Το νησί-φυλακή όπου η Τουρκία κλείδωσε το παρελθόν της

Πετώντας πάνω από τη Θάλασσα του Μαρμαρά με ένα ελικόπτερο, ελεγμένο για λόγους ασφαλείας, τρεις πολιτικοί ταξίδεψαν τον περασμένο μήνα στο νησί-φυλακή του Ιμραλί, έναν τόπο με ιδιαίτερη σημασία για την Τουρκία της σύγχρονης εποχής.

Στο νησί βρισκόταν ο Αμπντουλάχ Οτσαλάν, ηγέτης του κουρδικού Εργατικού Κόμματος (PKK), ο οποίος συμμετείχε σε διαπραγματεύσεις για το τέλος μιας σύγκρουσης που έχει ταλαιπωρήσει τη χώρα για τέσσερις δεκαετίες και έχει στοιχίσει 40.000 ζωές. Ο Οτσαλάν περίμενε τους βουλευτές στη φυλακή υψίστης ασφαλείας, όπου βρίσκεται έγκλειστος εδώ και 26 χρόνια.

«Οι θεοί των αρχαίων μύθων πιθανότατα δεν θα είχαν φανταστεί μια χειρότερη τιμωρία για μένα από το να με δέσουν στα βράχια του Ιμραλί», έγραψε σε μια επιστολή του το 2010.

Το Ιμραλί σήμερα είναι συνώνυμο με τον Οτσαλάν — μια μισητή προσωπικότητα για πολλούς Τούρκους, του οποίου το κίνημα είναι χαρακτηρισμένο ως τρομοκρατική οργάνωση στις ΗΠΑ και την ΕΕ — όπως ακριβώς το νησί Ρόμπεν είναι συνδεδεμένο με τον Νέλσον Μαντέλα, το νησί Devil’s με τον Γάλλο αξιωματικό Αλφρέντ Ντρέιφους που καταδικάστηκε άδικα ως κατάσκοπος, και η Αγία Ελένη με την τελική εξορία και τον θάνατο του Ναπολέοντα.

Ωστόσο, όπως αυτά τα νησιά, το Ιμραλί έχει και άλλες ιστορίες. Είναι ο τόπος μιας από τις πιο σημαντικές στιγμές της σύγχρονης Τουρκίας και πηγή έμπνευσης για μια από τις καλύτερες ταινίες της χώρας (καθώς και μία από τις πιο μισητές). Οι ιστορικοί λένε ότι ίσως υποδεικνύει έναν τρόπο προόδου για τις εύθραυστες ειρηνευτικές συνομιλίες της Τουρκίας, γνωστές ως «η διαδικασία του Ιμραλί».

«Το ερώτημα είναι: μπορεί το Ιμραλί να γίνει σύμβολο για την επανεφεύρεση της Τουρκίας — όπως το νησί Ρόμπεν για τη Νότια Αφρική;» αναρωτιέται ο Χαλίλ Καραβέλι, ανώτερος συνεργάτης στο Αμερικανικό Συμβούλιο Εξωτερικής Πολιτικής και συντάκτης του Türkiye Analyst.

«Μπορεί το Ιμραλί να γίνει τόπος ανανέωσης; Τα νησιά είναι τόποι όπου μπορεί να συμβούν κακά πράγματα. Αλλά μπορούν επίσης να είναι τόποι φανταστικής αναγέννησης.»

Το Ιμραλί, με σχήμα κλεψύδρας, έχει μήκος μόλις 6 χιλιόμετρα και είναι ένα από τα 24 νησιά στη Θάλασσα του Μαρμαρά, το μικρό “σώμα” νερού δυτικά του Βοσπόρου που χωρίζει τις ασιατικές και ευρωπαϊκές επαρχίες της Τουρκίας.

Αρχικά, ήταν η κατοικία αγροτών που καλλιεργούσαν μετάξι, ένας απομονωμένος τόπος για ψαράδες και ένα εγκαταλειμμένο μοναστήρι. Στη συνέχεια, το 1935 το τουρκικό κράτος το μετέτρεψε σε ανοιχτή φυλακή, όπου οι κρατούμενοι ανακτούσαν την κοινωνική τους θέση δουλεύοντας τη γη.

«Είμαι τόσο εντυπωσιασμένος από τη φύση γύρω μου», έγραψε ο Μπίλι Χέις, Αμερικανός λαθρέμπορος χασίς που φυλακίστηκε στο νησί το 1975, σε μια επιστολή του προς τους συγγενείς του, ενώ κουβαλούσε σάκους με φασόλια και κονσερβοποιούσε φράουλες με τους συγκρατούμενούς του.

«Ψηλά δέντρα στον άνεμο. Νερό με λευκά κύματα… και μια ατμόσφαιρα λεβάντας στον μακρινό ορίζοντα όπου το βαθύ μπλε του Μαρμαρά συναντά τους ασιατικούς λόφους», έγραφε με ενθουσιασμό, πριν παραδεχτεί: «Είμαι πραγματικά μοναχικός εδώ».

Ο Χέις ήταν μόνο ένας από χιλιάδες φυλακισμένους που πέρασαν από το μοντέλο φυλακής του Ιμραλί, όπου οι κρατούμενοι ζούσαν χωρίς φρουρούς, περιτριγυρισμένοι από νερό, και φημολογείται ότι δημιούργησαν κινηματογραφική λέσχη, ποδοσφαιρική ομάδα και τοπική εφημερίδα.

Μεταξύ αυτών ήταν και ο διάσημος Τούρκος σκηνοθέτης Γιλμάζ Γκιουνέι, ο οποίος δημιούργησε το αριστούργημά του “Ο Δρόμος” ή “Yol”, αφού φυλακίστηκε για έναν υποτιθέμενο φόνο. Ο Γκιουνέι κατάφερε να σκηνοθετήσει εν μέρει την ταινία, η οποία κέρδισε τη Χρυσή Σφαίρα στις Κάννες το 1982, μέσω αναλυτικών οδηγιών που έστελνε από τη φυλακή.

Ο Χέις, από την πλευρά του, είδε τα απομνημονεύματά του από τη φυλακή να προσαρμόζονται από τον Όλιβερ Στόουν στην ταινία “Το εξπρές του Μεσονυχτίου”, η οποία κέρδισε βραβεία, αλλά μισήθηκε από τους Τούρκους για την ρατσιστική παραποίηση της πραγματικότητας. Ο Χέις τη μισούσε επίσης, λέγοντας ότι δεν είχε «καμία σχέση με την πραγματικότητα».

Ωστόσο, η πολιτική έχει προσφέρει στο Ιμραλί τα μεγαλύτερα δράματα του — ακόμα και πριν από την άφιξη του Οτσαλάν.

Το Ιμραλί ήταν ο τόπος εκτέλεσης του Ατνάν Μεντερές, του πρώτου δημοκρατικά εκλεγμένου ηγέτη της Τουρκίας, και του μοναδικού που η θητεία του ολοκληρώθηκε στην αγχόνη.

Ανατραπείς το 1960 μετά το πρώτο στρατιωτικό πραξικόπημα στην Τουρκία, η χούντα υπέβαλε τον πρωθυπουργό σε μια ντροπιαστική δίκη στην κοντινή Γιάσι Αδα και, σε μια προδιαγεγραμμένη απόφαση, τον καταδίκασε σε θάνατο.

Μάρτυρες ανέφεραν ότι αυτός ο τραγικός άνθρωπος βάδισε προς την αγχόνη του Ιμραλί χωρίς να δείξει συναισθήματα. Είχε επιβιώσει από ένα αεροπορικό δυστύχημα στο αεροδρόμιο Γκάτγουικ κοντά στο Λονδίνο λιγότερο από δύο χρόνια πριν.

«Παρά όλα αυτά, η συμπόνια μου είναι μαζί σας. Ζήτω το έθνος», έγραψε ο Μεντερές στους εκτελεστές του σε αυτό που θεωρείται το τελευταίο του γράμμα.

Μόνο με την άφιξη του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, του πιο ισχυρού ηγέτη της Τουρκίας από τον Ατατούρκ, αποκαταστάθηκε πλήρως η μνήμη του Μεντερές. Το νησί Γιάσι Αδα, όπου δικάστηκε ο Μεντερές, μετονομάστηκε σε «Δημοκρατία και Ελευθερία».

Παραμένει να δούμε αν το πνεύμα του Ιμραλί που αιχμαλωτίζεται από τις παλαιότερες ιστορίες του — αντίστοιχα για τη δημιουργικότητα, τη συγνώμη, τη συγχώρεση και την εθνική υπερηφάνεια — μπορεί να έχει κάποια σημασία σήμερα για τον Οτσαλάν ή για τη διαδικασία ειρήνευσης στην Τουρκία, η οποία φαίνεται να έχει φτάσει σε αδιέξοδο.

