Το μυστικό ταξίδι Ιρανών πυρηνικών εμπειρογνωμόνων στη Ρωσία

Στις 9:40 π.μ. της 4ης Αυγούστου της περασμένης χρονιάς, η πτήση W598 της Mahan Air από την Τεχεράνη προσγειώθηκε στο Διεθνές Αεροδρόμιο Σέρμετιεβο της Μόσχας.

Μεταξύ των επιβατών ήταν ο Αλί Καλβάντ, ένας 43χρονος Ιρανός πυρηνικός επιστήμονας, συνοδευόμενος από τέσσερις υπαλλήλους, που ισχυρίστηκε ότι ήταν από την DamavandTec, την εταιρεία συμβούλων του, που εδρεύει σε ένα μικρό γραφείο στην ιρανική πρωτεύουσα.

Αλλά αυτή ήταν μια κατασκευασμένη δικαιολογία. Οι Ιρανοί είχαν πετάξει στη Ρωσία με διαβατήρια διπλωματικών υπηρεσιών, μερικά με διαδοχική αρίθμηση και εκδοθέντα την ίδια ημέρα, λίγες εβδομάδες πριν από το ταξίδι.

Ένα από τα μέλη της αντιπροσωπείας ήταν ένας Ιρανός πυρηνικός επιστήμονας ο οποίος, σύμφωνα με δυτικούς αξιωματούχους, εργάζεται για τον SPND, ή τον Οργανισμό Αμυντικής Καινοτομίας και Έρευνας.

Αυτή η μυστική στρατιωτική ερευνητική μονάδα έχει περιγραφεί από την κυβέρνηση των ΗΠΑ ως “ο άμεσος διάδοχος οργανισμός του προ του 2004 προγράμματος πυρηνικών όπλων του Ιράν”.

Ένας άλλος ήταν ο πρώην επικεφαλής μιας εταιρείας που είχε τεθεί υπό κυρώσεις από τις ΗΠΑ για την εμπλοκή της εν λόγω εταιρείας στις προμήθειες για τον SPND. Ο τελευταίος της ομάδας, σύμφωνα με τους αξιωματούχους, ήταν Ιρανός αξιωματικός στρατιωτικής αντικατασκοπίας.

Μια έρευνα της FT αποκάλυψε ότι αυτή η Ιρανική αποστολή, επισκέφθηκε ρωσικά επιστημονικά ινστιτούτα που παράγουν τεχνολογίες διπλής χρήσης – εξαρτήματα για ειρηνικούς σκοπούς, τα οποία όμως, σύμφωνα με τους ειδικούς, έχουν πιθανή σχέση με την έρευνα για πυρηνικά όπλα.

Η έρευνα βασίζεται σε επιστολές, ταξιδιωτικά έγγραφα και ρωσικά και ιρανικά εταιρικά αρχεία, καθώς και σε συνεντεύξεις με δυτικούς αξιωματούχους και ειδικούς σε θέματα μη διάδοσης των πυρηνικών όπλων.

Οι Financial Times εξέτασαν επίσης μια επιστολή που έστειλε η DamavandTec σε έναν Ρώσο προμηθευτή τον Μάιο του περασμένου έτους, στην οποία ο Καλβάντ εκφράζει το ενδιαφέρον του να αποκτήσει αρκετούς ισοτόπους – μεταξύ αυτών το τρίτιο, ένα υλικό που έχει ειρηνική χρήση αλλά μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί για να ενισχύσει την απόδοση των πυρηνικών κεφαλών, και ελέγχεται αυστηρά από τους διεθνείς κανόνες μη διάδοσης.

Το ταξίδι στη Ρωσία πραγματοποιήθηκε την περίοδο που οι δυτικές κυβερνήσεις παρατηρούσαν ένα μοτίβο ύποπτης δραστηριότητας Ιρανών επιστημόνων, συμπεριλαμβανομένων προσπαθειών να προμηθευτούν από το εξωτερικό, τεχνολογία που σχετίζεται με τα πυρηνικά.

Οι δυτικές υπηρεσίες πληροφοριών πιστεύουν ότι το Ιράν είχε ένα μυστικό πρόγραμμα πυρηνικών όπλων – ξεχωριστό από τις προσπάθειές του να παράγει πυρηνικά καύσιμα— το οποίο ο Ανώτατος Ηγέτης Αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ σταμάτησε το 2003.

Πριν από τις επιθέσεις του Ισραήλ και των ΗΠΑ στις πυρηνικές εγκαταστάσεις του Ιράν τον Ιούνιο, η Ουάσιγκτον πίστευε ότι το Ιράν δεν είχε εγκρίνει εκ νέου αυτό το πρόγραμμα όπλων. Αλλά οι ΗΠΑ προειδοποίησαν ότι το Ιράν είχε κάνει βήματα που θα καθιστούσαν ευκολότερο το να κατασκευάσει μια βόμβα, εάν το επέλεγε.

Τον Μάιο, οι ΗΠΑ επέβαλαν νέες κυρώσεις στον SPND, προειδοποιώντας ότι εργαζόταν σε “δραστηριότητες έρευνας και ανάπτυξης διπλής χρήσης που είναι εφαρμοστέες σε πυρηνικά όπλα και συστήματα παράδοσης πυρηνικών όπλων”.

