνουν κάποια απόφαση υπέρ του ανθρώπινου ή όποιου άλλου είδους. Προτεραιότητα παραμένει το κέρδος.

Ο κ. Θεοδωρίδης λέει χαρακτηριστικά πως «δεν έχει γίνει κάτι ουσιαστικό. Έχουν ληφθεί μέτρα μόνον σε τοπικό επίπεδο και σε ένα μέρος της βιομηχανίας. Κάποια γενικότερα μέτρα τίθενται τώρα σε ισχύ, όπως για παράδειγμα η φορολόγηση του αποτυπώματος του άνθρακα -με τις εταιρείες που συντάσσονται, παράγουν λιγότερα καυσαέρια, να έχουν φορολογικά οφέλη».

Παρεμπιπτόντως, ως προς αυτό, έχουν εναντιωθεί ήδη αυτοί που θα χάσουν.

«Eπί της ουσίας δεν έχει γίνει τίποτα. Το δυσκολότερο ίσως εμπόδιο που πρέπει να ξεπεραστεί είναι η ανικανότητα λήψης αποφάσεων σε παγκόσμιο επίπεδο. Η διακρατική συνεργασία είναι αναγκαία. Έχουμε όμως γεωπολιτικές συγκρούσεις, πολέμους και οπλικές δαπάνες, παράλογες ενεργειακές απαιτήσεις. Είναι δύσκολη η συμφωνία σε παγκόσμιο επίπεδο, καθώς κάθε χώρα έχει τη δική της στρατηγική, τα δικά της συμφέροντα, τη δική της ηθική. Δεν μπορεί κανείς να πει ξαφνικά στη Ρωσία, στην Κίνα, στην Αμερική και τη Γερμανία “σταματήστε να παράγετε”. Αυτό δεν γίνεται, γιατί υπάρχουν αυτές οι ανταγωνιστικές διαθέσεις μεταξύ των κρατών. Δυστυχώς όμως τα κλιματικά φαινόμενα και οι περιβαλλοντικές διεργασίες αψηφούν τα σύνορα κρατών».

Μάλλον οι ερευνητές δεν είχαν υπολογίσει τον παράγοντα “κυβερνήσεις” και την απληστία τους «που είναι πολύ επιβλαβής. Είναι αυτό που περιορίζει την προσαρμοστικότητα του πλανήτη στην κλιματική αλλαγή, είτε είναι ανθρωπογενής είτε ως φυσικό φαινόμενο».

Οι πάγοι υποχωρούν, η Ανταρκτική “ψηλώνει”, τα Ιμαλάια “πρασινίζουν”, κι η στάθμη της θάλασσας ανεβαίνει

Η αύξηση της θερμοκρασίας προκαλεί την τήξη των πάγων, πλήττοντας ακόμα και μόνιμους παγετώνες στα θεόρατα Ιμαλάια και τις Άλπεις, στη Γροιλανδία και την Ανταρκτική. Όσο περίεργο κι αν ακούγεται, και ενώ δύσκολα μπορούμε να φανταστούμε μία παγωμένη έρημο εκατομμυρίων τετραγωνικών χιλιομέτρων να “ανυψώνεται”, η κλιματική αλλαγή έχει καταφέρει να “απογυμνώσει” ορισμένα σημεία της Ανταρκτικής, ενεργοποιώντας το φαινόμενο της Ισοστατικής Ανάκαμψης.

Με απλά λόγια, όταν οι τεράστιοι όγκοι πάγου λιώνουν, το έδαφος που βρισκόταν κάτω από αυτούς “ανακάμπτει” και ανυψώνεται. Μελέτη του 2017, που δημοσιεύτηκε στο Geophysical Research Letters, έδειξε ότι η τήξη των πάγων στην Ανταρκτική προκαλεί βαρυτικές αλλαγές που επηρεάζουν τις ακτές μακριά από την ήπειρο, όπως η Καλιφόρνια και η Φλόριντα. Οι περιοχές αυτές παρατηρούν 52% ταχύτερη άνοδο της στάθμης της θάλασσας λόγω αυτών των αλλαγών.

