Click, scroll, protect: Τα δικαιώματα του παιδιού στην ψηφιακή πραγματικότητα

Η 20η Νοεμβρίου είναι η Παγκόσμια Ημέρα για τα Δικαιώματα του Παιδιού. Η συγκεκριμένη ημερομηνία επιλέχθηκε, γιατί η Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού υιοθετήθηκε από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών στις 20 Νοεμβρίου 1989. Η εν λόγω Σύμβαση περιλαμβάνει το πλήρες φάσμα των δικαιωμάτων – οικονομικών, κοινωνικών, πολιτιστικών, ατομικών και πολιτικών – τα οποία πρέπει να απολαμβάνουν τα παιδιά. Χαίρει, διεθνώς, της μεγαλύτερης αποδοχής και μέχρι στιγμής δεσμεύει 196 Κράτη, ένα εκ των οποίων είναι και η Ελλάδα.

Τη Διεθνή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού συνήθως «κάπου την έχουμε ακούσει», χαιρόμαστε που υπάρχει, αλλά δεν ξέρουμε ακριβώς τι λέει και πώς θα μπορούσαν μικροί και μεγάλοι να επωφεληθούν πρακτικά από αυτή. Δεν υπάρχει συστηματική και συνεχής προσπάθεια διάδοσης του περιεχομένου της στα παιδιά, σε όσους εργάζονται με αυτά και για αυτά, στους γονείς αλλά και στο ευρύ κοινό, με μεθόδους που θα μπορούσαν να την καταστήσουν κατανοητή σε όλους.

Κατά συνέπεια, ένα άκρως δυναμικό νομικό κείμενο, το οποίο, πάνω από όλα, θα μπορούσε να αποτελέσει σημείο αναφοράς οποιασδήποτε θετικής απόφασης και δράσης για τα παιδιά, καταλήγει πολύ συχνά αντικείμενο πανηγυρικών αλλά μη ουσιαστικών και βεβιασμένων αναφορών. Με άλλα λόγια, παρά την ύπαρξη της συγκεκριμένης Σύμβασης, η αποτελεσματική προώθηση και προστασία των δικαιωμάτων των παιδιών στην πράξη δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση. Μάλιστα, η τεχνολογική πρόοδος που δίνει (και) στις ζωές των παιδιών ψηφιακή διάσταση την κάνει ακόμα δυσκολότερη.

Η Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού εφαρμόζεται και στα δικαιώματα που έχουν τα παιδιά στο ψηφιακό περιβάλλον. Η Επιτροπή Δικαιωμάτων του Παιδιού, που είναι το όργανο που επιβλέπει την εφαρμογή της Σύμβασης από τα Κράτη που δεσμεύονται από αυτή, το έχει καταστήσει σαφές αυτό. Το ζήτημα είναι ότι οι ιλιγγιώδεις εξελίξεις στον ψηφιακό κόσμο μεταλλάσσουν συνεχώς το πλαίσιο άσκησης των δικαιωμάτων του παιδιού μέσα σε αυτόν, δημιουργώντας νέες ευκαιρίες αλλά και νέες προκλήσεις για την ουσιαστική πραγμάτωση των δικαιωμάτων αυτών.

Έτσι, από την μια πλευρά, το ψηφιακό περιβάλλον παρέχει πρόσφορο έδαφος για την αποτελεσματική άσκηση, για παράδειγμα, του δικαιώματος των παιδιών στην εκπαίδευση και στο παιχνίδι, του δικαιώματός τους να ενημερώνονται για τα θέματα που τα αφορούν, του δικαιώματός τους να εκφράζουν ελεύθερα την άποψή τους για τα θέματα αυτά, του δικαιώματός τους να συνεταιρίζονται, δημιουργώντας διαδικτυακές ομάδες με στόχο την επίτευξη ενός σκοπού που τα ενδιαφέρει.

Από την άλλη πλευρά, όμως, η ψηφιακή πραγματικότητα εγκυμονεί πολλούς κινδύνους για τα παιδιά. Κάποιοι από αυτούς τους κινδύνους είναι ήδη γνωστοί, καθώς υπάρχουν ήδη offline και έχουν «μεταναστεύσει» πλέον και online. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το online bullying, η online σεξουαλική κακοποίηση παιδιών μέσω live video streaming ή η online προώθηση στα παιδιά αυτοβλαπτικών συμπεριφορών όπως είναι ο αυτοτραυματισμός ή η αυτοκτονική συμπεριφορά. Κάποιοι άλλοι κίνδυνοι, όμως, είναι νέοι, καθώς έχουν προκύψει από τον ίδιο τον ψηφιακό κόσμο, όπως είναι, για παράδειγμα, η εκτεταμένη χρήση ψηφιακών τεχνολογιών από τα παιδιά και οι επιπτώσεις που αυτή έχει στη σωματική και ψυχική τους υγεία, ιδιαίτερα κατά την εφηβεία ή την πρώιμη παιδική ηλικία που αποτελούν κρίσιμες περιόδους για την ανάπτυξη του νευρολογικού τους συστήματος.