Ειδικοί που έχουν παρακολουθήσει τις πυρηνικές δραστηριότητες του Ιράν λένε ότι η στρατηγική του εδώ και καιρό, χαρακτηρίζεται από υπολογισμένη ασάφεια. Αυτή η προσέγγιση αποφεύγει τις σαφείς παραβιάσεις των κανόνων μη διάδοσης ενώ ενδεχομένως χρησιμοποιεί επιστημονική έρευνα για να προχωρήσει στην απόκτηση τεχνογνωσίας που θα ήταν χρήσιμη εάν το Ιράν αποφάσιζε ποτέ να αναπτύξει όπλα.

“Το θεωρούμε ως έναν τύπο πυρηνικού προγράμματος – για να συντομευτεί το χρονοδιάγραμμα”, λέει ο Ντέιβιντ Άλμπραϊτ, ειδικός στο πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν και επικεφαλής του Ινστιτούτου Επιστημών και Διεθνούς Ασφάλειας (ISIS). “Η ηγεσία δεν ήθελε να πάρει μια απόφαση για την κατασκευή ενός όπλου για διάφορους λόγους. Αυτού του είδους η ερευνητική δραστηριότητα επέτρεψε στην ηγεσία να πει επισήμως ότι δεν υπήρχε πρόγραμμα πυρηνικών όπλων”.

Η Ιρανική αποστολή στη Ρωσία που αποκάλυψαν οι FT δεν παρέχει από μόνη της στοιχεία, που θα άλλαζαν τις δυτικές εκτιμήσεις για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν, αλλά αποτελεί ένα παράδειγμα του είδους της δραστηριότητας που έχει προκαλέσει ανησυχίες στις δυτικές υπηρεσίες πληροφοριών.

Το Ιράν αρνείται κατηγορηματικά ότι έχει επιδιώξει οποτεδήποτε να φτιάξει πυρηνικά όπλα, επικαλούμενο θρησκευτικό φετφά του Χαμενεΐ που απαγορεύει τη χρήση τους. Υποστηρίζει ότι το πυρηνικό του πρόγραμμα είναι απολύτως ειρηνικό.

Η ιρανική κυβέρνηση, όταν ρωτήθηκε μέσω της πρεσβείας της στο Ηνωμένο Βασίλειο, δεν απάντησε στις ερωτήσεις σχετικά με τα ταξίδια στη Ρωσία ή τον σκοπό τους.

Η θέση της Ρωσίας, εν τω μεταξύ, ήταν πάντοτε ότι αντιτίθεται στην ιρανική πυρηνική βόμβα. Ο Ντμίτρι Πεσκόφ, εκπρόσωπος του προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν, δεν απάντησε σε αίτημα για σχολιασμό.

Τα έγγραφα δεν αναφέρουν ποια τεχνολογία ή γνώση ζητούσε η Ιρανική αποστολή από αυτές τις εταιρείες στη Ρωσία. Ωστόσο, πολλοί ειδικοί κατά της διάδοσης πυρηνικών όπλων που επικοινώνησαν με τους FT, λένε ότι το background των μελών της αποστολής, οι τύποι ρωσικών εταιρειών που συνάντησαν και τα τεχνάσματα που χρησιμοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια του ταξιδιού τους είναι ύποπτα.

“Είναι ανησυχητικό το γεγονός ότι τέτοιου είδους άνθρωποι μπορούν να έχουν αυτό το είδος συνάντησης στη Ρωσία, δεδομένης της κατάστασης στην οποία βρίσκονται η Ρωσία και το Ιράν”, λέει ο Pranay Vaddi, ο οποίος υπηρέτησε μέχρι τον Ιανουάριο του 2025 ως ανώτερος διευθυντής μη διάδοσης των πυρηνικών όπλων στο Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας των ΗΠΑ.

“Ανεξαρτήτως του αν οι Ρώσοι μοιράζονται εξαρτήματα ή τεχνολογία… ο SPND είναι ένας οργανισμός, που θα τα εφάρμοζε αυτά σε έρευνες που σχετίζονται με πυρηνικά όπλα”.

Ο Ian Stewart, πρώην πυρηνικός μηχανικός του Υπουργείου Άμυνας του Ηνωμένου Βασιλείου και επικεφαλής του Κέντρου Μελετών για τη Μη Διάδοση Πυρηνικών (CNS) της Ουάσιγκτον, προσθέτει: “Ενώ θα μπορούσαν να υπάρχουν καλοήθεις εξηγήσεις για αυτές τις επισκέψεις, το σύνολο των διαθέσιμων πληροφοριών υποδηλώνει την πιθανότητα ότι το SPND του Ιράν επιδιώκει να διατηρήσει την τεχνογνωσία του σχετικά με τα πυρηνικά όπλα αξιοποιώντας τη ρωσική εμπειρογνωμοσύνη”.

Στις αρχές του 2024, ο Καλβάντ έλαβε αίτημα από το ιρανικό υπουργείο Άμυνας – να χρησιμοποιήσει την μικρή εταιρεία του, DamavandTec, για να οργανώσει μια ευαίσθητη αποστολή στο Μόσχα, σύμφωνα με αλληλογραφία που είδαν οι FT.

Μέχρι τον Μάιο, ο Καλβάντ, που μιλά ρωσικά και έχει πτυχίο πυρηνικής φυσικής από το Πολυτεχνικό Ινστιτούτο του Κιέβου, έλαβε επιστολή από τον Ολέγκ Μασλενίκοφ, έναν 78χρονο Ρώσο επιστήμονα. Η επιστολή προσκαλούσε τον Καλβάντ και τέσσερα κατονομαζόμενα άτομα σε επίσημη επίσκεψη σε μία από τις εταιρείες του Μασλενίκοφ στη Μόσχα.