Και ενώ όλα τα παραπάνω μπορεί να μοιάζουν αρκετά μακριά από εμάς, αρκεί να σκεφτούμε πως είναι δική μας “κληρονομιά”. Με άλλα λόγια, το ανθρώπινο αποτύπωμα στο κλίμα “ψήλωσε” την Ανταρκτική. Πώς; Μα μέσω της αύξησης της παγκόσμιας θερμοκρασίας φυσικά.

Αξιοσημείωτο είναι πως στην Ανταρκτική και τη Γροιλανδία εντοπίζεται ακόμα και βλάστηση κατά τόπους αντικαθιστώντας τον πάγο.

«Με δεδομένα από δορυφόρο φαίνεται ότι γενικά έχει μειωθεί η μέγιστη έκταση των πάγων σε περιόδους που περιμέναμε να καταλαμβάνει μεγαλύτερο μέρος. Ένα πολύ χαρακτηριστικό φαινόμενο είναι ότι βλέπουμε βλάστηση σε πολλές περιοχές που ήταν καλυμμένες με πάγο. Στην Ανταρκτική και στη Γροιλανδία δηλαδή βλέπουμε με δορυφόρο το πρασίνισμα πολλών περιοχών οι οποίες ήταν παγωμένες. Το ίδιο έχει παρατηρηθεί σε περιοχές των Ιμαλαΐων και των Άλπεων. Το σύνολο της κρυόσφαιρας έχει μειωθεί και αυτό έχει σοβαρές συνέπειες στη διαθεσιμότητα φρέσκου νερού για τους ανθρώπους που εξαρτώνται απ’ αυτό. Εκτιμάται πως περίπου 2 δισεκατομμύρια άνθρωποι θα επηρεαστούν από την μειωμένη διαθεσιμότητα φρέσκου νερό που πηγάζει από τα βουνά», σημειώνει ο κ. Θεοδωρίδης.

Βρετανοί επιστήμονες με έδρα τα Πανεπιστήμια του Leeds, του Εδιμβούργου και το University College London, ανέλυσαν δορυφορικές εικόνες κατέληξαν στο εξής συγκλονιστικό συμπέρασμα: Συνολικά 28 τρισεκατομμύρια τόνοι πάγου έχουν εξαφανιστεί από την επιφάνεια της Γης από το 1994 μέχρι και το 2020.

Ακόμα κι αν σταματήσουμε τώρα, τα φαινόμενα θα συνεχίσουν για κάποιες δεκαετίες

Με τη δημοσίευση της μελέτης τους προειδοποιούν ότι η άνοδος της στάθμης της θάλασσας, που προκαλείται από την τήξη των παγετώνων και των παγοκαλυμμάτων, μπορεί να φτάσει μέχρι το ένα μέτρο μέχρι το τέλος του αιώνα.

Από το 2000 έως και σήμερα η στάθμη της θάλασσας έχει αυξηθεί κατά περίπου 8-9 εκατοστά και οι εκτιμήσεις μέχρι το 2050 δεν είναι ελπιδοφόρες. «Στο χειρότερο σενάριο, οι εκτιμήσεις προβλέπουν πως στα επόμενα 30 χρόνια η στάθμη της θάλασσας στη Μεσόγειο θα έχει ανέβει και 30-40 εκατοστά. Παράκτιες περιοχές που είναι οριακά μέσα στο νερό θα χάσουν ένα μέρος τους και ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού θα πρέπει να μετακινηθεί σε άλλες, πιο ασφαλείς περιοχές», προσθέτει ο κ. Θεοδωρίδης.

Ο πλανήτης έχει φτάσει σε ένα σημείο που “κραυγάζει” πως το οικονομικό μοντέλο που προσπαθούμε να του “φορέσουμε” δεν αντέχεται. Η ραγδαία ανάπτυξη με τη μορφή που την ξέρουμε σήμερα επιβαρύνει συνεχώς το κλίμα. «Η άνοδος της θερμοκρασίας οφείλεται κυρίως σε ανθρώπινες δραστηριότητες που εντείνουν το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Τα αέρια δηλαδή τα οποία εκπέμπονται από την ανθρώπινη δραστηριότητα συντελούν σε αυτή τη θέρμανση καθώς οι ακτίνες του ήλιου κατακρατούνται μέσα στην ατμόσφαιρα λόγω των αερίων και αυτό λειτουργεί όπως ένα θερμοκήπιο», εξηγεί o κ. Θεοδωρίδης.