Το τουρκικό κράτος μπορεί να φαίνεται τόσο αδιάλλακτο όσο η στρατιωτικοποιημένη ζώνη χωρίς πτήσεις που περιβάλλει το Ιμραλί. Εκτός από τον Οτσαλάν, ο δήμαρχος της Κωνσταντινούπολης, Εκρέμ Ιμάμογλου, ο κύριος αντίπαλος στις προεδρικές εκλογές, βρίσκεται επίσης στη φυλακή στο συγκρότημα Σιλίβρι 70 χιλιόμετρα μακριά, αναμένοντας δίκη και πιθανή ποινή 2.352 ετών για κατηγορίες διαφθοράς.

Η ειρήνη με το PKK, και η πιθανότητα για αυτό που ο Ερντογάν ονομάζει «Τουρκία χωρίς τρομοκρατία», ποτέ δεν φαινόταν πιο κοντά. Αλλά για μια χώρα όπου οι αντιπάθειες προς τον Οτσαλάν και το PKK είναι έντονες, οι επιλογές παραμένουν φορτισμένες.

Μετά από πολλές αποτυχημένες προσπάθειες για ειρήνη, γιατί να γίνουν παραχωρήσεις τώρα, όταν ο στρατός έχει σχεδόν εκκαθαρίσει το PKK από τουρκικό έδαφος;

«Η επόμενη φάση είναι η πιο επικίνδυνη», προειδοποίησε ο Νουμάν Κουρτουλμούς, πρόεδρος της τουρκικής βουλής. «Μπαίνουμε σε μια περίοδο όπου είναι απαραίτητο να σκεφτούμε».

Όσον αφορά το PKK, όταν οι τρεις βουλευτές επισκέφτηκαν τον Öcalan τον περασμένο μήνα, οι αναφορές από τη συνομιλία τους υπαινίσσονταν ότι η ατμόσφαιρα ήταν μόνο μετρίως αισιόδοξη για τον δρόμο που βρίσκεται μπροστά.

Σε κάποια στιγμή, ο Οτσαλάν είπε ότι πίστευε πως το PKK έπρεπε να διαλυθεί το 1993, έξι χρόνια πριν τη σύλληψή του, αλλά ότι «ένα χέρι» είχε μπλοκάρει τις προσπάθειες. Ένα ανώτερο μέλος του PKK δήλωσε στη συνέχεια, χωρίς καμία ένδειξη συγγνώμης, ότι δεν υπήρχε ανάγκη για συγχώρεση καθώς «δεν διαπράξαμε εγκλήματα».

«Οι παλαιότερες ιστορίες του Ιμραλί δεν αναγνωρίζονται πλέον ευρέως», δήλωσε η Έζγκι Μπασάραν, συνεργάτης στη Σχολή Ασιατικών και Μέσης Ανατολικής Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Το Ιμραλί, αντίθετα, θεωρείται από τους Κούρδους «ως τόπος ηγεσίας, πηγή πολιτικής οράματος» και από τους Τούρκους «ως τόπος θριάμβου του κράτους».

Ωστόσο, τα νησιά κατέχουν μια σημαντική θέση στη φαντασία του έθνους. Η Ιστορία του Νησιού, μια τετραλογία του υποψηφίου για Νόμπελ, Γιασάρ Κεμάλ, διηγείται την ιστορία προσφύγων της Ανατολίας που συγκεντρώνονται στο φανταστικό «Νησί της Αντί», αποβάλλουν το τραυματικό τους παρελθόν και σχηματίζουν μια αρμονική κοινότητα.

Ο Κεμάλ είπε στον Γερμανό εκδότη του ότι κάποτε επισκέφτηκε ένα νησί στη Θάλασσα του Μαρμαρά — το οποίο δεν ονόμασε ποτέ — όπου «όλα ήταν σχεδόν όπως φαντάστηκα» ότι είναι το “Νησί της Αντί”.

«Η ιδέα του Ιμραλί παραπέμπει σε έναν τόπο όπου εκτελέστηκε ο Μεντερές και φυλακίστηκε ο Οτσαλάν», είπε ο Καραβέλι. «Αλλά τα νησιά μπορούν επίσης να είναι τόποι όπου μια χώρα επανεφευρίσκεται, στην πραγματικότητα όπως και στη φαντασία».