Η φυγή των νέων και το “Ματαρόα”

Μήνας Δεκέμβριος. Έτος 1945. Στο λιμάνι του Πειραιά αγκυροβολεί το πλοίο «Ματαρόα» με αυτό το όμορφο και εξωτικό όνομα. Πράγματι εξωτικό αφού το πλοίο είναι νεοζηλανδικό επιβατηγό και την ονομασία του την κρατάει από τους γηγενείς της Νέας Ζηλανδίας, τους Μαορί. Κατά μία εκδοχή «Ματαρόα» σημαίνει «η γυναίκα με τα μεγάλα μάτια». Το «Ματαρόα» φόρτωσε διαφορετικό «εμπόρευμα» από τα άλλα πλοία. Στο κατάστρωμά του ανέβηκαν νέοι και νέες που είχαν υποτροφία από την Γαλλική Κυβέρνηση και ήταν στην ουσία ο ανθός της ελληνικής κοινωνίας, ανθός που θα δυσκολευόταν να ανθίσει σε μία κοινωνία όπως η ελληνική, εκείνη την εποχή. Τέλη του 1945 ο ελληνικός λαός έχει ακόμη στο πετσί του τη μυρωδιά της γερμανικής μπότας αλλά και της βρετανικής στρατιωτικής επιβολής με τα γνωστά Δεκεμβριανά.

Πλέον οι δοσίλογοι αρχίζουν να νιώθουν ασφαλείς, κυνηγούνται οι ΕΛΑΣίτες, έχουμε συμμορίες στην ύπαιθρο, τρομοκρατία, φυλακίσεις.

Αυτή είναι η λεγόμενη περίοδος της Λευκής Τρομοκρατίας. Διαρκεί μέχρι την έναρξη του εμφυλίου πολέμου, δηλαδή έως τα τέλη του Αυγούστου του 1946.

Κατά τη διάρκεια αυτών των ετών, κυρίως μετά τα Δεκεμβριανά και τη Συμφωνία της Βάρκιζας με την κατάσταση να αλλάζει άρδην για δημοκράτες και κομμουνιστές στη χώρα μας, πολλοί νέοι, οι οποίοι βρήκαν την ευκαιρία (ο καθένας ίσως με διαφορετικό τρόπο ή κριτήριο) έφυγαν προς την Δύση και τις ΗΠΑ.

Ας αναφέρουμε, αρχικά, τον αρχιτέκτονα Ιωάννη Δεσποτόπουλο, ο οποίος τον Δεκέμβριο του 1946 και με αφορμή το «Πρόγραμμα εξυγίανσης δημοσίων υπηρεσιών» απολύθηκε από τη θέση του ως καθηγητής στο ΕΜΠ λόγω των πολιτικών του πεποιθήσεων. Αντιλαμβανόμενος ότι η εξορία ήταν πλέον αναπόφευκτη*, κατέφυγε στη Σουηδία στις αρχές του 1947.

Ο Ισαάκ Ηλίας Σαπόρτα (1910-1992), σπουδαίος αρχιτέκτονας. Κατά τη δικτατορία του Μεταξά συμμετείχε στις αντιδικτατορικές ομάδες διανοουμένων και καλλιτεχνών του ΚΚΕ, μαζί με τον Τάσσο, τον Κουν και άλλους. Στην Κατοχή εντάχθηκε στο ΕΑΜ, ενώ μετά τη σύλληψη της συζύγου του από τους Γερμανούς και τον εγκλεισμό της στο Bergen-Belsen, κατέφυγε το 1943 στα βουνά με τον ΕΛΑΣ, συμβάλλοντας στην ανοικοδόμηση των καμένων χωριών γύρω από το Καρπενήσι. Μετά την απελευθέρωση της συζύγου του και την επιστροφή της στην Ελλάδα, προσπάθησαν να ξαναρχίσουν τη ζωή τους, όμως το βαρύ εμφυλιακό κλίμα τούς ανάγκασε να φύγουν. Το 1947 μετανάστευσαν στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου ο ίδιος δίδαξε αρχικά στο Rensselaer Polytechnic Institute και στη συνέχεια στο Georgia Tech της Ατλάντα.

Μπορεί ο Ι.Δεσποτόπουλος και ο Ι.Η.Σαπόρτα να μην επιβιβάστηκαν στο «Ματαρόα», έφυγαν όμως άλλοι νέοι, αριστεροί και μη.

