Μύθοι και αλήθειες για τα εναλλακτικά προϊόντα νικοτίνης και τη μείωση της βλάβης

Στις μέρες μας, το κάπνισμα εξακολουθεί να αποτελεί μία από τις σημαντικότερες αιτίες νοσηρότητας και θνησιμότητας παγκοσμίως. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, κάθε χρόνο περισσότεροι από επτά εκατομμύρια θάνατοι σχετίζονται άμεσα με αυτό, ενώ εκατοντάδες χιλιάδες ακόμη συνδέονται με την παθητική έκθεση στον καπνό του τσιγάρου. Ακρογωνιαίος λίθος των πολιτικών δημόσιας υγείας παραμένει η κλασική στρατηγική πρόληψης και διακοπής του καπνίσματος, ωστόσο η πραγματικότητα δείχνει ότι ένα σημαντικό ποσοστό καπνιστών δυσκολεύεται να εγκαταλείψει πλήρως τη χρήση προϊόντων καπνού και νικοτίνης.

Η παραδοσιακή στρατηγική αντιμετώπισης του καπνίσματος βασίζεται σε τρεις άξονες: την πρόληψη της έναρξης, την ενθάρρυνση της διακοπής και την προστασία από τον καπνό μέσω περιοριστικών μέτρων. Η εν λόγω προσέγγιση έχει φέρει σημαντικά αποτελέσματα σε αρκετές χώρες, ωστόσο σε πολλές άλλες περιπτώσεις, παρά τις εκστρατείες ενημέρωσης και τις πολιτικές περιορισμού, τα ποσοστά μείωσης του καπνίσματος παραμένουν χαμηλά. Όπως φαίνεται, ένα σημαντικό μερίδιο καπνιστών δεν καταφέρνει να το σταματήσει, ακόμη και όταν αναγνωρίζει τον κίνδυνο. Το φαινόμενο αυτό οδηγεί στην ανάγκη για μια πιο πολυδιάστατη προσέγγιση. Εκεί ακριβώς εισέρχεται η έννοια της μείωσης της βλάβης (harm reduction), μιας στρατηγικής που δεν αντικαθιστά την πρόληψη ή τη διακοπή, αλλά λειτουργεί συμπληρωματικά, δίνοντας ρεαλιστικές επιλογές σε όσους συνεχίζουν να καπνίζουν.

Η μείωση της βλάβης δεν είναι νέα έννοια στη δημόσια υγεία και βασίζεται στην αναγνώριση ότι ορισμένες συμπεριφορές, παρότι δεν εξαλείφονται πλήρως, μπορούν να γίνουν λιγότερο επιβλαβείς. Στο κάπνισμα, η βασική υπόθεση είναι ότι η μεγαλύτερη ζημιά δεν προέρχεται από τη νικοτίνη αυτή καθαυτή, αλλά την καύση του καπνού, μέσω της οποίας παράγονται χιλιάδες χημικές ουσίες, πολλές εκ των οποίων είναι τοξικές ή καρκινογόνες. Επομένως, η απομάκρυνση της καύσης από την εξίσωση μπορεί να μειώσει ουσιαστικά τον κίνδυνο.

Η συζήτηση στη ΔΕΘ

Η φετινή Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης αποτέλεσε αφορμή για μια ανοιχτή και επιστημονικά τεκμηριωμένη συζήτηση γύρω από τα εναλλακτικά προϊόντα νικοτίνης και τον ρόλο τους στη δημόσια υγεία. Στο εταιρικό περίπτερο της Παπαστράτος πραγματοποιήθηκε εκδήλωση με θέμα «Μύθοι και αλήθειες για τα εναλλακτικά προϊόντα νικοτίνης», στην οποία συμμετείχαν η Επικεφαλής Επιστημονικών Υποθέσεων Σταυρούλα Νταηλάκη και ο Αντιπρόεδρος της εταιρείας Ιάκωβος Καργαρώτος και με συντονίστρια τη δημοσιογράφο Μαριάννα Σκυλακάκη.

Όπως τόνισε η κ. Νταηλάκη, η μείωση της βλάβης δεν αποτελεί θεωρητική κατασκευή, αλλά μια συμπληρωματική πολιτική με στόχο τη μεγιστοποίηση του οφέλους στη δημόσια υγεία. Χρησιμοποίησε μάλιστα έναν χαρακτηριστικό παραλληλισμό: «Η μείωση της βλάβης εφαρμόζεται ακόμη και στην καθημερινότητά μας. Ένα απλό παράδειγμα είναι η προστασία μας από την ηλιακή ακτινοβολία με τη χρήση αντηλιακού. Αντίστοιχα, οι λιγότερο βλαβερές εναλλακτικές στο κάπνισμα μπορούν να μειώσουν τις συνέπειες της καύσης».