Αυτή η αποστολή, ωστόσο, δεν ήταν μια ομάδα από απλούς ακαδημαϊκούς. Σύμφωνα με ιρανικά εταιρικά έγγραφα, κυρώσεις και δυτικούς αξιωματούχους, τα μέλη της ομάδας που ταξίδευε έχουν ισχυρές σχέσεις με τον SPND.

Από όλα τα διαφορετικά στοιχεία των πυρηνικών δραστηριοτήτων του Ιράν, ο SPND είναι ένας από τους πιο αμφιλεγόμενους οργανισμούς και παρακολουθείται στενά από τις δυτικές υπηρεσίες πληροφοριών.

Οι ΗΠΑ έχουν χαρακτηρίσει τον SPND ως “κυρίως υπεύθυνο για την έρευνα στον τομέα της ανάπτυξης πυρηνικών όπλων”.

Ιδρύθηκε το 2011 από τον Μοχσέν Φαχριζαντέχ, φυσικό επιστήμονα στον οποίο μαζί με τον στενό του συνεργάτη, Φερεϊδούν Αμπάσι-Νταβάνι, είχαν επιβληθεί κυρώσεις από τα Ηνωμένα Έθνη το 2007 για την “εμπλοκή τους στις πυρηνικές ή βαλλιστικές δραστηριότητες του Ιράν”.

Ο Φαχριζαντέχ θεωρούνταν ευρέως ως ο αρχιτέκτονας του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν πριν το 2003, γνωστό ως Σχέδιο Αμαντ. Το Ιράν έχει αρνηθεί εδώ και καιρό την ύπαρξη του Αμαντ ή οποιαδήποτε δραστηριότητα πυρηνικών όπλων.

Το 2021, ο Αμπάσι-Νταβάνι δήλωσε σε ιρανική κρατική εφημερίδα ότι ο Φαχριζαντέχ δημιούργησε αργότερα τον SPND, και κατάφερε “να αντισταθεί και να ενισχύσει την οργάνωση”. Οι ΗΠΑ και το διοικητικό συμβούλιο της Διεθνούς Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας του ΟΗΕ (IAEA) πιστεύουν ότι ο SPND έχει εξελιχθεί στον οργανωτική διάδοχο του Αμαντ.

Το 2010, ο Αμπάσι-Νταβάνι γλίτωσε από μια απόπειρα δολοφονίας, όταν ένας άντρας τοποθέτησε βόμβα στο αυτοκίνητό του ενώ οδηγούσε στην Τεχεράνη. Μια δεκαετία αργότερα, το 2020, ο Φαχριζαντέχ δολοφονήθηκε σε μια ενέδρα που αποδίδεται ευρέως στο Ισραήλ, με τη χρήση ενός τηλεκατευθυνόμενου, καθοδηγούμενου από τεχνητή νοημοσύνη, πυροβόλου όπλου.

Μετά τον θάνατο του Φαχριζαντέχ, ο Αμπάσι-Νταβάνι υποσχέθηκε να συνεχίσει το έργο του. “Πρέπει να μεταφέρουμε αυτή την επιστήμη στα πανεπιστήμια και να τη διαδώσουμε σε όλη την κοινωνία”, δήλωσε στην κρατική εφημερίδα του Ιράν. “Με αυτόν τον τρόπο θα συνεχίζεται σαν ένα λειτουργικό σύστημα γνώσης – και κανείς δεν μπορεί να το σταματήσει δολοφονώντας ανθρώπους”.

Η Τεχεράνη λέει ότι ο SPND ασχολείται με την “παραγωγή, προμήθεια και υποστήριξη προϊόντων στον τομέα της σύγχρονης άμυνας”, αλλά δεν αναφέρει τη συμμετοχή του Οργανισμού σε πυρηνική έρευνα. Η αμερικανική κυβέρνηση έχει επανειλημμένα επιβάλει κυρώσεις στον SPND και τις συνδεδεμένες με αυτόν εταιρείες τα τελευταία δέκα χρόνια για εργασία σε πυρηνικά, χημικά και βιολογικά όπλα, καθώς και για “σημαντική συνεισφορά στη διάδοση των όπλων μαζικής καταστροφής ή των μέσων παράδοσής τους”.

Το 2024, το ιρανικό κοινοβούλιο αναγνώρισε τον SPND για πρώτη φορά επισήμως, σύμφωνα με το ιρανικό δίκαιο, τοποθετώντας τον υπό τον έλεγχο του υπουργείου Άμυνας και τελικά υπό την προσωπική εξουσία του Ανώτατου Ηγέτη του Ιράν.

Ο εν λόγω νόμος, ο οποίος ανέφερε ότι αποσκοπούσε στη “συνέχιση και εδραίωση του έργου του επιστήμονα, Μάρτυρα Μοχσέν Φαχριζαντέχ”, εξαιρούσε τον προϋπολογισμό του SPND από τον κοινοβουλευτικό έλεγχο και του έδωσε τη νομική εξουσία να δημιουργεί εμπορικές και ακαδημαϊκές θυγατρικές εταιρείες.

Η αποστολή του Καλβάντ και της ομάδας του τον Αύγουστο είχε προγραμματιστεί με σχολαστικότητα.