800 και πλέον νέοι και νέες έκαναν αίτηση στο Γαλλικό Ινστιτούτο για να καταφέρουν να πάρουν την πολυπόθητη υποτροφία. Κατάφεραν να την αποκτήσουν 124. Την πρωτοβουλία είχε ο καθηγητής Οκτάβιος Μερλιέ, διευθυντής του Γαλλικού Ινστιτούτου. Στους 124 περιλαμβάνονταν και μερικές δεκάδες αριστερών νέων. Το πλοίο τους πέρασε απέναντι στην Ιταλία και από εκεί με τρένα τους πήγαν μέχρι το Παρίσι. Νέοι με αυξημένα προσόντα που διέπρεψαν οι περισσότεροι στη Γαλλία και αρκετοί και όταν γύρισαν στην πατρίδα τους.

Μερικοί από τους επιβάτες του «Ματαρόα»:

Έλλη Αλεξίου. Συγγραφέας, δημοσιογράφος, παιδαγωγός. Συμμετείχε στην Εθνική Αντίσταση μέσα από το ΕΑΜ Λογοτεχνών.

Εμμανουήλ Κριαράς. Φιλόλογος, καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ. Το 1944 φυλακίστηκε στο στρατόπεδο Χαϊδαρίου. Το 1950 εκλέχτηκε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο. Το διδακτικό έργο του Εμμανουήλ Κριαρά διακόπηκε βίαια τον Ιανουάριο του 1968, όταν η Χούντα των Συνταγματαρχών τον απέλυσε για τα δημοκρατικά του φρονήματα.

Κώστας Αξελός. Ο τότε 21χρονος φοιτητής της Νομικής και μετέπειτα φιλόσοφος και καθηγητής Κώστας Αξελός, μέλος του ΕΛΑΣ, είχε συλληφθεί, κακοποιηθεί και φυλακιστεί κατά τα Δεκεμβριανά. Μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας συνελήφθη ξανά, όμως έπειτα από σύντομη περίοδο κράτησης αφέθηκε ελεύθερος.

Νίκος Σβορώνος. Το 1943 εντάχθηκε στο ΕΑΜ και συνεργάστηκε στην έκδοση του παράνομου περιοδικού Πρωτοπόροι. Την ίδια χρονιά κατατάχθηκε στον ΕΛΑΣ και ως στρατιωτικός διοικητής Βύρωνα-Καισαριανής συμμετείχε στα Δεκεμβριανά, με επίκεντρο δράσης του την περιοχή του Μετς.

Μακρής Αγαμέμνων-Μέμος. Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, ο Μακρής πήρε μέρος με έντονη δράση στην Εθνική Αντίσταση. Απελάθηκε από τη Γαλλία το 1950, λόγω των αριστερών πολιτικών πεποιθήσεών του και βρήκε πολιτικό άσυλο στην Ουγγαρία. Το 1964 του αφαιρέθηκε η ελληνική υπηκοότητα, την οποία επανέκτησε το 1975 μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Ελλάδα. Φιλοτέχνησε την χάλκινη κεφαλή που βρίσκεται στην είσοδο του Πολυτεχνείου και είναι αφιερωμένη στους αγώνες των φοιτητών απέναντι στα ολοκληρωτικά καθεστώτα. Η κεφαλή αποτυπώνει τον ιστορικό και φίλο του, Νίκο Σβορώνο.

Κορνήλιος Καστοριάδης. Διανοητής. Εργάστηκε ως οικονομολόγος. Αρθρογραφούσε στο περιοδικό Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα.

Ντίκος Βυζάντιος. Ζωγράφος. Μαθητής του Παρθένη. Ανήκε στους κύκλους καλλιτεχνών που κινήθηκαν γύρω από το ΕΑΜ και την ΕΠΟΝ.

Μάνος Ζαχαρίας. Σκηνοθέτης, κινηματογραφιστής, ηθοποιός. Στη διάρκεια της Κατοχής ήταν μέλος της ΕΠΟΝ. Κατά τα Δεκεμβριανά του 1944 ανέλαβε επικεφαλής του σπουδαστικού λόχου «Λόρδος Μπάιρον» και συμμετείχε στην τελευταία μάχη στα Εξάρχεια πριν την υποχώρηση.

Αριστομένης Προβελέγγιος. Αρχιτέκτονας και πολεοδόμος. Έως το 1941 εργάζεται ως αρχιτέκτονας στο Υπουργείο Πρόνοιας μέχρι την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οπότε και προσχωρεί στο ΕΑΜ. Θα τον σημαδέψει, τόσο ψυχολογικά όσο και σωματικά, ο θάνατος του μεγάλου του αδελφού και ο δικός του τραυματισμός κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών.

Και μερικοί άλλοι, κάποιες δεκάδες, με δράση στο ΕΑΜ, στο σύνολο των 124 νεών που έφυγαν για το Παρίσι τον καυτό Δεκέμβρη του 1945.

*Πράγματι, η εξορία δεν αποφεύχθηκε για ορισμένα μέλη της οικογένειάς του, όπως ο πρώτος του ξάδερφος, ο διακεκριμένος ακαδημαϊκός Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος.