Η ελληνική συμμετοχή στον Ισπανικό Εμφύλιο

Στις αρχές της δεκαετίας του 1930, η Ισπανία βρισκόταν σε βαθιά κοινωνική και πολιτική κρίση. Η πτώση της μοναρχίας και η ανακήρυξη της Δεύτερης Ισπανικής Δημοκρατίας (1931) γέννησε ελπίδες για δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις, εκκοσμίκευση, αναδιανομή της γης και δικαιώματα για εργάτες και μειονότητες. Ωστόσο, οι προσπάθειες αυτές προκάλεσαν σφοδρές αντιδράσεις από τη συντηρητική Ιεραρχία της Εκκλησίας, τους γαιοκτήμονες, τον στρατό και τη φασιστική ακροδεξιά.

Μέσα σε λίγα χρόνια, η χώρα μετατράπηκε σε πεδίο αντιπαράθεσης ανάμεσα σε δύο αντίπαλους κοινωνικοπολιτικούς πόλους: από τη μία πλευρά οι προοδευτικές δυνάμεις της Δημοκρατίας – εργάτες, αγρότες, σοσιαλιστές, κομμουνιστές, αναρχικοί – κι από την άλλη οι δυνάμεις της αντίδρασης, που έβλεπαν στον εκκολαπτόμενο φασισμό την εγγύηση για «τάξη» και «πατρίδα».

Στις 17 Ιουλίου 1936, ο στρατηγός Φρανθίσκο Φράνκο ηγήθηκε στρατιωτικού πραξικοπήματος με στόχο την ανατροπή της νόμιμα εκλεγμένης κυβέρνησης. Το πραξικόπημα απέτυχε να καταλάβει αμέσως όλη τη χώρα, πυροδοτώντας έναν από τους πιο αιματηρούς και συμβολικά φορτισμένους εμφυλίους του 20ού αιώνα: τον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο.

Με τη στήριξη της ναζιστικής Γερμανίας, της φασιστικής Ιταλίας αλλά και της Πορτογαλίας, ο Φράνκο σταδιακά κατέλαβε την Ισπανία, εγκαθιδρύοντας μια αυταρχική, καθολικά εθνικιστική δικτατορία που διήρκεσε μέχρι το θάνατό του το 1975. Το καθεστώς του βασίστηκε στη σκληρή καταστολή, τις μαζικές εκτελέσεις, την εξόντωση πολιτικών αντιπάλων και την εξάλειψη των κατακτήσεων της Δημοκρατίας. Ήταν ένα κράτος φόβου, όπου η «μία Ισπανία» ταυτιζόταν με τον στρατό, τον καθολικισμό και την υποταγή.

Εντυπωσιάζει το γεγονός ότι, μπροστά στα καθεστώτα του φασισμού —με την Ισπανία να στηρίζεται από τη ναζιστική Γερμανία, τη φασιστική Ιταλία και την Πορτογαλία του Σαλαζάρ— χιλιάδες άνθρωποι από 53 χώρες προσφέρθηκαν να πολεμήσουν στο πλευρό της Ισπανικής Δημοκρατίας. Πολλοί, με ριζοσπαστικές κομμουνιστικές ή σοσιαλιστικές ιδέες, εντάχθηκαν στις Διεθνείς Ταξιαρχίες, βλέποντας εκεί την πρώτη γραμμή της μάχης κατά του φασισμού. Από τη Γαλλία, τη Γερμανία, την Ιταλία, ως τις ΗΠΑ, τον Καναδά, την Ιρλανδία και τη Ρουμανία, κάθε εθνικότητα έγραψε τη δική της μικρή ιστορία αντίστασης — μια παγκόσμια πράξη αλληλεγγύης και θάρρους απέναντι στον ερχομό της πιο σκοτεινής εποχής του 20ού αιώνα.

Ο Ισπανικός Εμφύλιος δεν υπήρξε απλώς εσωτερική σύγκρουση. Ήταν προανάκρουσμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ένας αγώνας που συγκέντρωσε χιλιάδες διεθνιστές από όλο τον κόσμο, ανάμεσά τους και εκατοντάδες Έλληνες, που είδαν στην Ισπανία την πρώτη μεγάλη μάχη ενάντια στον φασισμό που ερχόταν.