Ο Μασλενίκοφ είχε κατονομάσει τους τέσσερις άνδρες με τους οποίους θα ταξίδευε ο Καλβάντ στην αρχική πρόσκληση του Μαΐου, δείχνοντας ότι όλοι είχαν επιλεγεί μήνες νωρίτερα.

Πριν από την επίσκεψη, ο Καλβάντ απάντησε σε μια επιστολή προς τον Μασλενίκοφ ότι ο σκοπός ήταν “να συζητήσουν και να συμφωνήσουν για τεχνικές και παραγωγικές πτυχές της ανάπτυξης ηλεκτρονικών συσκευών” και “να εξετάσουν γενικές πιθανές οδούς για την επέκταση της επιστημονικής συνεργασίας”.

Ο Καλβάντ έστειλε επίσης αντίγραφα των διαβατηρίων της αποστολής στη Ρωσία έναν μήνα πριν από το ταξίδι.

Αντίγραφα αυτών των διαβατηρίων που είδαν και επιβεβαίωσαν οι FT δείχνουν ότι στις 12 Ιουνίου πέρυσι, το υπουργείο Εξωτερικών του Ιράν, εξέδωσε δύο νέα διαβατήρια διπλωματικών υπηρεσιών για δύο από τους αξιωματούχους που θα ταξίδευαν με τον Καλβάντ στη Ρωσία.

Αυτά τα διαβατήρια, που χορηγούνται μόνο για άτομα που ταξιδεύουν στο εξωτερικό με επίσημες κρατικές επισκέψεις, έχουν διαδοχικούς αριθμούς έκδοσης.

Το πρώτο από αυτά τα διαβατήρια ήταν στο όνομα του Τζαβάντ Γκασέμι, 48 ετών, ο οποίος ήταν πρώην Διευθύνων Σύμβουλος της εταιρείας Paradise Medical Pioneers, μιας εταιρείας που οι ΗΠΑ είχαν θέσει υπό κυρώσεις το 2019 για την εμπλοκή της σε προμήθεια που σχετίζεται με πυρηνικά όπλα και ήταν υπό τον έλεγχο του SPND.

Ο Φαχριζαντέχ, ο ιδρυτής του SPND, είχε διατελέσει ρόλο στην εταιρεία πριν το θάνατό του. Σύμφωνα με ιρανικά εταιρικά αρχεία, ο Γκασέμι συνδέεται μέσω αλληλοεπικαλυπτόμενων διευθυντικών θέσεων του παρελθόντος και του παρόντος, με τουλάχιστον πέντε αξιωματούχους ή εταιρείες του SPND που έχουν τεθεί υπό αμερικανικές κυρώσεις.

Ο Γκασέμι είναι επίσης αυτή τη στιγμή Διευθύνων Σύμβουλος της εταιρείας Imen Gostar Raman Kish, μιας ιρανικής εταιρείας που παρέχει εξοπλισμό πυρηνικής ασφάλειας και δοκιμών ακτινοβολίας, και η οποία έχει πολυάριθμες διασυνδέσεις μέσω των νυν και πρώην διευθυντών της με τον SPND και το Σώμα των Φρουρών της Ισλαμικής Επανάστασης (IRGC), την επίλεκτη στρατιωτική δύναμη του Ιράν.

Ο προκάτοχος του Γκασέμι ως Διευθύνων Σύμβουλος ήταν ο Χοσεΐν Αλί Αγκά Ντάντι, στρατηγός του IRGC. Ο Αγκά Ντάντι έχει αναλάβει ανώτατες θέσεις σε εταιρείες υπεύθυνες για τα προγράμματα βαλλιστικών πυραύλων και drones του Ιράν, περιλαμβανομένης της ανάπτυξης του μοντέλου Shahed που το Ιράν παρέδωσε στη Ρωσία για να επιτεθεί στην Ουκρανία. Παραμένει στο διοικητικό συμβούλιο της Imen Gostar.

Ένα από τα άλλα διαβατήρια διπλωματικών υπηρεσιών εκδόθηκε στο όνομα του Ρουχολάχ Αζιμιράντ, ο οποίος σύμφωνα με αξιωματούχους είναι γνωστός στις δυτικές υπηρεσίες πληροφοριών ως ανώτερος επιστήμονας του SPND. Είναι επίσης αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Τεχνολογίας Μαλέκ Ασχτάρ, ένα ίδρυμα το οποίο η ΕΕ και το Ηνωμένο Βασίλειο έχουν θέσει υπό κυρώσεις για το γεγονός ότι βρίσκεται υπό τον έλεγχο του υπουργείου Άμυνας του Ιράν. Ο Αζιμιράντ είναι ειδικός στις δοκιμές και τις μεταφορές ραδιενέργειας, σύμφωνα με δημοσιευμένη έρευνα σε επιστημονικά περιοδικά.

Ο πιο σημαντικός εκπρόσωπος της αποστολής, σύμφωνα με ειδικούς, μπορεί να ήταν ο πυρηνικός επιστήμονας Σορούς Μοχτασαμί, ο οποίος είναι συνδεδεμένος με το Πανεπιστήμιο Τεχνολογίας Αμίρ Καμπίρ του Ιράν.

Ο Μοχτασαμί είναι ειδικός στους γεννήτριες νετρονίων, οι οποίες μπορούν να χρησιμοποιούνται σε βιομηχανικές και ιατρικές διαδικασίες, αλλά και ως εξαρτήματα που βοηθούν στην πυροδότηση της έκρηξης σε ορισμένους τύπους πυρηνικών όπλων. Ο συν-επιβλέπων για τη διδακτορική του εργασία το 2023 ήταν ο Αμπάσι-Νταβάνι.

Οι γεννήτριες νετρονίων, λέει ο Στιούαρτ του CNS, είναι “βασικά συστατικά για τα πυρηνικά όπλα”.

Η εκπαίδευση του Μοχτασαμί υπό τον Αμπάσι-Νταβάνι φαίνεται να δείχνει την “άμεση σύνδεση με το σχέδιο Amad”, λέει η Νικόλ Γκραγιέφσκι, συνεργάτιδα στο Πρόγραμμα Πυρηνικής Πολιτικής του Ιδρύματος Κάρνεγκι για τη Διεθνή Ειρήνη. Αυτού του είδους η ακαδημαϊκή έρευνα, λέει, “δημοσιεύεται σε περιοδικά, αλλά είναι ξεκάθαρα συνδεδεμένη με έρευνες για εξοπλισμούς. Αυτοί είναι τομείς που το Ιράν πιθανώς χρειαζόταν, για να καλύψει το κενό στον οπλισμό ή σε διακριτικούς τομείς οπλισμού”.

Το τελευταίο μέλος της αποστολής ήταν ένας 35χρονος άντρας που ονομάζεται Αμίρ Γιαζντιάν, ο οποίος, σε αντίθεση με τους άλλους, δεν είχε ακαδημαϊκό προφίλ και δεν εμφανίζεται σε κανένα αρχείο ιρανικής εταιρείας.

Το διαβατήριο υπηρεσίας του Γιαζντιάν εκδόθηκε με σειριακό αριθμό όμοιο με του Γκασέμι. Δυτικοί αξιωματούχοι που επικοινώνησαν με τους FT επιβεβαίωσαν ότι ήταν υπάλληλος του υπουργείου Άμυνας του Ιράν, εργαζόμενος στην αντικατασκοπεία.

Οι δυτικοί αξιωματούχοι λένε ότι τέτοιοι αξιωματικοί συνοδεύουν συνήθως ευαίσθητες αποστολές – όχι μόνο για να τις προστατεύσουν, αλλά και για να παρακολουθήσουν τη συμπεριφορά των συμμετεχόντων και να επιβάλλουν λειτουργική πειθαρχία.

Κανένας από τους άνδρες που θα ταξίδευαν με τον Καλβάντ δεν ταυτοποιήθηκε στην αλληλογραφία του με τη Ρωσία, ενώ περιγράφηκαν απλώς ως ταξιδιώτες για λογαριασμό της DamavandTec.

Η DamavandTec ιδρύθηκε το 2023 και παρουσιάζεται ως μια μη στρατιωτική επιστημονική συμβουλευτική εταιρεία. Στην ιστοσελίδα της αναφέρει ότι διαθέτει “έμπειρη ομάδα στον τομέα της μεταφοράς τεχνολογίας” και στοχεύει στην “ανάπτυξη επιστημονικής επικοινωνίας” μεταξύ ακαδημαϊκών και ερευνητικών ιδρυμάτων.

Ο Καλβάντ δεν είναι ο μόνος από τους ηγέτες της εταιρείας με μακροχρόνιους δεσμούς με τη Ρωσία. Ο πρόεδρος της εταιρείας, Αλί Μπακουέι, 59 ετών, πυρηνικός φυσικός, είναι επικεφαλής του τμήματος Ατομικής και Μοριακής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο Ταρμπιάντ Μονταρές της Τεχεράνης. Ο Μπακουέι πήρε το διδακτορικό του από το Κρατικό Πανεπιστήμιο Μόσχας το 2004 και αργότερα υπηρέτησε ως επιστημονικός ακόλουθος της Ισλαμικής Δημοκρατίας στη Ρωσία.

Τόσο ο Καλβάντ όσο και ο Μπακουέι, έχουν διατηρήσει στενές σχέσεις με το ρωσικό ερευνητικό πυρηνικό πρόγραμμα. Επισκέφτηκαν το Κοινό Ινστιτούτο Πυρηνικών Ερευνών, ένα διάσημο ρωσικό πυρηνικό κέντρο, το 2016. Ο Καλβάντ παρακολούθησε μια διάσκεψη για επιταχυντές σωματιδίων στο Νοβοσιμπίρσκ το 2023.

Αν και η DamavandTec φαίνεται “εξωτερικά” να είναι ο τύπος της συμβουλευτικής εταιρείας που ιδρύουν πολλοί ακαδημαϊκοί, φαίνεται να έχει δεσμούς με το ιρανικό υπουργείο Άμυνας.

Η εκτελεστική διευθύντρια της DamavandTec, Λαλέχ Χεσμάτι, που είναι σύζυγος του Καλβάντ, είναι επίσης πρόεδρος της MKS International, μιας εταιρείας στην οποία έχουν επιβληθεί κυρώσεις από τις ΗΠΑ για μυστική προμήθεια τεχνολογίας για το πρόγραμμα βαλλιστικών πυραύλων του Ιράν για λογαριασμό του υπουργείου Άμυνας.

Μόλις η αποστολή προσγειώθηκε στο Διεθνές Αεροδρόμιο Σέρμετιεβο της Μόσχας, όλοι παρέμειναν στη Ρωσία για τέσσερις ημέρες.

Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η Ιρανική αποστολή επισκέφτηκε την Tekhnoekspert του Μασλενίκοφ, καθώς και την Toriy, μια ερευνητική εγκατάσταση που βρίσκεται σε κοντινή απόσταση από τις εγκαταστάσεις του Ινστιτούτου Επιστημών και Έρευνας, Polyus.

Η Tekhnoekspert είναι μία από τις δύο εταιρείες που ανήκουν στον Ρώσο επιστήμονα με έδρα τις εγκαταστάσεις της Polyus. Η Polyus είναι θυγατρική του κρατικού ομίλου Rostec, και είχε τεθεί υπό κυρώσεις από τις ΗΠΑ στα τέλη της δεκαετίας του 1990 για την προμήθεια τεχνολογίας καθοδήγησης πυραύλων στο Ιράν.

Η BTKVP, η άλλη εταιρεία του Μασλενίκοφ που βρίσκεται επίσης στον χώρο της Polyus, είναι προμηθευτής του 18ου Κεντρικού Ινστιτούτου Επιστημονικής Έρευνας του ρωσικού υπουργείου Άμυνας, σύμφωνα με δικαστικά αρχεία – μιας οντότητας υπό τον έλεγχο της GRU, της στρατιωτικής υπηρεσίας πληροφοριών της Ρωσίας.

Οι ειδικοί λένε ότι είναι εξαιρετικά απίθανο οι Ιρανοί να επισκέφθηκαν τους ρωσικούς χώρους χωρίς έγκριση από την FSB, την κύρια υπηρεσία ασφαλείας της Ρωσίας. “Δεν επιτρέπεται να επισκεφτείς αυτούς τους τύπους τόπους χωρίς η FSB να γνωρίζει ότι ένας ξένος πηγαίνει εκεί”, λέει ο Ματ Μπαν, ο οποίος συμβούλευσε τον Λευκό Οίκο για την πυρηνική πολιτική τη δεκαετία του 1990.

Τα ερευνητικά ινστιτούτα που επισκέφθηκαν οι παραπάνω, ειδικεύονται σε τεχνολογίες “διπλής χρήσης” – εξαρτήματα που έχουν νόμιμες πολιτικές εφαρμογές, αλλά τα οποία μπορούν επίσης να υποστηρίξουν την ανάπτυξη πυρηνικών όπλων.

Για πάνω από μια δεκαετία, ο SPND έχει προσπαθήσει να αποκτήσει κρυφά τέτοιες τεχνολογίες παρακάμπτοντας τους δυτικούς ελέγχους εξαγωγών, σύμφωνα με τις ΗΠΑ, καθώς και σύμφωνα με δημόσιες δηλώσεις από υπηρεσίες πληροφοριών στη Γερμανία, την Ολλανδία και τη Σουηδία. Πρώην αξιωματούχοι πληροφοριών ανέφεραν στους FT ότι ο Οργανισμός χρησιμοποιεί συχνά αόριστη γλώσσα και ασαφείς περιγραφές για τα έργα της, για να διατηρήσει μια εύλογη δυνατότητα άρνησης.

Σύμφωνα με τον Άλμπραϊτ από το ινστιτούτο ISIS, η εμπειρογνωμοσύνη του Μασλενίκοφ, σε συνδυασμό με το υπόβαθρο του Αζιμιράντ και τις τεχνικές προσφορές των ρωσικών εταιρειών που συνάντησαν, υποδηλώνουν ότι η αντιπροσωπεία μπορεί να αναζητούσε πληροφορίες σχετικές με διαγνωστικά εργαλεία για δοκιμές πυρηνικών όπλων.

Ο Μασλενίκοφ έχει συνυπογράψει τουλάχιστον έξι ακαδημαϊκά άρθρα σχετικά με τα κλυστρόνια πολλαπλών δεσμών (multi-beam klystrons) – εξειδικευμένους κενούς σωλήνες που ενισχύουν σήματα ραδιοσυχνοτήτων υψηλής ισχύος. Ενώ φέρονται να έχουν πολλές πολιτικές χρήσεις, όπως στους επιταχυντές σωματιδίων, υποστηρίζουν επίσης δοκιμές πυρηνικών όπλων όπως τα  flash X-ray systems, όπως λέει ο Άλμπραϊτ.

Τα συστήματα flash X-ray μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη λήψη εξαιρετικά γρήγορων ακτινογραφικών εικόνων του πυρήνα ενός πυρηνικού όπλου κατά τη διάρκεια προσομοιώσεων έκρηξης, επιτρέποντας στους επιστήμονες να προσομοιώσουν μια πυρηνική έκρηξη χωρίς να την πυροδοτήσουν.

Η εκτίμηση μας είναι ότι η Ιρανική αποστολή ενδιαφερόταν για συστήματα flash X-ray, λέει ο Άλμπραϊτ. “Τέτοια συστήματα χρησιμοποιούνται για διαγνωστικές δοκιμές του μηχανισμού έκρηξης ενός πυρηνικού όπλου. Δεν γνωρίζουμε αν οι Ιρανοί ήθελαν μόνο την τεχνογνωσία ή και τα ίδια τα συστήματα”.

