Ο “καθρέφτης” της Ακροδεξιάς για το 2025

Η πανελλαδική έρευνα του Σημείου για τη Μελέτη και την Αντιμετώπιση της Ακροδεξιάς, σε συνεργασία με την about people, επιχείρησε να ανιχνεύσει την απήχηση ακραία συντηρητικών ιδεών και στάσεων στον γενικό πληθυσμό, δυόμισι χρόνια μετά την τελευταία έκθεση («Πού βρισκόμαστε το 2022; Ακροδεξιές τάσεις της ελληνικής κοινωνίας», Ιούνιος 2022).

Στη φετινή έρευνα συμμετείχαν 1.153 άνδρες και γυναίκες άνω των 17 ετών (το δείγμα σταθμίστηκε ως προς το φύλο, την ηλικία και τα αποτελέσματα των τελευταίων βουλευτικών εκλογών). Καθώς οι περισσότερες από τις ερωτήσεις της έρευνας είναι ίδιες με της έρευνας του 2022, μπορούμε να δούμε την εξέλιξη της κοινής γνώμης ως προς τις υπερ-συντηρητικές ιδέες. Τέλος, στη φετινή έρευνα προστέθηκε μια ακόμη ενότητα, η οποία δημοσιεύεται ξεχωριστά, που καταγράφει στάσεις και αντιλήψεις σχετικές με την εκπαίδευση και τη νεολαία.

Γενική εικόνα

Η γενική τάση που αποτυπώνεται στην έρευνα είναι η αύξηση της διαθεσιμότητας στο αυταρχικό, αντιφιλελεύθερο μήνυμα της Ακροδεξιάς. Με άλλα λόγια, περισσότεροι άνθρωποι ακούνε με ανοχή ή και συμπάθεια τις ιδέες που εχθρεύονται τις αρχές της ισότητας, της ελευθερίας και της συμπερίληψης. Στην τάση αυτή πρωταγωνιστεί το τμήμα του γενικού πληθυσμού που αυτοτοποθετείται στη Δεξιά και την Ακροδεξιά.

Υπάρχει όμως και μια μερίδα του πληθυσμού που συμβάλλει σημαντικά στην ενίσχυση των ακροδεξιών στάσεων: είναι οι άνθρωποι που απορρίπτουν τη διαίρεση Αριστεράς-Δεξιάς, δεν πιστεύουν δηλαδή ότι αυτή είναι η διαχωριστική γραμμή – ή, αλλιώς, δεν εμπιστεύονται την έως τώρα τοποθέτηση του πολιτικού κόσμου στον άξονα Αριστερά-Δεξιά.

Είναι απολύτως αποθαρρυντικά τα συμπεράσματα της έρευνας; Όχι. Την ίδια στιγμή, ισχυρά κοινωνικά «αντισώματα» ανιχνεύονται σε θεματικές που αφορούν το σχολείο ως χώρο δημοκρατικής συμβίωσης και πνευματικής ελευθερίας, την ιθαγένεια αλλά και την οικονομική συμβολή των μεταναστών στην ελληνική κοινωνία.

Τα κύρια ευρήματα της έρευνας είναι τα εξής:

Πολιτική και κόμματα: η εμβέλεια της αυταρχικής/φιλοδικτατορικής και φιλοναζιστικής θέσης

Στην ανίχνευση της εμβέλειας των σκληρά αντιδραστικών ιδεών, μετράμε ποιο ποσοστό ανταποκρίνεται θετικά σε 10 βαθιά αντιδραστικές ιδέες. Είναι το «μαύρο βαρόμετρο».

• Ο μαύρος πυρήνας των αντιδραστικών ιδεών διευρύνεται. Ενώ «Ακροδεξιοί» δηλώνουν μόνο το 1,9% των ερωτηθέντων, μια σαφώς ισχυρότερη τάση (10,9%) υιοθετεί 8 έως 10 θέσεις που ανήκουν στον σκληρό ιδεολογικό πυρήνα του συντηρητισμού. Το 2022, μερικούς μήνες πριν από την είσοδο στη Βουλή τριών κομμάτων της Ακροδεξιάς, αυτή η «σκληρή» ακροδεξιά τάση περιοριζόταν στο 7,5%.
• Η τοποθέτηση σε συγκεκριμένες θεματικές (πολίτευμα, γνώμη για τη Χούντα, νεοναζισμός/Χρυσή Αυγή, βίαιες επαναπροωθήσεις μεταναστών) δείχνει ότι η απήχηση της Ακροδεξιάς αυξάνεται, υπερβαίνοντας σαφώς τις καταγεγραμμένες εκλογικές επιδόσεις του χώρου, και πλησιάζοντας το 30% του γενικού πληθυσμού.  Ειδικότερα:

* η προτίμηση, «σε ορισμένες περιπτώσεις», της δικτατορίας αντί της δημοκρατίας αγγίζει το 17,5% στον γενικό πληθυσμό (έναντι 15,6% το 2022)

* 28,4% του γενικού πληθυσμού αναγνωρίζει «καλές πλευρές» στη δικτατορία της 21ης Απριλίου, τάση σαφώς ενισχυμένη σε σχέση με το 2022 (23,5%)

* σταθερή παραμένει η υποστήριξη των επαναπροωθήσεων προσφύγων και μεταναστών παρά τον κίνδυνο θανάτων (29,2%, έναντι 29,4% το 2022)

* τέλος, το 29,2% έχει θετική γνώμη για την επανεκλογή Τραμπ στις ΗΠΑ.

• Ανάμεσα στους ψηφοφόρους της Δεξιάς, πάνω από τους μισούς αμφισβητούν ότι η δημοκρατία είναι το καλύτερο πολίτευμα, ενώ θετική γνώμη για πλευρές της απριλιανής δικτατορίας εκφράζει το 71,3%. Ακόμα όμως και μεταξύ των Κεντροδεξιών ή όσων θεωρούν πλέον ξεπερασμένη τη διαιρετική τομή Αριστεράς-Δεξιάς, η 21η Απριλίου αποτιμάται εν μέρει θετικά (40,9%). Με βάση το μορφωτικό επίπεδο, φιλοαπριλιανές ή γενικά φιλοδικτατορικές απόψεις εκφράζουν κυρίως απόφοιτοι της μέσης εκπαίδευσης (37,5% και 27% αντίστοιχα).

Κοινωνική πρόοδος, δικαιώματα: οι «οριζόντιες» στάσεις

Τρία είναι τα ζητήματα που αποτελούν προνομιακό πεδίο για την Ακροδεξιά: το μεταναστευτικό/προσφυγικό, τα ΛΟΑΤΚΙ δικαιώματα και ο αντιτσιγγανισμός. Σε αυτά τα θέματα οι ακροδεξιές στάσεις διαχέονται με τρόπο «οριζόντιο», υιοθετούνται δηλαδή ακόμα και από τμήματα του πληθυσμού που αυτοτοποθετούνται στην Αριστερά:

1. Μακράν πρώτο είναι το μεταναστευτικό: 73,5% θεωρούν τον αριθμό των μεταναστών «υπερβολικά μεγάλο» και 55,6% τους μετανάστες και πρόσφυγες από μουσουλμανικές χώρες «απειλή για τον πολιτισμό και τις παραδόσεις μας» (έναντι 69,8% και 58,1%, αντίστοιχα, για το 2022). Επίσης, περίπου 1 στους 3 (ποσοστό 29,2%) θεωρεί ότι πρέπει να γίνονται επαναπροωθήσεις στη θάλασσα, ακόμη κι αν αυτό σημαίνει ότι θα χαθούν ανθρώπινες ζωές.
2. Δεύτερο είναι το ζήτημα των ΛΟΑΤΚΙ δικαιωμάτων: παρά τη νομική κατοχύρωση της ισότητας στο γάμο, ένα 57,9% αντιτίθεται στην τεκνοθεσία από ομόφυλα ζευγάρια (έναντι 50,1% το 2022).
3. Τρίτο είναι το ζήτημα του αντιτσιγγανισμού: περισσότεροι από τους μισούς ερωτηθέντες θεωρούν ότι η παραβατικότητα των Ρομά αποτελεί στοιχείο του πολιτισμού τους, που μάλιστα εμποδίζει την κοινωνική τους ένταξη (56,3%, έναντι 54,8% το 2022). Όπως και στο μεταναστευτικό, η τάση αυτή δείχνει ότι είναι δημοφιλής η θέση που θεωρεί ότι οι ανισότητες και ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι θέματα πολιτισμικά και άρα νομοτελειακά, άσχετα με τις πολιτικές που ασκούνται.