Ενδεικτικά, η μέση παγκόσμια θερμοκρασία έχει αυξηθεί κατά περίπου 1,2°C σε σχέση με την προβιομηχανική εποχή, με σημαντική επιτάχυνση τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Τα τελευταία χρόνια καταγράφηκαν τα θερμότερα καλοκαίρια, με θερμοκρασίες-ρεκόρ σε Ευρώπη, Ασία και Αμερική. Η υπηρεσία Κλιματικής Αλλαγής Copernicus της ΕΕ εκτίμησε ότι το 2024 ήταν το θερμότερο έτος που έχει καταγραφεί στην ιστορία, με μέση παγκόσμια θερμοκρασία μεγαλύτερη από 1,5°C σε σχέση με την προβιομηχανική εποχή. Η άνοδος της μέσης ετήσιας θερμοκρασίας με τη σειρά της εντείνει πολλά ακραία καιρικά φαινόμενα καθώς συμβάλει στην αποσταθεροποίηση του κλίματος.

Τα ακραία καιρικά φαινόμενα είναι εδώ

Ακόμα όμως κι αν όλα τα παραπάνω, εξακολουθούν να σου φαίνονται “μακριά”, δεν μπορεί να μην έχεις παρατηρήσει τα ακραία καιρικά φαινόμενα που εντείνονται χρόνο με τον χρόνο. Άνεμοι, τυφώνες, καταιγίδες, πλημμύρες, μεγαπυρκαγιές και έντονοι κυματισμοί είναι μόνο μερικά από τα ακραία καιρικά φαινόμενα που ήδη βρίσκονται “κοντά” μας.

«Τα τσουνάμι που συμβαίνουν κυρίως σε τροπικά μέρη τα έχουμε συνηθίσει – δεν συμβαίνουν όμως στη Μεσόγειο. Σε ό,τι αφορά στη Μεσόγειο, τα επιστημονικά άρθρα επιβεβαιώνουν πως θα υπάρχουν έντονα φαινόμενα το καλοκαίρι, έντονες βροχοπτώσεις και μικροί τυφώνες που θα συνοδεύονται από έντονους κυματισμούς», λέει ο κ. Θεοδωρίδης.

«Πέρα από ακραία καιρικά φαινόμενα, είναι και το ίδιο το καλοκαίρι, το οποίο είναι πολύ πιο θερμό πια. Αναφέρομαι κυρίως στα όσα έχουμε δει την τελευταία δεκαετία. Οι καύσωνες και η λειψυδρία είχαν επιπτώσεις σε πολλά οικουστήματα, παράκτια και ορεινά», προσθέτει.

Χάνονται είδη που θεωρούμε δεδομένα

Η εξειδίκευση του Σπύρου Θεοδωρίδη είναι τα πρότυπα βιοποικιλότητας. Ως εκ τούτου είναι ο καταλληλότερος να εξηγήσει ποια είναι η σημερινή κατάσταση της βιοποικιλότητας και την επίδραση της κλιματικής αλλαγής σε αυτή.

Όπως εξηγεί, η κλιματική αλλαγή δεν δρα απομονωμένα, αλλά συνδυαστικά με άλλες μορφές περιβαλλοντικής πίεσης, όπως η καταστροφή των δασών και των υγροτόπων, η ρύπανση και οι γενικότερες ανθρώπινες παρεμβάσεις στα φυσικά οικοσυστήματα.

«Η κλιματική αλλαγή δρα αθροιστικά με την περιβαλλοντική αλλαγή γενικότερα, δηλαδή την αλλαγή σε επίπεδο οικοσυστημάτων, με κύριους παράγοντες την εντατικοποίηση ή εγκατάλειψη της χρήσης γης, τη ρύπανση και τη μόλυνση των υδάτων και της ατμόσφαιρας – τις απευθείας ανθρώπινες παρεμβάσεις στη φύση», αναφέρει τονίζοντας ότι μία από τις σημαντικότερες παραμέτρους της κλιματικής αλλαγής είναι η άνοδος της θερμοκρασίας, η οποία αποσταθεροποιεί γενικότερα το κλιματικό σύστημα.