Οι Έλληνες στον Ισπανικό Εμφύλιο: Η διεθνιστική τους στράτευση στον αγώνα κατά του φασισμού

Η συμμετοχή Ελλήνων εθελοντών στον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο (1936–1939) αποτελεί ένα από τα πιο εμβληματικά παραδείγματα διεθνιστικής αλληλεγγύης στον 20ό αιώνα. Παρά το ότι η ελληνική συμβολή στον αγώνα των Διεθνών Ταξιαρχιών δεν είναι τόσο ευρέως γνωστή, υπολογίζεται πως περίπου 400 με 500 Έλληνες ταξίδεψαν στην Ισπανία για να πολεμήσουν στο πλευρό των Δημοκρατικών ενάντια στο φασιστικό καθεστώς του Φράνκο.

Οι περισσότεροι από αυτούς προέρχονταν από εργατικά ή ναυτεργατικά στρώματα*, με έντονες πολιτικές αναφορές στον κομμουνισμό και την οργανωμένη αριστερά. Πολλοί, μάλιστα, είχαν υποστεί διώξεις επί Μεταξά. Η ένταξή τους στις Διεθνείς Ταξιαρχίες – και πιο συγκεκριμένα στο Τάγμα «Δημητρώφ», που συγκέντρωνε κυρίως Βαλκάνιους αντιφασίστες – δεν ήταν απλώς στρατιωτική επιλογή, αλλά πράξη βαθιάς ιδεολογικής στράτευσης.

Μεγάλη μερίδα Ελλήνων εθελοντών προερχόταν από χώρες εκτός της Ελλάδας όπως οι ΗΠΑ, η Γαλλία και άλλες. Η προσέλευση Ελλήνων από διαφορετικές χώρες δυσκόλεψε την συγκέντρωσή τους σε μία μονάδα. Τον Ιούλιο του 1937 δημιουργήθηκε ένας λόχος που ονομάστηκε «Νίκος Ζαχαριάδης» και αργότερα «Ρήγας Φεραίος» και ήταν ενταγμένος στο τάγμα «Δημητρώφ». Παρά τη συγκρότηση ελληνικού λόχου, αρκετοί Έλληνες και Κύπριοι παρέμειναν στα αρχικά τους τάγματα.

Οι απώλειες των Ελλήνων εθελοντών ήταν μεγάλες, γεγονός που υποδεικνύει την αυτοθυσία τους και την ενεργή συμμετοχή τους στις πολεμικές συγκρούσεις.

Δεδομένης της κατάστασης στον Ισπανικό Εμφύλιο είναι δύσκολο να υπολογιστεί ο αριθμός των νεκρών Ελλήνων, σύμφωνα όμως με τον Κώστα Καρπόζηλο, εκτιμάται πως ήταν περισσότεροι από 70.

Πολλοί από αυτούς δεν επέστρεψαν ποτέ. Έπεσαν στα χαρακώματα της Μαδρίτης, της Μπρουνέτ (Brunete), της Τερουέλ, της Χαραμά, της Γκουανταλαχάρα, αφήνοντας πίσω τους μόνο επιστολές, μαρτυρίες και την πίστη πως ο φασισμός μπορεί να νικηθεί. Όσοι επέζησαν, βίωσαν νέες διώξεις – είτε στην κατοχική Ελλάδα, είτε αργότερα στον Εμφύλιο, είτε στην πολιτική προσφυγιά.

Η ιστορία των Ελλήνων εθελοντών στην Ισπανία είναι μια ιστορία αξιοπρέπειας, πολιτικής συνείδησης και αγώνα. Σήμερα, αποτελεί σημαντικό κεφάλαιο της αντιφασιστικής μνήμης, τόσο για την Ελλάδα όσο και για τη διεθνή κοινότητα.

Η λήξη του Ισπανικού Εμφυλίου και η σκιά του φασισμού στην Ευρώπη

Την 1η Απριλίου 1939, μετά από σχεδόν τρία χρόνια αιματηρών συγκρούσεων, ο στρατηγός Φρανθίσκο Φράνκο ανακήρυξε τη νίκη του επί των δημοκρατικών δυνάμεων. Ο Ισπανικός Εμφύλιος είχε τελειώσει — αλλά μόνο για να αρχίσει μια νέα εποχή τρόμου και καταπίεσης. Η δημοκρατία είχε ηττηθεί, όχι μόνο από τα όπλα, αλλά και από την απομόνωση. Η Δύση —με ελάχιστες εξαιρέσεις— κράτησε «ουδέτερη» στάση, αφήνοντας την Ισπανία να γίνει πεδίο δοκιμών για τη ναζιστική Λουφτβάφε και τις ιταλικές φασιστικές δυνάμεις.