Οι θεματικές του κρατικού αυταρχισμού και του ποινικού λαϊκισμού που θεωρεί την πιο σκληρή καταστολή και τις αυστηρότερες ποινές λύση για τα ζητήματα παραβατικότητας αποδεικνύονται επίσης δημοφιλείς. Το 54,8% του γενικού πληθυσμού θεωρεί ότι η Αστυνομία πρέπει να είναι αποτελεσματική ακόμη κι αν καταπατά ανθρώπινα δικαιώματα (51,3% το 2022). Ισχυρή παραμένει επίσης η υποστήριξη της επαναφοράς της θανατικής ποινής για ορισμένα εγκλήματα (46,1%), παρά την ελαφρά υποχώρηση σε σχέση με το 2022.

Κοινωνία και έμφυλη ισότητα

Στα θέματα της έμφυλης ισότητας, ενώ η αποδοχή του όρου «γυναικοκτονία» αποτελεί πλειοψηφική στάση (65,7%), το 22,5% διαφωνεί ότι το κίνημα #metoo συνέβαλε στην αντιμετώπιση της βίας κατά των γυναικών, το 36,2% θεωρεί ότι ο πρώτος ρόλος της γυναίκας πρέπει να είναι αυτός της μητέρας και το 20,1% θέλει απαγόρευση των αμβλώσεων (εκτός αν απειλείται η ζωή της εγκύου).

Πρέπει βέβαια να υπογραμμίσουμε ότι στην Ελλάδα, όπου η νομοθεσία για τις αμβλώσεις ισχύει εδώ και δεκαετίες και εξασφαλίζει το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης των γυναικών, δύσκολα θα βρουν εύφορο έδαφος οι κινήσεις για μια οπισθοδρόμηση, αφού κοντά στο 80% διαφωνούν με την απαγόρευση των αμβλώσεων.

«Ρωγμές» στην αντιμεταναστευτική συναίνεση

Δεδομένης της «οριζόντιας» δημοφιλίας των αντιμεταναστευτικών απόψεων, αξιοσημείωτη είναι η τάση υποστήριξης της απόδοσης ιθαγένειας σε παιδιά μεταναστών και η αναγνώριση της συμβολής της μεταναστευτικής εργασίας στην ελληνική οικονομία. Ειδικότερα, το 69% θέλει να αποδίδεται αυτόματα η ιθαγένεια σε παιδιά μεταναστών και προσφύγων που ζουν νόμιμα στην Ελλάδα.

Επιπλέον, το 77,1% αναγνωρίζει ότι οι μετανάστες αναλαμβάνουν θέσεις εργασίας που οι Έλληνες απορρίπτουν, και το 49,8% δέχεται ότι οι μετανάστες προσφέρουν με την εργασία τους στην οικονομία και στα ασφαλιστικά ταμεία: πρόκειται για μια από τις θέσεις όπου εμφανίζεται ισχυρή η διαίρεση Αριστεράς (74%) – Δεξιάς (μόλις 24,3%). Ας σημειωθεί πως η απουσία μεταναστών εργατών αποτελεί για τμήματα του πληθυσμού (ιδίως της υπαίθρου και του αγροτικού χώρου) βιωμένη πραγματικότητα.

Συμπεράσματα

1. Η ελληνική κοινωνία εμφανίζεται περισσότερο διαθέσιμη στο μήνυμα της Ακροδεξιάς απ’ ό,τι ήταν πριν από μια διετία. Τον τόνο δίνουν εδώ αφενός όσοι αυτοτοποθετούνται στη Δεξιά, αφετέρου όσοι απορρίπτουν τη διαιρετική τομή Αριστεράς-Δεξιάς. Ενώ η διαθεσιμότητα αυτή εκφράζεται σε θετικές απόψεις για τη δικτατορία γενικώς και την απριλιανή δικτατορία του 1967-74 ειδικότερα, οι ακροδεξιές απόψεις υπερβαίνουν σαφώς τα όρια της Δεξιάς στα ζητήματα των μεταναστών, των ΛΟΑΤΚΙ δικαιωμάτων και των Ρομά. Εδώ, η τάση διαμορφώνεται κατά κύριο λόγο από τους αποφοίτους της μέσης εκπαίδευσης, εύρημα που παραπέμπει σε αντίστοιχες έρευνες για την κοινωνική βάση του λεπενισμού και του τραμπισμού.
2. Στον αντίποδα, η ελληνική κοινωνία αναγνωρίζει τη σοβαρότητα του φαινομένου της έμφυλης βίας, απορρίπτει τις αντιδραστικές θέσεις σχετικά με τις αμβλώσεις και βλέπει το σχολείο ως χώρο συμπερίληψης και δημοκρατικής συμβίωσης. Παρά τη δημοφιλία των αντιμεταναστευτικών απόψεων, μια κοινωνία που συμβιώνει με μετανάστες και πρόσφυγες επί 35 χρόνια αισίως διαμορφώνει τη στάση της ανάμεσα σε δύο πόλους. Στον πρώτο πόλο δεσπόζει ένας ισχυρός φόβος πολιτισμικής αλλοίωσης: ο φόβος αυτός, που διαχέεται και πέραν της Δεξιάς, αντανακλά την ευρωπαϊκή τάση απέναντι στους μετανάστες από την Ανατολή. Στον δεύτερο πόλο, αντίθετα, κυριαρχεί η λογική της συμπερίληψης και της κοινωνικής ένταξης, με άξονες:

α) την εκπαίδευση,

β) την «πολιτειακή τακτοποίηση» ιδίως των παιδιών, με την απόδοση ιθαγένειας

γ) την εργασία.

3. Ο σκληρός πυρήνας του συντηρητισμού βαθαίνει ως προς την ποιότητά του και διευρύνεται ως προς την απεύθυνσή του. Το 2022 υπήρχε ένα 14,4% που δεν συμφωνούσε με καμία υπερσυντηρητική θέση. Τώρα το ποσοστό αυτό έχει μειωθεί δραματικά (έπεσε στο 1,9%), πράγμα που σημαίνει πως πολλοί περισσότεροι άνθρωποι έχουν ξεπεράσει τα αναχώματα του κοινωνικού φιλελευθερισμού και αρχίζουν να περνούν, έστω και αποσπασματικά, στην πλευρά του συντηρητισμού, του φόβου, της αδιαφορίας, του μίσους. Επίσης, ένα ποσοστό που συμφωνούσε με λίγες υπερσυντηρητικές θέσεις τώρα συμφωνεί με περισσότερες, άρα οι αντιδραστικές ιδέες ριζώνουν όλο και περισσότερο στην ελληνική κοινωνία.
4. Με τα αναχώματα πιο εύθραυστα και το έδαφος πιο πρόσφορο για να ριζώσουν οι αντιδραστικές ιδέες και το μίσος, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι διαγράφεται μια σαφής τάση συντηρητικοποίησης και καταφυγής σε αναχρονιστικές, μισαλλόδοξες, ρατσιστικές, υπερσυντηρητικές ιδέες. Οι ιδέες αυτές εκφράζονται κυρίως από κόμματα που ανήκουν στο φάσμα της Ακροδεξιάς, αλλά και από κάποια τμήματα της Δεξιάς. Αυτό που κάνει εντύπωση είναι η οριζόντια διάχυση που έχουν κάποιες από αυτές τις ιδέες: τις ενστερνίζονται και άνθρωποι που αυτοπροσδιορίζονται ως Αριστεροί ή Κεντρώοι. Εξάλλου, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε το γεγονός ότι πολλοί άνθρωποι δηλώνουν ότι δεν τους εκφράζει η παραδοσιακή διάκριση Αριστεράς-Δεξιάς. Βλέπουμε δηλαδή ότι οι πολιτικοί χώροι δεν είναι πια σαφώς συνδεδεμένοι με συγκεκριμένα πακέτα ιδεών και αξιών, κυρίως στο πεδίο του κοινωνικού φιλελευθερισμού

Δείτε ολόκληρη την έρευνα του Σημείου για τη Μελέτη και την Αντιμετώπιση της Ακροδεξιάς, σε συνεργασία με την about people:

ΠΛΗΡΗΣ - έρευνα ΣΗΜΕΙΟΥ (πολιτικό κομμάτι)