Ωστόσο, γύρω από τη φιλοσοφία αυτή εξακολουθούν να κυκλοφορούν αρκετοί μύθοι που συχνά συσκοτίζουν τη δημόσια συζήτηση.

Μύθος 1: Το αερόλυμα των θερμαινόμενων προϊόντων καπνού είναι εξίσου βλαβερό με τον καπνό του τσιγάρου.

Αλήθεια: Τα εργαστηριακά δεδομένα αποδεικνύουν ακριβώς το αντίθετο. Ο καπνός του τσιγάρου που περιέχει μεταξύ άλλων πίσσα, σωματίδια με βάση τον άνθρακα και υψηλές συγκεντρώσεις ελευθέρων ριζών, ενώ το αερόλυμα αποτελείται κυρίως από νερό και γλυκερίνη (περίπου το 90% της μάζας του). Την ίδια στιγμή, οι τοξικές ουσίες εμφανίζονται μειωμένες. Η διαφορά αυτή δεν εξαλείφει πλήρως τον κίνδυνο, αλλά μειώνει σημαντικά την έκθεση των ανθρώπων σε βλαβερές ουσίες.

Μύθος 2: Τα εναλλακτικά προϊόντα δεν έχουν αξιολογηθεί επαρκώς από τις αρχές.

Αλήθεια: Στην πραγματικότητα, τα συγκεκριμένα προϊόντα έχουν εξεταστεί εκτενώς από διεθνείς οργανισμούς, όπως ο Οργανισμός Τροφίμων και Φαρμάκων των ΗΠΑ (FDA) προκειμένου να εγκριθεί η εμπορική τους διάθεση. Πρόσφατα μάλιστα, ο FDA έδωσε επισήμως την άδεια για την κυκλοφορία των nicotine pouches της PMI μετά από ενδελεχή αξιολόγηση των επιστημονικών δεδομένων τους. Η αδειοδότηση δεν είναι τυπική διαδικασία, αλλά βασίζεται σε αναλυτική μελέτη των επιστημονικών δεδομένων του προϊόντος και των πιθανών επιπτώσεων στη δημόσια υγεία. Μία ακόμη σημαντική αξιολόγηση που αξίζει να αναφέρουμε αφορά το προϊόν θέρμανσης καπνού της PMI, και έγινε από Υπουργείο Υγείας στην Ελλάδα από την αρμόδια Επιτροπή Αξιολόγησης του βαθμού βλαπτικότητας των νέων προϊόντων καπνού. Σύμφωνα με την απόφαση αυτή, αναγνωρίζεται η μειωμένη τοξικότητα του προϊόντος σε σχέση με το συμβατικό τσιγάρο, όμως επισημαίνεται το γεγονός ότι τα εναλλακτικά προϊόντα δεν είναι ακίνδυνα και η διακοπή παραμένει η βέλτιστη επιλογή.

 

Μύθος 3: Τα εναλλακτικά προϊόντα αποτρέπουν τη διακοπή του καπνίσματος.

Αλήθεια: Τα στοιχεία από το Ευρωβαρόμετρο και τις διεθνείς μελέτες δείχνουν ότι η διάθεση εναλλακτικών επιλογών όχι μόνο δεν εμποδίζει, αλλά συχνά συμβάλλει καθοριστικά στη μείωση του συνολικού ποσοστού καπνίσματος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Ελλάδα, όπου η υιοθέτηση ενός ισορροπημένου ρυθμιστικού πλαισίου που επιτρέπει την ενημέρωση και την πρόσβαση σε αυτά τα προϊόντα οδήγησε σε σημαντική μείωση του ποσοστού των καπνιστών μέσα σε μόλις δύο χρόνια.

Το παράδειγμα της Σουηδίας

Η Σουηδία αποτελεί μια χώρα – πρότυπο ως προς την εφαρμογή της αρχής της μείωσης της βλάβης. Η ευρεία χρήση προϊόντων νικοτίνης που λαμβάνονται από το στόμα, όπως το snus και τα nicotine pouches, έχει συνδεθεί με τη μείωση του ποσοστού των καπνιστών, κυρίως στον ανδρικό πληθυσμό.

Την ίδια στιγμή, η αλλαγή αυτή συνδέεται με βελτιωμένους δείκτες δημόσιας υγείας. Τα ποσοστά καρκίνου του πνεύμονα είναι χαμηλότερα σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, γεγονός που οφείλεται στην μείωση του συμβατικού τσιγάρου. Παρότι λοιπόν τα προϊόντα αυτά δεν είναι εντελώς ακίνδυνα, η χαμηλότερη έκθεση σε βλαβερές ουσίες έχει συμβάλει στη μείωση των επιπτώσεων που σχετίζονται με το κάπνισμα.

