Δικαιοσύνη στην Ελλάδα – Ουραγοί στην ταχύτητα και στην εμπιστοσύνη

Η 1η Ιουλίου κάθε έτους μοιάζει μια μάλλον αδιάφορη ημερομηνία για τον νομικό κόσμο της χώρας και ειδικότερα για όσους έχουν καθημερινή δικαστηριακή τριβή. Και όμως, είναι ένα ορόσημο που δεν θα έπρεπε να περνά απαρατήρητο, καθώς συμπίπτει με τη δημοσίευση από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή του πίνακα αποτελεσμάτων της στον τομέα της Δικαιοσύνης, του EU Justice Scoreboard. Μιας σημαντικής ετήσιας έκθεσης που παρέχει συγκριτικά στοιχεία σχετικά με την αποδοτικότητα, την ποιότητα και την ανεξαρτησία των συστημάτων απονομής Δικαιοσύνης στα κράτη μέλη.

Όπως κάθε χρόνο, έτσι και εφέτος, η Κομισιόν δημοσίευσε τον 13ο κατά σειρά πίνακα, που πέρασε μάλλον απαρατήρητος. Περιλαμβάνει, ωστόσο, εξαιρετικά ενδιαφέροντα και λεπτομερή στοιχεία, με τελευταία ενημέρωση το 2023, για την αποτελεσματικότητα και την ταχύτητα της Δικαιοσύνης, που αν διαβαστούν σωστά (και κυρίως σε συσχέτιση μεταξύ τους), όχι μόνο δίνουν μια συνολική της εικόνα, αλλά αναδεικνύουν και τις χρόνιες παθογένειές της.

Στην Ελλάδα, λοιπόν, ο όγκος των προς εκδίκαση σε πρώτο βαθμό υποθέσεων, και στην πολιτική και ποινική και στη διοικητική Δικαιοσύνη, είναι κάθε άλλο παρά τεράστιος: Με υποθέσεις ανά 100 κατοίκους βρισκόμαστε στην προτελευταία θέση (τη στιγμή που στην πρώτη Δανία το αντίστοιχο μέγεθος είναι 40 υποθέσεις ανά 100 κατοίκους). Βρισκόμαστε, όμως, στην έβδομη θέση όσον αφορά τις διοικητικές υποθέσεις, 0,5 υποθέσεις ανά 100 κατοίκους.

Η θλιβερή μας πρωτιά δεν είναι άλλη από την ταχύτητα της απονομής Δικαιοσύνης. Στην Ελλάδα, για να εκδικαστεί μια υπόθεση σε πρώτο βαθμό απαιτούνται κατά μέσο όρο 642 ημέρες, όταν μόλις δύο χρόνια πριν, το 2021, απαιτούνταν 664 ημέρες και το 2022 634 ημέρες. Ελάχιστη, δηλαδή, πρόοδος. Για τις δε αστικές και εμπορικές υποθέσεις το διάστημα αυτό αυξάνεται σε 771 ημέρες (728 ημέρες το 2021, 746 ημέρες το 2022, και 330 ημέρες το 2014, δηλαδή τα πράγματα χειροτερεύουν).

Ένα πολύ ενδεικτικό μέγεθος αφορά και στον ρυθμό εκδίκασης των υποθέσεων, που υπολογίζεται με την αντιστοίχιση των εισερχόμενων με τις εκδικαζόμενες υποθέσεις. Στην αναλογία αυτή, μεγέθη άνω του 100%, της βάσης δηλαδή, σημαίνει ότι εκκθαρίζονται περισσότερες υποθέσεις από όσες εισέρχονται. Ενώ το 2014 βρισκόμασταν στο 114%, το 2023 βρισκόμαστε στο 92%, έβδομοι από το τέλος, κάτι που σημαίνει ότι ο φόρτος της Δικαιοσύνης αυξάνεται διαρκώς. Το 2013 οι εκκρεμείς αστικές και εμπορικές υποθέσεις ανέρχονταν σε 2,2 ανά 100 κατοίκους, για να φτάσουν το 2021 σε 2,8 και να διαμορφωθούν, το 2023, σε 2,7 (με την Ελλάδα έβδομη από το τέλος, πάνω πάντως από την Ισπανία και την Ιταλία).

Τέταρτοι από το τέλος βρισκόμαστε και στις δημόσιες δαπάνες για τα δικαστήρια: Η Ελλάδα το 2023 δαπάνησε 69 ευρώ ανά κάτοικο για τα δικαστήριά της, σημειώνοντας ελαφρά άνοδο από τα 62 ευρώ το 2021. Καλύτερη είναι η επίδοση αν εκφραστεί ως λόγος επί του ΑΕΠ: βρισκόμαστε στην ενδέκατη θέση, έχοντας δαπανήσει 0,33% του ΑΕΠ για τα δικαστήρια το 2023, έναντι όμως 0,36% το 2021. Αντίθετα, από τα στοιχεία του πίνακα δεν προκύπτει υποστελέχωση της δικαιοσύνης: είμαστε τρίτοι στην Ευρώπη, διαθέτοντας 38 δικαστές ανά 100.000 κατοίκους (διπλάσιους σχεδόν από το 2013, όταν το αντίστοιχο μέγεθος ήταν 20 δικαστές ανά 100.000 κατοίκους). Και στην ίδια ακριβώς θέση βρισκόμαστε και όσον αφορά τους δικηγόρους: 441 δικηγόροι ανά 100.000 κατοίκους το 2023, όταν δέκα χρόνια πριν ήταν 387.