Η νίκη του Φράνκο εδραίωσε μια σκληρή δικτατορία που διήρκεσε μέχρι τον θάνατό του το 1975. Χιλιάδες πολιτικοί αντίπαλοι εκτελέστηκαν ή φυλακίστηκαν. Άλλοι οδηγήθηκαν στην εξορία, κυρίως στη Γαλλία και τη Λατινική Αμερική. Η λογοκρισία, η στρατιωτικοποίηση, ο εθνικισμός και ο καθολικισμός έγιναν οι πυλώνες ενός καθεστώτος που επέβαλε σιωπή και φόβο σε ολόκληρη τη χώρα.

Η ήττα των Δημοκρατικών στην Ισπανία δεν ήταν μόνο μια εθνική τραγωδία, ήταν και μια προειδοποίηση για την υπόλοιπη Ευρώπη. Ο Ισπανικός Εμφύλιος υπήρξε προπομπός του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου — μια γενική πρόβα για τις φασιστικές δυνάμεις της εποχής. Οι Ναζί και οι Φασίστες δοκίμασαν εκεί τις τακτικές τους. Αντίθετα, οι δημοκρατίες της Δύσης έδειξαν αδυναμία και απροθυμία να υπερασπιστούν τις δημοκρατικές αξίες στην πράξη.

Πολλοί ιστορικοί θεωρούν πως η εγκατάλειψη της Ισπανίας από τους συμμάχους της Δημοκρατίας το 1939 άνοιξε το δρόμο για την εισβολή του Χίτλερ στην Πολωνία λίγους μήνες αργότερα. Οι φασίστες είχαν νικήσει στην Ισπανία — και ο κόσμος τούς είχε αφήσει.

Η Ισπανία, καθηλωμένη στη σιωπή και τον αυταρχισμό, έγινε σύμβολο της χαμένης ευκαιρίας να ανακοπεί ο φασισμός πριν εξαπλωθεί σε όλη την Ευρώπη. Η Ισπανία δεν ήταν μόνο μια ήττα. Ήταν το πρώτο μέτωπο του αντιφασιστικού αγώνα.

*Γι’ αυτόν τον έναν ή και για όλους

Για τους ναυτικούς μας που όργωσαν τις θάλασσες κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ιδού μία ιστορία που συνδέεται με τον Ισπανικό Εμφύλιο. Ημερομηνία 29 Νοεμβρίου 1942. Το εμπορικό πλοίο είχε φορτώσει από την Αργεντινή και την άλλη ημέρα θα έφτανε Νότια Αφρική. Ξημερώματα, 30 μίλια απο τις ακτές του Κέιπ Τάουν. Μία γερμανική τορπίλη ήταν αρκετή για να γίνει η τρομερή έκρηξη και όσοι σώθηκαν να πέσουν στη θάλασσα. Πάλευαν με τα κύματα και τα σκυλόψαρα. Ένας από αυτούς ήταν ο Μήτσος ο Θαλαμηπόλος. Στο καράβι τούς μάθαινε Ισπανικά. Ένα παλικάρι δύο μέτρα. Είχε πάει εθελοντής στους Δημοκρατικούς στον εμφύλιο της Ισπανίας. Γλύτωσε από τις σφαίρες αλλά τον κατάπιε η θάλασσα. Μοναδικές ιστορίες ανθρώπων με ιδανικά και ευαισθησίες… Πηγή: Νίκος Πηγαδάς, Εθελοντές στο κονβόι του θανάτου. Το ποντίκι

ΠΗΓΗ: 

Κωστής Καρπόζηλος, Οι Έλληνες μαχητές των Διεθνών Ταξιαρχιών, 30/7/2006, Ριζοσπάστης

Έλληνες αντιφασίστες στον Ισπανικό Εμφύλιο, Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας

Ισπανικός Εμφύλιος (1936 – 1939). Ενα «εθνικό – διεθνικό» ταξικό πεδίο μάχης, praxisreview.gr

Φοίβος Οικονομίδης, Πολεμώντας σε «ξένη» γη, koutipandoras.gr