Η ιστορία της ΕΔΑ

Ίδρυση και μετεμφυλιακή περίοδος (1951-1958). Μετά το τέλος του Εμφυλίου (29/8/1949), οι αριστερές δυνάμεις υπέστησαν εκτεταμένες διώξεις, φυλακίσεις, εξορίες, «πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων» κ.ά. Σε αυτό το εξαιρετικά δυσμενές μετεμφυλιακό πολιτικό κλίμα το, παράνομο τότε, ΚΚΕ* αναζητούσε τρόπο νομιμοποίησης της δράσης του μέσα από νέους θεσμούς. Στις 3 Αυγούστου 1951, με πρωτοβουλία ομάδων που σχετίζονταν με το ΚΚΕ, αλλά και με το συνασπισμό νόμιμων αριστερών κομμάτων, συγκροτήθηκε η Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά / ΕΔΑ.

Η ΕΔΑ ήταν ένας συνασπισμός κομμάτων με πρόεδρο τον Ιωάννη Πασαλίδη.

Τα βασικά κόμματα που συμμετείχαν, και ήταν νόμιμα εκείνη την περίοδο, ήταν:

• Δημοκρατικός Συναγερμός (Σπηλιόπουλος, Μαριόλης)
• Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδας (Ι. Πασαλίδης)
• Κόμμα Αριστερών Φιλελευθέρων (Ν. Γρηγοριάδης – Στ. Χατζημπέης)
• Δημοκρατικό Ριζοσπαστικό Κόμμα (Μ. Κύρκος)
• Ομάδα Δημοκρατικών Αριστερών (Ε. Παπαχρήστου, Ι. Κοκορέλλη)

Η διακήρυξη της ΕΔΑ βασίστηκε στα τρία μεγάλα συνθήματα: Ειρήνη – Δημοκρατία – Αμνηστία, ενώ ο βασικός κορμός των στελεχών προερχόταν από το ΚΚΕ, παρά το ότι τα μέλη του διώκονταν και πολλοί βρίσκονταν στη φυλακή ή την εξορία. Η εφημερίδα της ΕΔΑ, «Η Αυγή», βρέθηκε αντιμέτωπη με δεκάδες μηνύσεις από την αστυνομία, ωστόσο συνέχισε να κυκλοφορεί -παρ’ όλο που οι διώξεις εναντίον μελών και στελεχών της Αριστεράς εντάθηκαν- μέσα σε ένα ασφυκτικό κλίμα καταστολής και φόβου.

Εκλογές 1951. Η ΕΔΑ συμμετείχε για πρώτη φορά σε βουλευτικές εκλογές τον Σεπτέμβριο του 1951, εκλέγοντας 10 βουλευτές, ποσοστό 10,6% και αποτελώντας το μοναδικό κόμμα που αντιτάχθηκε κοινοβουλευτικά στην ένταξη της Ελλάδας στο ΝΑΤΟ το 1952.

Οι βουλευτές δεν κατάφεραν να παραστούν στην ορκομωσία αφού από τους 10 οι επτά ήταν εξόριστοι και οι τρεις φυλακισμένοι. Παρ΄ όλα αυτά ο Πρόεδρος της Βουλής Δημήτρης Γόντικας τούς όρκισε κανονικά παρά τις αντιδράσεις της Δεξιάς. Δεν άργησε όμως το Εκλογοδικείο να ακυρώσει την εκλογή τους.

Οι επτά εξόριστοι βουλευτές ήταν:

• Κώστας Γαβριηλίδης (αρχηγός του Αγροτικού Κόμματος, συνεργαζόμενου με το ΚΚΕ από την εποχή του Μεσοπολέμου),
• Στέφανος Σαράφης (στρατηγός, στρατιωτικός αρχηγός του ΕΛΑΣ κατά την Κατοχή),
• Μιχάλης Χατζημιχάλης (στρατηγός, μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΛΑΣ),
• Μανώλης Πρωιμάκης (δικηγόρος, μέλος του Πολιτικού Συνασπισμού του ΕΑΜ μετά την απελευθέρωση)
• Ηλίας Ηλιού (δικηγόρος, παλιός ΕΑΜίτης και αργότερα πρόεδρος της ΕΔΑ),
• Γιάννης Ιμβριώτης (πρώην καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης)
• Νίκος Τσόχας (συνδικαλιστής Βόλου).

Οι τρεις φυλακισμένοι:

• Αντώνης Αμπατιέλος,
• Μανώλης Γλέζος και
• Μάνθος Τσιμπουκίδης.

Στις εκλογές του 1952, λόγω του πλειοψηφικού συστήματος, δεν κατάφερε να εκλέξει κανέναν εκπρόσωπο παρά το αξιοσημείωτο ποσοστό 9,5% που συγκέντρωσε. Το 1956, η ΕΔΑ μετεξελίχθηκε από συνασπισμό σε ενιαίο πολιτικό κόμμα. Δύο χρόνια αργότερα, το 1958, η ηγεσία του παράνομου τότε ΚΚΕ αποφάσισε τη διάλυση των εναπομεινάντων παράνομων οργανώσεών του στην Ελλάδα, καλώντας τα μέλη του να ενταχθούν στη νόμιμη ΕΔΑ.