Την ίδια στιγμή, τα στοιχεία του Ευρωβαρόμετρου, τα οποία ενσωματώνονται στο EU Justice Scoreboard κάθε άλλο παρά κολακευτικά είναι για την εικόνα που τρέφουν οι πολίτες για τη Δικαιοσύνη. Το 60% των Ελλήνων έχει κακή γνώμη για την ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης, με την πλειοψηφία του να δικαιολογεί τη γνώμη του με την επέμβαση οικονομικών συμφερόντων ή εκπροσώπων του πολιτικού κόσμου στη λειτουργία της Δικαιοσύνης. Ανεξάρτητα από τη βασιμότητα μιας τέτοιας εντύπωσης, πρόκειται για ένα πολύ σημαντικό εύρημα, καθώς η Δικαιοσύνη δεν απολαμβάνει της εμπιστοσύνης της μεγαλύτερης μερίδας της κοινωνίας των πολιτών.

Η Δικαιοσύνη μας, συνεπώς, σύμφωνα με το ως άνω στοιχεία, δεν στερείται πόρων, ούτε ανθρώπινων, ούτε υλικών. Έχουμε ικανό αριθμό δικαστικών λειτουργών και οι δημόσιες δαπάνες για τη Δικαιοσύνη βρίσκονται πάνω από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Και όμως, η Δικαιοσύνη μας είναι αργή, η πιο αργή στην ΕΕ, κάτι που οδηγεί σε παρατεταμένη ταλαιπωρία πολιτών και επιχειρήσεων, σε ανασφάλεια δικαίου και, εντέλει, σε κλονισμό του κράτους δικαίου, ενώ η δυσπιστία των πολιτών για την ανεξαρτησία και την αποτελεσματικότητά της αυξάνεται.

Το EU Justice Scoreboard έρχεται με τον δικό του τρόπο να επιβεβαιώσει μια πραγματικότητα που οι λειτουργοί της Δικαιοσύνης βιώνουμε καθημερινά. Γραφειοκρατία, συμφόρηση των δικαστηρίων, κακή οργάνωση και ελλειμματική ψηφιοποίηση, στρεβλώσεις του νομικού πλαισίου, πρόχειρος σχεδιασμός των μεταρρυθμίσεων που αφορούν στη Δικαιοσύνη και διάψευσή τους στην πράξη. Δεν λείπουν τα χρήματα, ούτε οι άνθρωποι, αυτό μας λέει η έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Λείπει η ορθολογική οργάνωση και οι ευέλικτες διαδικασίες, που θα απάλλασσαν τους δικαστικούς λειτουργούς, τους δικηγόρους και, πάνω από όλα, τους εντολείς μας, τους πολίτες από δυσβάστακτα βάρη.

Το Υπουργείο Δικαιοσύνης ασφαλώς και γνωρίζει τα στοιχεία αυτά και οφείλει να τα λαμβάνει σοβαρά υπόψη του, προβαίνοντας στις αναγκαίες πρωτοβουλίες, από κοινού με όλους τους θεσμικούς φορείς της Δικαιοσύνης. Ο στόχος της επιτάχυνσης της Δικαιοσύνης είναι κοινός στόχος όλων και διακηρύσσεται σταθερά από όλες τις κυβερνήσεις. Δεν αρκούν ωστόσο οι ρηματικές διαβεβαιώσεις ούτε οι ασκήσεις επί χάρτου. Απαιτείται συνεχής προσπάθεια επίλυσης των δομικών προβλημάτων, σε όλα τα επίπεδα. Σε αυτή την κατεύθυνση, θα ήταν άδικο να μην αναγνωρίσει κανείς ότι, μετά από μια παρατεταμένη περίοδο αταραξίας, επιδιώκεται κάτι να γίνει, παρά τα λάθη και τις αστοχίες. Χρειάζονται, όμως, πολλά ακόμα. Και, σίγουρα, όχι ερήμην των δικηγόρων.

Το εφετινό EU Justice Scoreboard δεν εκπλήσσει. Έρχεται όχι απλά να επιβεβαιώσει καταστάσεις με τις οποίες είμαστε αντιμέτωποι σε κάθε βήμα της δουλειάς μας, αλλά και τη γενικότερη υποχώρηση του κύρους της Δικαιοσύνης μεταξύ των πολιτών, αλλά να τους δώσει, μέσω της αντιπαραβολής τους με τα κρατούντα στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες, ακόμη πιο θλιβερή διάσταση. Είναι ένα ηχηρό καμπανάκι, για την ποιότητα, την ταχύτητα και το κύρος της απονεμόμενης Δικαιοσύνης, που δεν πρέπει να αγνοηθεί. Αντιθέτως, πρέπει να πυροδοτήσει εκείνη τη μεγάλη δημόσια συζήτηση για τη Δικαιοσύνη, που όλο αναγγέλλεται η αναγκαιότητά της, αλλά δεν διεξάγεται ποτέ. Μια συζήτηση στην οποία οι δικηγόροι, μέσω των συλλογικών μας οργάνων, επιβάλλεται να πρωτοστατούμε διαρκώς και όχι απλά να συρόμαστε πίσω από τις εκάστοτε εξελίξεις.

*Ο Δημήτρης Αναστασόπουλος είναι δικηγόρος και σύμβουλος ΔΣΑ