«Αν προσπαθήσουμε λίγο να απομονώσουμε την κλιματική αλλαγή, έχει σαν παράμετρο ένα πολύ σημαντικό κομμάτι. Είναι η γενικότερη άνοδος της θερμοκρασίας. Αλλά αυτό από μόνο του δεν λέει πολλά. Δηλαδή η μέση παγκόσμια θερμοκρασία ανεβαίνει, είναι κάτι που το ξέρουμε, αλλά αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την αποσταθεροποίηση του κλιματικού συστήματος γενικότερα, επηρεάζει θαλάσσια ρεύματα και ανέμους σε παγκόσμιο επίπεδο. Κι αυτό σημαίνει ότι έχουμε πιο πολλά ακραία καιρικά φαινόμενα.

Αυτό που κατά βάση επηρεάζει τη βιοποικιλότητα είναι τα ακραία έντονα καιρικά φαινόμενα. Για παράδειγμα, οι πλημμύρες και οι καύσωνες που δεν επηρεάζουν μόνο τους ανθρώπους. Οι έντονες βροχοπτώσεις ή η παρατεταμένη λειψυδρία σε συγκεκριμένα σημεία του πλανήτη έχουν σαν αποτέλεσμα την υποβάθμιση ολόκληρων οικοσυστημάτων. Επίσης η άνοδος της στάθμης του νερού “πνίγει” τα παράκτια οικοσυστήματα, όπως τα μαγκρόβια δάση – είναι τα παράκτια δάση όπου ζουν τα δέντρα που μεγαλώνουν ακριβώς στην ακτή. Πολλά παράκτια ενδιαιτήματα χάνονται κάτω από το νερό τελείως οπότε εκεί έχουμε κατευθείαν σημαντική απώλεια των ζώων και των φυτών που ζουν σε αυτά τα οικοσυστήματα. Προφανώς, η αποσταθεροποίηση του κύκλου του νερού έχει επιπτώσεις σε όλα τα οικοσυστήματα.

Μια απειλή λοιπόν, είναι η άνοδος των νερών και οι έντονες πλημμύρες που έχουν ως αποτέλεσμα την άνοδο του νερού και τη διάβρωση των εδαφών. Μια άλλη απειλή είναι οι έντονες ξηρασίες, δηλαδή οι παρατεταμένες περίοδοι ανυδρίας σε συνδυασμό με υψηλές θερμοκρασίες. Αυτό το έχουμε και εδώ κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού. Την τελευταία πενταετίαενταετία μελετούσα τα ελληνικά βουνά, την βιοποικιλότητα στα ορεινά μας μας οικοσυστήματα. Αυτό που είδα σε πολλά φυτά -φυτά που έχουν αξία για την κοινωνία μας, όπως ο Σιδερίτης, το τσάι του βουνού- είναι ότι σε χρονιές που υπήρχαν υψηλές θερμοκρασίες αλλά και ανυδρία, εκεί δηλαδή που τα φυτά περίμεναν χαμηλότερες θερμοκρασίες και βροχόπτωση -στις αρχές και τα μέσα της άνοιξης κατά την άνθιση τους- πάρα πολλά άνθη ξεράθηκαν, μαράθηκαν και έπεσαν. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να μην παραχθούν σπόροι, οπότε έχουμε κατευθείαν απώλεια μιας γενιάς ολόκληρης, σκεφτείται τι μπορεί να συμβεί όταν αυτά τα φαινόμενα επαναληφθούν για αρκετά χρόνια».

 Οι “εισβολείς”, οι winners και οι losers

Η αλλαγή των κλιματικών συνθηκών προκαλεί επίσης δύο ακόμη φαινόμενα: την εισβολή ξενικών ειδών και τη μετακίνηση γηγενών ειδών.

Τα ξενικά είδη, όπως εξηγεί ο Σπύρος Θεοδωρίδης, κυρίως μέσω θαλάσσιων διαύλων και ανθρώπινης μετακίνησης, εισβάλλουν σε οικοσυστήματα όπου το κλίμα γίνεται ευνοϊκότερο για αυτά, ανταγωνίζονται τα γηγενή είδη και κυριαρχούν. Αυτό παρατηρείται ιδιαίτερα στις ελληνικές θάλασσες, όπου τα ξενικά είδη, έρχονται από το νότο κυρίως μέσα από τις διώρυγες, εισβάλλουν στα ελληνικά ύδατα, καταλαμβάνουν ενδιαιτήματα, τρέφονται από τα γηγενή και συχνά οδηγούν στην εξαφάνιση τους.