Η μεγαλύτερη, λοιπόν, πρόκληση είναι η εξής: πώς τα παιδιά κάθε ηλικίας θα μπορούν να ασκούν με ασφάλεια τα δικαιώματά τους στον ψηφιακό κόσμο και, ταυτόχρονα, να έχουν τη δυνατότητα να επωφελούνται στο έπακρο από τις δυνατότητες που αυτός τους παρέχει; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα δεν είναι καθόλου απλή και απαιτεί συνεχή κινητοποίηση και εγρήγορση από όλους μας. Το εν λόγω ερώτημα μπορεί να αναλυθεί σε πολλαπλά επιμέρους ερωτήματα που έχουν να κάνουν με τη σχέση των παιδιών με το ψηφιακό περιβάλλον, όπως για παράδειγμα, πόσο χρόνο πρέπει κάθε μέρα τα παιδιά να περνάνε μπροστά σε μια οθόνη, εάν όντως το ψηφιακό παιχνίδι έχει κάτι να τους προσφέρει, σε ποια ηλικία είναι ενδεδειγμένο να αποκτούν τα δικά τους ηλεκτρονικά gadgets, ποια είναι τα όρια της παρέμβασης των γονιών στην ψηφιακή ζωή των παιδιών τους.

Γίνεται, λοιπόν, εύκολα κατανοητό ότι η αποτελεσματική αντιμετώπιση της συγκεκριμένης πρόκλησης απαιτεί δράση τόσο σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο όσο και μέσα σε κάθε οικογένεια.

Συνεπώς, πρώτον, η πολιτεία θα πρέπει να διασφαλίζει τη θέσπιση του κατάλληλου νομικού πλαισίου για τη διαφύλαξη των δικαιωμάτων των παιδιών στον ψηφιακό κόσμο, την ορθή εφαρμογή του, καθώς και τη συνεχή επικαιροποίηση του ανάλογα με τις τεχνολογικές εξελίξεις που λαμβάνουν χώρα. Θα πρέπει, επίσης, η ίδια να ξεκινά ή τουλάχιστον να στηρίζει τη δημιουργία εκστρατειών ενημέρωσης για τα δικαιώματα του παιδιού στον ψηφιακό κόσμο για παιδιά, γονείς, εκπαιδευτικούς, επιχειρήσεις που σχεδιάζουν και πωλούν ψηφιακά προϊόντα για παιδιά, επαγγελματίες IT.

Δεύτερον, πολύ σημαντικός είναι ο ρόλος των γονιών και η καθοδήγηση που παρέχουν στο παιδί τους σε σχέση με την άσκηση των δικαιωμάτων του στο ψηφιακό περιβάλλον. Για να κατορθώσουν επιτυχώς να κάνουν κάτι τέτοιο όμως, θα πρέπει πρώτα να διαθέτουν την κατάλληλη ψηφιακή παιδεία (digital literacy), ώστε να γνωρίζουν πώς να διαχειρίζονται σωστά τον ψηφιακό κόσμο και τις δυνατότητές του οι ίδιοι, ξεκινώντας από τον τρόπο με τον οποίο προστατεύουν και καθοδηγούν τον ίδιο τους τον εαυτό. Για παράδειγμα, ένας γονιός που σκρολάρει όλη μέρα, είναι πολύ δύσκολο να πείσει το παιδί του να μην κάνει το ίδιο. Έχοντας λάβει την ψηφιακή παιδεία που απαιτείται, οι γονείς θα είναι σε θέση να σέβονται την ψηφιακή αυτονομία του παιδιού τους σε συνάρτηση με την ηλικία και την ωριμότητά του και όχι να προβαίνουν σε απαγορεύσεις χωρίς λόγο ή να αμελούν να το προστατεύσουν, όταν πρέπει να το κάνουν.

Η προάσπιση των δικαιωμάτων του παιδιού offline είναι ήδη ιδιαίτερα απαιτητική αποστολή. Η ψηφιακή της διάσταση φαίνεται ακόμα πιο περίπλοκη. Και είμαστε ακόμα στην αρχή.

*Η Κίρκη Πατσιαντά είναι δικηγόρος, Διδάκτωρ Νομικής