Η Toriy, μια από τις ρωσικές εταιρείες που επισκέφτηκε η αποστολή, παράγει τέτοια συστήματα καθώς και επιταχυντές ηλεκτρονίων. Οι επιταχυντές ηλεκτρονίων της Toriy μοιάζουν με αυτούς που χρησιμοποιούνται σε δοκιμές πυρηνικών όπλων. Άλλη εταιρεία του Μασλενίκοφ, η BTKVP, κατασκευάζει κλυστρόνια “διαφορετικών επιπέδων ισχύος και συχνοτήτων” για ραδιοφωνική επικοινωνία και διαστημικές επικοινωνίες.

Ο Μασλενίκοφ ειδικεύεται επίσης στην τεχνολογία κενού, για την οποία υπάρχουν υποψίες ότι ο SPND έχει δείξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Το Υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ επέβαλε τον Μάιο κυρώσεις σε μια εταιρεία συνδεδεμένη με τον SPND που ονομάζεται Ideal Vacuum, για την προσπάθειά της “να λάβει προμήθειες από ξένους προμηθευτές, καθώς και να κατασκευάσει εγχώριο εξοπλισμό που θα μπορούσε να είναι χρήσιμος στην έρευνα και ανάπτυξη πυρηνικών όπλων”. Η εταιρεία κατασκευάζει κλιβάνους επαγωγής κενού που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την τήξη μεταλλικού ουρανίου οπλικής ποιότητας, σύμφωνα με τον Άλμπραϊτ.

Ο Μασλενίκοφ και η Toriy δεν απάντησαν σε αιτήματα για σχολιασμό όταν επικοινώνησαν μαζί τους οι Financial Times σχετικά με την επίσκεψη των Ιρανών.

Τα έγγραφα υποδηλώνουν επίσης ότι το ενδιαφέρον της αποστολής εκτεινόταν πέρα από την τεχνική εξειδίκευση σε κάτι πολύ πιο ευαίσθητο: ραδιενεργά υλικά.

Τέλη Μαΐου του περασμένου έτους, ενώ ο Καλβάντ διευθετούσε το ταξίδι της αποστολής στη Ρωσία, έστειλε μια σύντομη επιστολή σε χαρτί με τίτλο “DamavandTec” στην Ritverc, έναν ρωσικό προμηθευτή πυρηνικών ισοτόπων.

Ο Καλβάντ ανέφερε ότι η DamavandTec ήθελε να αποκτήσει τρία ραδιενεργά ισότοπα, το τρίτιο, το Στρόντιο-90 και το Νικέλιο-63, για ερευνητικούς σκοπούς. Δεν διευκρίνισε τις ποσότητες που ζητούσε.

Η Ritverc δεν απάντησε σε αίτημα για σχόλια σχετικά με την επιστολή. Το τρίτιο ειδικότερα θεωρείται από τους ειδικούς ως προειδοποιητικό σημάδι για τον πολλαπλασιασμό των πυρηνικών όπλων λόγω του ρόλου του στα πυρηνικά όπλα, ιδίως όταν το ενδιαφέρον προέρχεται από οντότητες που συνδέονται με την άμυνα. Σε μεγάλες ποσότητες αποτελεί βασικό στοιχείο για τη δημιουργία μιας σύγχρονης πυρηνικής κεφαλής, επειδή επιτρέπει την τεράστια ενίσχυση της εκρηκτικής ισχύος.

Το τρίτιο έχει πολιτικές εφαρμογές στον τομέα του φωτισμού, των ιατρικών διαγνώσεων και της έρευνας σύντηξης – αλλά η εμπορική του χρήση είναι περιορισμένη και αυστηρά ρυθμιζόμενη. Η εξειδίκευση του Αζιμιράντ στη μεταφορά και ανίχνευση ακτινοβολίας θα μπορούσε ενδεχομένως να σχετίζεται, σύμφωνα με τον Μπαν, με τα είδη συστημάτων μέτρησης που εμπλέκονται στις δοκιμές πυρηνικής έκρηξης, όπου μπορεί να χρησιμοποιηθεί τρίτιο.

Οι λίγοι αντιδραστήρες στη γη που το παράγουν αυτή τη στιγμή, το κάνουν για να ενισχύσουν τις πυρηνικές κεφαλές, σύμφωνα με τον Ουίλιαμ Άλμπερκ, πρώην επικεφαλής του Κέντρου Ελέγχου Όπλων, Αφοπλισμού και Μη Διάδοσης Όπλων Μαζικής Καταστροφής του ΝΑΤΟ.

“Όποιος ζητήσει τρίτιο, είναι άμεσα ύποπτος για όπλα”, λέει ο Άλμπερκ, ανώτερος συνεργάτης σήμερα του Pacific Forum. “Με τα κλυστρόνια σκέφτομαι: «Έξυπνο, μπορεί να είναι και άλλα πράγματα». Αν όμως προσθέσεις τρίτιο, τότε είναι προφανές”.

Ακόμη και ένα ανεκπλήρωτο αίτημα για τρίτιο που συνδέεται με τον SPND θα προκαλούσε άμεση ανησυχία μεταξύ των δυτικών υπηρεσιών αντιδιαστολής, λένε οι ειδικοί.

Οι FT δεν βρήκαν αποδείξεις ότι η DamavandTec παρέλαβε τα ισότοπα που ζήτησε ο Καλβάντ.

Δύο πρώην δυτικοί αξιωματούχοι είπαν στους FT ότι οι ΗΠΑ εντόπισαν πέρυσι ενδείξεις ότι ο SPND είχε εμπλακεί σε μεταφορές γνώσεων διπλής χρήσης με τη Ρωσία, καθώς και στην προμήθεια φυσικών αντικειμένων που θα μπορούσαν να σχετίζονται με έρευνες για πυρηνικά όπλα. Δεν ήταν σαφές, ωστόσο, σε ποιο βαθμό ανώτεροι Ιρανοί και Ρώσοι αξιωματούχοι γνώριζαν για αυτή τη δραστηριότητα.

Άλλοι δυτικοί αξιωματούχοι είπαν ότι είχαν μάθει για το ενδιαφέρον του SPND να αποκτήσει διάφορα ραδιενεργά ισότοπα – χωρίς να περιλαμβάνεται το τρίτιο – αλλά ότι οι κίνητρα πίσω από αυτό το ενδιαφέρον ήταν ασαφή.

Για χρόνια, η επίσημη θέση της Ρωσίας ήταν να αντιτίθεται στην ιδέα της ανάπτυξης πυρηνικής βόμβας από το Ιράν.

“Η Ρωσία δεν ήθελε το Ιράν να αποκτήσει πυρηνικά όπλα. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν θα συμφωνούσαν να κάνουν κάποιες τεχνικές ανταλλαγές, που δεν θα ήταν απαραιτήτως κρίσιμες για το Ιράν, αλλά αρκετά σημαντικές ώστε να τσεκάρουν το κουτάκι ότι τους δίνουν πράγματα σε αντάλλαγμα”, λέει ένας πρώην Αμερικανός αξιωματούχος.

Ενώ η Ρωσία συνεργάζεται εδώ και καιρό με το Ιράν σε πυρηνικά έργα για ειρηνικούς σκοπούς — και στο παρελθόν συνεργάστηκε με δυτικές χώρες και την ΙΑΕΑ για την αποτροπή της ανάπτυξης πυρηνικών όπλων — ορισμένοι ειδικοί λένε ότι ο πόλεμος στην Ουκρανία, μπορεί να έκανε τη Μόσχα πιο πρόθυμη να χαλαρώσει την προσήλωσή της στους κανόνες περί μη διάδοσης ως προς τις συναλλαγές της με το Ιράν.

“Οι Ρώσοι έχουν πράγματι άφθονη εμπειρία στην πυρηνική ενέργεια και ήταν πρόθυμοι να μοιραστούν αυτήν την τεχνολογία”, λέει ο Βάντι, ανώτερος πυρηνικός συνεργάτης σήμερα στο Κέντρο Πυρηνικής Πολιτικής του ΜΙΤ. “Δεν πρέπει να προσποιούμαστε ότι η Ρωσία δεν έχει αλλάξει την άποψή της… Είναι απλώς ένα από τα πολλά εργαλεία της στον γεωπολιτικό ανταγωνισμό αυτή τη στιγμή”.

Στις 20 Ιουνίου, περίπου μια εβδομάδα μετά την έναρξη της στρατιωτικής εκστρατείας του Ισραήλ κατά του Ιράν, οι Δυνάμεις Άμυνας του Ισραήλ ανακοίνωσαν ότι είχαν πλήξει για δεύτερη φορά “την έδρα του πυρηνικού έργου του SPND”.

Περίπου έντεκα πυρηνικοί επιστήμονες δολοφονήθηκαν στις ισραηλινές επιθέσεις.

Ανάμεσά τους ήταν ο Αμπάσι-Νταβάνι, επιβλέπων του διδακτορικού του Μοχτασαμί και ο σκληροπυρηνικός αξιωματούχος για τα πυρηνικά που το Ισραήλ προσπαθούσε να σκοτώσει εδώ και σχεδόν δύο δεκαετίες.

Σε πληροφορίες που αποχαρακτηρίστηκαν, ο ισραηλινός στρατός ανέφερε ότι ο Αμπάσι-Νταβάνι είχε “παραμείνει εμπλεκόμενος στις κρυφές στρατιωτικές διαστάσεις” του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν και συνεργαζόταν με “προσωπικό του SPND και την προώθηση τεχνολογιών διπλής χρήσης”.

Μεγάλο μέρος της πυρηνικής υποδομής του Ιράν μπορεί να έχει καταστραφεί ή να έχει υποστεί ζημιές μετά τις ισραηλινές και αμερικανικές επιθέσεις τον Ιούνιο. Ωστόσο, ορισμένοι ειδικοί πιστεύουν ότι το σύστημα που κατασκεύασε ο SPND – το προσωπικό, η εκπαίδευση, η τεχνολογική συνέχεια – είναι πιο δύσκολο να εξαλειφθούν.

“Το Ισραήλ δεν μπορεί να καταστρέψει εντελώς το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν” λέει η Νικόλ Γκραγιέφσκι του Ινστιτούτου Κάρνεγκι. “Επειδή ένα από τα πράγματα που έχει κάνει το Ιράν είναι να ζητήσει από όσους εμπλέκονται στο σχέδιο Αμαντ να εκπαιδεύσουν ένα σύνολο νεότερων επιστημόνων”.

Ένα μήνα πριν από τον θάνατό του, ο Αμπάσι-Νταβάνι είπε με ηρεμία και αυτοπεποίθηση. “Η δύναμή μας, βρίσκεται στους επιστήμονές μας”.

Ήταν μια προειδοποίηση από έναν άνθρωπο που ήλπιζε ότι είχε ήδη παραδώσει τη σκυτάλη.

Γραφικά από τους Ian Bott και Carolina Vargas