«Αυτή είναι σημαντική διαταραχή. Έχουμε είδη που είναι αρκετά ανταγωνιστικά και πηγαίνουν σε μέρη όπου βρίσκουν μη ανταγωνιστικά είδη και τα κατακυριεύουν», λέει ο ερευνητής.

Από την άλλη πλευρά, τα γηγενή είδη προσπαθούν να μετακινηθούν σε πιο κατάλληλο γι αυτά περιβάλλον.

«Όμως πολλές φορές η απόπειρα δεν είναι πετυχημένη. Αν τα είδη που θέλουν να μετακινηθούν, ειδικά αυτά που απειλούνται περισσότερο, δεν βρίσκουν πρόσφορο έδαφος εκεί που θέλουν να πάνε -μπορεί το έδαφος να είναι ήδη κατειλημμένο από άλλα είδη, δεν υπάρχει χώρος να μετοικήσουν εκεί- βρίσκονται σε αδιέξοδο», εξηγεί ο κ. Θεοδωρίδης, φέρνοντας ως παράδειγμα το τι συμβαίνει στα ορεινά οικοσυστήματα και μάλιστα όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά σε παγκόσμιο επίπεδο.

Εκεί, τα φυτά ανεβαίνουν σε μεγαλύτερα υψόμετρα αναζητώντας πιο δροσερό περιβάλλον, σαν αυτό που έχουν συνηθίσει και στο οποίο μπορούν να υπάρξουν.

«Αλλά τα βουνά έχουν αυτό το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, ότι όσο πιο ψηλά ανεβαίνεις τόσο περιορίζεται και ο διαθέσιμος χώρος. Είναι πυραμιδικό το σχήμα, οπότε όσο πιο ψηλά ανεβαίνουν περιορίζεται και ο χώρος. Συνεπώς, κάποια στιγμή δεν υπάρχει αρκετός χώρος για αυτά τα φυτά να υπάρξουν. Μαζεύονται σιγά, σιγά πολλά μαζί σε μεγαλύτερα υψόμετρα. Κάποια στιγμή αρχίζουν να μην χωράνε και τότε αρχίζουν οι εξαφανίσεις. Παράλληλα, είδη που είναι λίγο πιο ανθεκτικά και είναι ανταγωνιστικά, όπως οι κέδροι και τα έλατα στη δική μας περίπτωση, ανεβαίνουν και αυτά πιο ψηλά και καταλαμβάνουν το περιβάλλον όλων των υπολοίπων, τα οποία δεν είναι τόσο καλά προσαρμοσμένα ή τόσο ανταγωνιστικά όπως αυτά που “εισβάλουν” στα ενδιαιτήματά τους. Αυτή ακριβώς η διεργασία είναι το λεγόμενο “πρασίνισμα” των βουνών, η αύξηση της ανταγωνιστικής βλάστησης εις βάρος ενός μεγάλου μέρους της ορεινής βιοποικιλότητας. Το φαινόμενο αυτό εντείνεται περεταίρω λόγω της εγκατάλειψης των βουνών και της παύση των παραδοσιακών τρόπων διαχείρισής τους, κυρίως του νομαδικού τρόπου βόσκησης και της υλοτομίας. Αυτή η εγκατάλειψη αφήνει ελεύθερη την ανταγωνιστική ξυλώδη βλάστηση να εξαπλωθεί σε όλο το βουνό», είπε ο ερευνητής του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, κάνοντας λόγο για μία μεγάλη αλλαγή, που συντελείται λόγω αυτής της μετακίνησης των ειδών. « Κάποια είδη είναι οι νικητές και κάποια άλλα οι χαμένοι. Δυστυχώς, οι νικητές είναι πολύ λιγότεροι», σχολίασε.