Η ελληνική εμπειρία

Η χώρα μας αποτελεί αναμφισβήτητα μια ενδιαφέρουσα περίπτωση στην ευρωπαϊκή σκηνή, καθώς τα τελευταία χρόνια, έχει υιοθετήσει ένα ρυθμιστικό πλαίσιο που συνδυάζει την αυστηρότητα με την επιστημονική τεκμηρίωση. Έτσι, αντί να κινηθεί στη λογική της απαγόρευσης, επέλεξε να επιτρέψει την κυκλοφορία εναλλακτικών προϊόντων υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις, δίνοντας παράλληλα έμφαση στην ενημέρωση των καπνιστών.

Τα αποτελέσματα αυτής της πολιτικής είναι μετρήσιμα. Σύμφωνα με στοιχεία του Ευρωβαρόμετρου, την περίοδο 2021–2023 η Ελλάδα πέτυχε μείωση του ποσοστού καπνιστών από 42% σε 36%. Η επίδοση αυτή είναι η δεύτερη καλύτερη στην Ε.Ε., μετά την Τσεχία. Παράλληλα, η σταθερότητα στη φορολογία και η ενίσχυση των ελέγχων έχουν συμβάλει στη μείωση του παράνομου εμπορίου, εξασφαλίζοντας αυξημένα δημόσια έσοδα χωρίς νέες επιβαρύνσεις.

Η εμπειρία αυτή καθιστά την Ελλάδα πρωτοπόρο σε ευρωπαϊκό επίπεδο, αποδεικνύοντας ότι η ισορροπία μεταξύ αυστηρής ρύθμισης και επιστημονικής προσέγγισης μπορεί να φέρει ουσιαστικά αποτελέσματα.

Επενδύσεις και καινοτομία

Η στρατηγική μείωσης της βλάβης δεν θα μπορούσε να υλοποιηθεί χωρίς εκτεταμένες επενδύσεις στην έρευνα και την ανάπτυξη νέων τεχνολογιών. Όπως αναφέρθηκε στη ΔΕΘ, η PMI έχει διαθέσει πάνω από 14 δισεκατομμύρια δολάρια την τελευταία 15ετία για έρευνα και ανάπτυξη, την επιστημονική τεκμηρίωση και την παραγωγή των εναλλακτικών προϊόντων.

Στην Ελλάδα, η Παπαστράτος έχει επενδύσει από το 2017 περισσότερα από 700 εκατομμύρια ευρώ, μετατρέποντας το εργοστάσιο του Ασπροπύργου σε μονάδα παραγωγής θερμαινόμενων ράβδων καπνού για το IQOS. Το προϊόν αυτό έχει εγκριθεί από τον FDA ως «προϊόν διαφοροποιημένου κινδύνου» και χρησιμοποιείται ήδη από 36,5 εκατ. καπνιστές παγκοσμίως, εκ των οποίων πάνω από 750.000 στην Ελλάδα.

Από τους μύθους στην πραγματικότητα

Η εμπειρία της Σουηδίας, τα μετρήσιμα αποτελέσματα στην Ελλάδα και οι εκτενείς επενδύσεις στην έρευνα αποδεικνύουν με τον καλύτερο τρόπο ότι η μείωση της βλάβης δεν αποτελεί απλώς μια θεωρητική έννοια, αλλά μια στρατηγική με πρακτική αξία και απτά αποτελέσματα. Όταν μάλιστα ενταχθεί σε ολοκληρωμένες πολιτικές δημόσιας υγείας, μπορεί να επιταχύνει σημαντικά τη μείωση του καπνίσματος, να ενισχύσει τη διαφάνεια και να δώσει ώθηση στην έρευνα και την καινοτομία.

Η πρόκληση για το μέλλον είναι διπλή: από τη μία, να διατηρηθεί και να ενισχυθεί η θετική δυναμική μείωσης του καπνίσματος, ώστε οι σημερινές επιτυχίες να μετατραπούν σε μακροπρόθεσμες κατακτήσεις και από την άλλη, να αντιμετωπιστούν οι κίνδυνοι που ελλοχεύουν, είτε αυτοί αφορούν την κακή χρήση και την εσφαλμένη αντίληψη ότι τα εναλλακτικά προϊόντα είναι ακίνδυνα, είτε τη διασπορά παραπληροφόρησης. Σε αυτό το πλαίσιο, συζητήσεις, όπως αυτή που φιλοξενήθηκε στη ΔΕΘ, αποτελούν χρήσιμο βήμα, καθώς προσφέρουν την ευκαιρία να διαχωριστούν οι μύθοι από την πραγματικότητα και να καλλιεργηθεί μια πιο σφαιρική κατανόηση του ζητήματος, με γνώμονα την επιστήμη και την προστασία της δημόσιας υγείας.