Εξετάζοντας τη δημιουργικότητα

Το γεγονός ότι ένα παιδί, λίγο πριν τελειώσει το Λύκειο που το εκπαίδευσε να παπαγαλίζει, βρίσκει το θάρρος να αμφισβητήσει το ίδιο το σύστημα εντός του συστήματος, είναι το πιο δημιουργικό πράγμα που έχει συμβεί στο ελληνικό σχολείο εδώ και χρόνια.

Διότι, ναι, φέτος οι Πανελλαδικές είχαν χιούμορ. Μαύρο. Σαρκαστικό. Βαθιά ειρωνικό. Ζήτησαν από τους μαθητές να γράψουν για τη σημασία της δημιουργικότητας. Σαν να ζητάς από τον κρατούμενο να γράψει δοκίμιο για την ελευθερία, από τον λογοκριμένο να εξυμνήσει την ελευθερία του λόγου. Από το ίδιο το σύστημα που καταπιέζει, να αποθεώσει αυτό που καταπιέζει.

Αλλά όσο οξύμωρο κι αν ακούγεται, ίσως τελικά το ίδιο το θέμα αποκαλύπτει –άθελά του– κάτι πολύ σημαντικό: τη φωνή μιας γενιάς που όχι μόνο έχει επίγνωση της αντίφασης αλλά καλείται να την περιγράψει σ’ ένα άρθρο 400 λέξεων.

Το ελληνικό σχολείο δεν σκοτώνει απλώς τη δημιουργικότητα. Την ενταφιάζει με τιμές αρχηγού κράτους. Η φαντασία αντιμετωπίζεται ως διαταραχή, η πρωτοτυπία ως απειλή και η ανεξάρτητη σκέψη ως έλλειμμα προσήλωσης. Το ζητούμενο είναι η «σωστή» απάντηση, όχι η ενδιαφέρουσα ερώτηση.

Μαθήματα όπως τα εικαστικά, η μουσική, το θέατρο, το σχέδιο, έχουν εξαφανιστεί ή περιθωριοποιηθεί. Όχι γιατί δεν είναι χρήσιμα, αλλά γιατί δεν είναι πανελληνίως εξεταζόμενα. Η δημιουργικότητα δεν εξαφανίζεται γιατί «δεν αποδίδει». Εξαφανίζεται γιατί δεν βαθμολογείται.

Κάποτε, κάποιοι εισήγαγαν τα περίφημα πρότζεκτ, τις ομαδικές εργασίες, τις διαθεματικές προσεγγίσεις. Όμως, αντί να λειτουργήσουν ως πεδίο πειραματισμού, γρήγορα «σχολειοποιήθηκαν»: με ρουμπρίκες, σφραγίδες, φόρμες, διοικητική γραφειοκρατία. Η καινοτομία έγινε τυπολογία, ο αυθορμητισμός υποχρεωτική διαδικασία.

Δεν φταίνε οι εκπαιδευτικοί –πολλοί από αυτούς παλεύουν με ψυχή και δημιουργικότητα ενάντια στο ίδιο τους το πρόγραμμα. Φταίει το σύστημα που τους εγκλωβίζει. Που ζητά υπακοή σε ύλη-οδοστρωτήρα. Που βλέπει την καλλιτεχνική έκφραση ως πολυτέλεια και την ελεύθερη σκέψη ως πρόβλημα.

Κι όμως, φέτος ράγισε κάτι. Έφερε στην επιφάνεια αυτό που δεν τολμάμε να συζητήσουμε: πώς γίνεται ένα ολόκληρο εκπαιδευτικό σύστημα να ζητά από τα παιδιά του να μιλήσουν για μια ικανότητα που δεν τους επέτρεψε να καλλιεργήσουν ποτέ;

Ας φανταστούμε μια απλή αλλά ανατρεπτική ιδέα: να μελετήσουμε τα κείμενα των παιδιών όχι για να τα βαθμολογήσουμε, αλλά για να τα αναλύσουμε. Όχι ως άρθρα προς αξιολόγηση, αλλά ως μικρές δηλώσεις ύπαρξης. Πώς περιγράφουν οι μαθητές τη δημιουργικότητά τους; Πού την αναζητούν; Στο σχολείο ή έξω απ’ αυτό; Την επιδιώκουν ή την κρύβουν; Την αντιλαμβάνονται ως κίνητρο ή ως ρίσκο;

Αν το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής είχε δικαίωμα να μελετήσει ποσοτικά και ποιοτικά αυτές τις εκθέσεις, ίσως μαθαίναμε περισσότερα για τη σχολική εκπαίδευση απ’ όσα λένε οι επίσημες αξιολογήσεις της PISA.

Η πιο δημιουργική απάντηση φέτος δεν γράφτηκε σε κάποια έκθεση. Όπως διάβασα στον τοίχο μιας φίλης, ειπώθηκε προφορικά από μια υποψήφια: «Δεν νομίζω ότι έγραψα καλά, γιατί άφησα τα συναισθήματά μου να με παρασύρουν και έγραψα πως είναι αστείο να ζητούν από εμάς να μιλήσουμε για δημιουργικότητα μέσα σε ένα σύστημα αποστήθισης».

Κι όμως, αυτό ακριβώς είναι η δημιουργικότητα: η ικανότητα να βλέπεις την αντίφαση και να την αρθρώνεις. Να πας κόντρα στη σιωπή. Να επιλέγεις τη δική σου αλήθεια αντί για τη σκοπιμότητα.

Αυτή η μαθήτρια –κι όσοι τόλμησαν σαν κι αυτήν– έχουν ήδη γράψει την πιο δυνατή έκθεση της χρονιάς. Όχι για να πετύχουν. Αλλά για να ακουστούν. Και μόνο γι’ αυτό, τους αξίζει ο υψηλότερος βαθμός.