«Τις αρνητικές συνέπειες αυτής της διεργασίας του “πρασινίσματος” στα ορεινά οικοσυστήματα τις δείχνουμε στην τελευταία μας έρευνα, δημοσιευμένη στο περιοδικό Current Biology. Η έρευνα αυτή είναι πρωτοποριακή καθώς συνδυάσαμε δορυφορικά δεδομένα 40 ετών για την εκτίμηση του “πρασινίσματος” των βουνών, με σύγχρονο και ιστορικό DNA (γενετική πληροφορία από συλλογές μουσείων) για την εκτίμηση της πληθυσμιακής μείωσης του Σιδερίτη από το 1970. Η έρευνα δείχνει πως στα βουνά όπου η ανθρωπογενής οικολογική διεργασία του “πρασινίσματος” είναι εντονότερη (π.χ. Παγγαίο, Όλυμπος, Τύμφη), οι πληθυσμοί των φυτών που απαιτούν φως και ανοιχτά ενδιαιτήματα, όπως ο Σιδερίτης, απειλούνται σε μεγάλο βαθμό. Και αυτό είναι πολύ ανησυχητικό.»

Το tracking climate των ειδών που θέλουν να ζήσουν

Ό,τι συμβαίνει όμως στα ορεινά οικοσυστήματα, συμβαίνει και σε χαμηλότερα υψόμετρα. Εκεί, σύμφωνα με τον κ. Θεοδωρίδη, συναντάμε την ερημοποίηση, καθώς λόγω των υψηλών θερμοκρασιών και της ανυδρίας η έρημος επεκτείνεται.

«Σε πολλά μέρη του πλανήτη υπάρχει ξηρασία και ερημοποίηση πολλών ενδιαιτημάτων. Αυτό συμβαίνει πιο γρήγορα από τον ρυθμό που μπορούν να μετακινηθούν τα είδη που ζουν ήδη εκεί.

Σε ό,τι αφορά στα είδη τα οποία μπορούν να μετακινηθούν, δηλαδή έντομα και ζώα, ίσως η μετανάστευση είναι λίγο πιο εύκολη -στην αγγλική ορολογία το λέμε tracking climate, δηλαδή εντοπισμό του κατάλληλου κλίματος, που είναι ουσιαστικό για τη διαβίωσή τους.

Αλλά όπως είπαμε, αυτό δεν είναι πάντα εύκολο. Πρώτον γιατί τα κατάλληλα ενδιαιτήματα μπορεί να είναι ήδη κατειλημμένα από άλλα είδη, τα οποία είναι πιο ανταγωνιστικά. Δεύτερον, επειδή ο άνθρωπος έχει κατακερματίσει σε τέτοιο βαθμό το φυσικό περιβάλλον και δεν αφήνουμε διαδρόμους πια για αυτή τη μετακίνηση.

Δεν υπάρχουν διαθέσιμοι διάδρομοι που θα επέτρεπαν στα φυτά και τα ζώα τα οποία απειλούνται από την κλιματική αλλαγή να μετακινηθούν. Η ανθρώπινη παρέμβαση (υποδομές, δρόμοι, πόλεις κλπ) έχουν μπλοκάρει αυτήν τη μετακίνηση στερώντας την δυνατότητα διαφυγής από ακατάλληλο κλίμα», καταλήγει ο ερευνητής. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την εξαφάνιση ειδών που πλέον είναι μία καθημερινή πραγματικότητα.

«Πολλά είδη, ειδικά σε περιοχές όπως τα δάση του Αμαζονίου, χάνονται πριν καν καταγραφούν ή μελετηθούν και αυτό δεν περιορίζεται μόνο στις τροπικές περιοχές, αλλά επεκτείνεται σε παράκτια και ορεινά οικοσυστήματα παγκοσμίως».

Η άνοδος της θερμοκρασίας έχει άμεσες συνέπειες στην υγεία μας

Ο κ. Θεοδωρίδης τονίζει πως «τις συνέπειες της κλιματικής κρίσης στην υγεία μας τις βιώνουμε από τώρα. Υπάρχουν πολλές έρευνες που τις εκτιμούν. Για παράδειγμα, εκτιμούν τον αριθμό των ανθρώπων οι οποίοι ήδη έχουν πεθάνει ή θα πεθάνουν την επόμενη πενταετία, παραδείγματος χάριν από τους καλοκαιρινούς καύσωνες λόγω έλλειψης ύπνου – λόγω μη επαρκούς ύπνου. Μπορεί να έχουμε πρόωρους θανάτους επειδή οι άνθρωποι δεν μπορούν να κοιμηθούν τα βράδια λόγω υψηλής θερμοκρασίας.

Κάτι που επίσης δεν είχαμε σκεφτεί έως τώρα είναι οι συνέπιες των υψηλών θερμοκρασιών στην υγεία μας πριν καν ακόμα γεννηθούμε, όσο ακόμα βρισκόμαστε σε εμβρυακό στάδιο στο σώμα της μητέρας μας. Πρόσφατες έρευνες δείχνουν πως οι καύσωνες και το θερμοκρασιακό στρες κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης έχουν αρνητικές επιπτώσεις τόσο στην υγεία των βρεφών όσο και μετέπειτα στην παιδική τους ηλικία.

Υπάρχουν επίσης, πολλές έρευνες που εκτιμούν τον αριθμό των νεκρών που θα έχουμε, λόγω έντονων καιρικών φαινομένων, στην επόμενη δεκαετία κιόλας. Το βιώνουμε ήδη, αλλά δεν έχει γίνει τόσο ξεκάθαρο στον κόσμο, είτε γιατί τα media δεν το προβάλλουν όπως πρέπει, είτε γιατί η επιστήμη δεν το μεταφέρει πιο απλοποιημένα. Για εμένα η καλή επιστήμη δεν είναι μόνο αυτή που κάνει πολύπλοκα πράγματα, αλλά αυτή που είναι ικανή να απλοποιήσει το πολύπλοκο», ώστε όλοι να καταλάβουμε τι μας περιμένει.

 

Τροφή, νερό και φάρμακα απειλούνται

«Θα έχουμε πρόβλημα με το νερό, αντιμετωπίζουμε λειψυδρία, με τις υψηλότερες θερμοκρασίες να διαρκούν για μεγαλύτερο διάστημα από ό,τι είχαμε συνηθίσει. Θα πρέπει να προσαρμοστούμε. Υπάρχει η δυνατότητα να κάνουμε αφαλάτωση που είναι μεν, ακόμα πανάκριβη και έχει υψηλό κόστος, ενεργειακό κόστος, αλλά είναι κάτι που μπορεί να γίνει για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα. Τουλάχιστον στη θεωρία. Πρακτικά όλα θα έχουν να κάνουν με τη λήψη αποφάσεων. Την πολιτική βούληση και το πού θα γίνει η μετατόπιση των χρημάτων. Στον Covid είδαμε ότι έγινε η μετατόπιση σχεδόν ενός τρισεκατομμυρίου ευρώ στη βιομηχανία για την εξεύρεση εμβολίου και βρέθηκε γρήγορα».

Άρα όπως ισχύει πάντα, όπου υπάρχει θέληση, υπάρχει και τρόπος. “Όπου υπάρχει θέληση και μετατόπιση χρημάτων, ώστε να δουλέψουν πολλά μυαλά μαζί και να βρουν λύση”.

Μαζί με το νερό επηρεάζεται και η τροφή, η αγροτική παραγωγή. Αυτό που έγινε πρόσφατα με το λάδι ή τα σιτηρά είναι ένα καλό παράδειγμα όσων μας περιμένουν. Πέρυσι η κλιματική αλλαγή οδήγησε σε μια πολύ κακή χρονιά για την ελιά και την άνοδο της τιμής κατά 2 με τρεις φορές. Αυτό αναμένεται το βλέπουμε και σε πολλές άλλες καλλιέργειες (σιτάρι, παραγωγή αλεύρων κλπ) που εξαρτώνται -τουλάχιστον προς το παρόν- άμεσα από το κλίμα. Δύο ακραίες χρονιές -με καύσωνες και λειψυδρία- μπορούν να οδηγήσουν απευθείας σε έλλειψη τροφής σε τοπικό επίπεδο ή στην άνοδο τιμών, σε βαθμό που δεν θα είναι προσβάσιμη σε όλους. Στο προσεχές μέλλον μπορεί να έχουμε πολύ μεγαλύτερα θερμοκήπια και να προφυλάσσονται οι παραγωγές. Δεν είμαστε όμως, ακόμα εκεί».

Η ραγδαία αλλαγή των οικοσυστημάτων θα επηρεάσει και την ποιότητα φαρμάκων που παίρνουμε από τη φύση. «Πέρα απ τις επιπτώσεις στους πληθυσμούς των χρήσιμων φαρμακευτικών φυτών, όπως ο Σιδερίτης, η άνοδος της θερμοκρασίας και τα ακραία καιρικά φαινόμενα έχουν επιπτώσεις και στις οικολογικές διεργασίες οι οποίες είναι υπεύθυνες για τις φαρμακευτικές ιδιότητες των φυτών αυτών. Πολλές φαρμακευτικές ουσίες που χρησιμοποιεί ο άνθρωπος παράγονται από τα φυτά ως αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασής τους με το περιβάλλον τους, π.χ. για να προσελκύσουν ή να απωθήσουν έντομα, για να ανταπεξέλθουν σε χαμηλές θερμοκρασίες κτλ. Η κλιματική αλλαγή διαταράζει αυτές τις διεργασίες και συνεπώς την παραγωγή φυτικών φαρμάκων όπως αναφέρουμε σε μια πρόσφατη μας έρευνα.»

Κυρίως λοιπόν, ως έθνος αλλά και Ευρωπαικό και παγκόσμιο επίπεδο, πρέπει να ασχοληθούμε άμεσα με τρόπους που θα διασφαλίσουν πως τα προσεχή χρόνια θα έχουμε όλοι πρόσβαση στο φρέσκο νερό τα τρόφιμα, και τα φάρμακα, και αυτό θα γίνει μόνο φροντίζοντας το περιβάλλον μας. Οι ειδικοί ωστόσο δεν κρούουν ακόμα τον κώδωνα του κινδύνου για το διαθέσιμο οξυγόνο «που πιο πολύ έχει να κάνει με τη ρύπανση της ατμόσφαιρας από τη βιομηχανία σε αστικά περιβάλλοντα» που προκαλεί εν πολλοίς, την κλιματική αλλαγή.

Με τα υπάρχοντα στοιχεία, μια δυστοπική καθημερινότητα τύπου Dune θα απασχολήσει επόμενες γενιές, εφόσον φυσικά δεν πράξουμε τα απαραίτητα. Κάτι που δεν κάνουμε με συνέπεια επί 25 -και πλέον- χρόνια.

Μπορούμε να “φρενάρουμε” τις καταστροφές;

Έχοντας διανύσει τα πρώτα 25 χρόνια της νέας χιλιετίας και αφού συνειδητοποιούμε πόσο και πώς έχουμε αποσταθεροποιήσει το κλίμα αναρωτιόμαστε: Αφού ανεβάσαμε τη θερμοκρασία σε επίπεδα ρεκόρ, λιώσαμε πάγους, “ψηλώσαμε” μέρος της Ανταρκτικής, “ανθίσαμε” περιοχές της Γροιλανδίας, “πρασινίσαμε βουνά”, αυξήσαμε τη στάθμη της θάλασσας απειλώντας από μνημεία της UNESCO μέχρι ολόκληρες πόλεις, βυθίσαμε νησιά, εκτοπίσαμε είδη, εντείναμε τα καιρικά φαινόμενα, υπάρχει “φρένο”;

«Δύσκολα αλλά αξίζει να προσπαθήσουμε», απαντά ο κ . Θεοδωρίδης και εξηγεί: «Αυτό που βλέπουμε σήμερα είναι το αποτέλεσμα των προηγούμενων 50-100 ετών και όχι της περσινής χρονιάς. Ακόμα κι αν σταματήσουμε τώρα, τα φαινόμενα θα συνεχίσουν με αυτούς τους ρυθμούς για κάποια χρόνια αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει να προσπαθήσουμε για τις μελλοντικές γενιές».

«Το καλύτερο που έχουμε να κάνουμε με βάση τις συστάσεις των επιστημόνων είναι να αλλάξει η συνεχόμενη ανάπτυξη της παραγωγής και διάθεσης των προϊόντων όπως την ξέρουμε σήμερα», τονίζει ο ερευνητής κλιματικής αλλαγής και βιοποικιλότητας.