Στις εκλογές του ίδιου έτους, 11 Μαΐου 1958, η ΕΔΑ συγκέντρωσε το 24,4% των ψήφων, εξασφαλίζοντας 78 έδρες και κατακτώντας τη θέση της αξιωματικής αντιπολίτευσης. Η λαϊκή ετυμηγορία του 1958 έδειξε ότι, παρά τις πολυετείς διώξεις, φυλακίσεις, εκτελέσεις και εξορίες, η ελληνική Αριστερά διατηρούσε ισχυρούς δεσμούς με μεγάλα τμήματα της κοινωνίας.

Ακμή, διώξεις και δικτατορία (1958-1967). Η εκλογική επιτυχία της ΕΔΑ το 1958 –η μεγαλύτερη που είχε καταγράψει ως τότε αριστερό κόμμα στην Ελλάδα– προκάλεσε έντονη ανησυχία στους στρατιωτικούς κύκλους και τους μηχανισμούς του παρακράτους. Ο τότε πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής και το «παρακράτος» θεώρησαν την άνοδο της Αριστεράς σοβαρή απειλή. Ως απάντηση, επανεργοποιήθηκε και τροποποιήθηκε το σχέδιο «Περικλής»**, με στόχο την αναχαίτιση της ανόδου της ΕΔΑ. Το σχέδιο τέθηκε σε εφαρμογή στις εκλογές της 29ης Οκτωβρίου 1961, που έμειναν στην ιστορία ως οι «εκλογές της βίας και της νοθείας».

Σε εκείνες τις εκλογές, η ΕΔΑ για να αποφύγει ευθείες αντικομμουνιστικές κατηγορίες συμμετείχε υπό το όνομα Πανδημοκρατικόν Αγροτικόν Μέτωπον Ελλάδος (Π.Α.Μ.Ε.), σε συνεργασία με το Εθνικόν Αγροτικόν Κόμμα. Κατά την προεκλογική περίοδο, στελέχη, υποψήφιοι και υποστηρικτές της υπέστησαν μαζικές διώξεις, τραμπουκισμούς και επιθέσεις από στρατιωτικές και αστυνομικές δυνάμεις, καθώς και από οργανωμένες ομάδες πολιτών που λειτουργούσαν καθ’ υπόδειξιν του παρακράτους. Δεν έλειψαν τα επεισόδια με τραυματισμούς και νεκρούς, ενώ οι υποψήφιοί της στοχοποιήθηκαν συστηματικά. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του 70χρονου αντιπροσώπου της ΕΔΑ Ι. Θωμόπουλου, που δολοφονήθηκε στη Ρητίνη Πιερίας εν μέσω της εκλογικής διαδικασίας. Η έκταση της βίας και της νοθείας ήταν τέτοια, ώστε εύστοχα ειπώθηκε πως «στις εκλογές αυτές ψήφισαν και τα δέντρα». Μετά τις εκλογές, τόσο η Ένωση Κέντρου όσο και η ΕΔΑ κατήγγειλαν συστηματική εκλογική νοθεία και εξέδωσαν «Μαύρες Βίβλους» που κατέγραφαν σωρεία παρατυπιών – γεγονότα που τότε συντάραξαν τη δημοκρατική κοινή γνώμη.

Μετά από αυτή την εμπειρία, η ΕΔΑ αποφάσισε να περιορίσει τη συμμετοχή της στις μελλοντικές εκλογικές αναμετρήσεις, προκειμένου να ενισχυθεί η Ένωση Κέντρου και να υπάρξει μία ηπιότερη εναλλακτική κυβερνητική λύση απέναντι στη Δεξιά.

Λίγο πριν από τις εκλογές του 1963, η χώρα μπήκε σε περίοδο έντονης πολιτικής αναταραχής, εξαιτίας της δολοφονίας του βουλευτή της ΕΔΑ, Γρηγόρη Λαμπράκη (Μάιος 1963), από μέλη του παρακρατικού μηχανισμού. Η ηγεσία του κόμματος κατηγόρησε τον τότε πρωθυπουργό, Κωνσταντίνο Καραμανλή, για ηθική αυτουργία.

Παράλληλα, οι υπόλοιπες πολιτικές δυνάμεις –κυρίως η ΕΡΕ και η Ένωση Κέντρου– αντιμετώπιζαν την ΕΔΑ ως κομμουνιστικό κόμμα και επεδίωκαν την απομόνωσή της. Τα μέλη της συχνά βρέθηκαν στο στόχαστρο διώξεων και παρακολουθήσεων, ενώ η εφημερίδα «Η Αυγή» αποτέλεσε επανειλημμένα στόχο καταστολής.

Ο Γεώργιος Παπανδρέου είχε υιοθετήσει τη στρατηγική του «διμέτωπου αγώνα», δηλώνοντας ότι αντιπαλεύει τόσο τη Δεξιά όσο και την Αριστερά. Η ΕΔΑ, θυσιάζοντας εκλογική ισχύ, κέρδισε 28 έδρες (14% ποσοστό) και στήριξε κοινοβουλευτικά τον Παπανδρέου, χωρίς όμως επίσημη συνεργασία. Η μόνη προγενέστερη συνεργασία τους ήταν συγκυριακή, στις εκλογές του 1956, αποκλειστικά για λόγους εκλογικής τακτικής, με στόχο την αλλαγή του εκλογικού νόμου. Ωστόσο, μετά τη νίκη της Ένωσης Κέντρου το 1963, και ενώ δεν διέθετε κοινοβουλευτική αυτοδυναμία, αρνήθηκε να σχηματίσει κυβέρνηση συνεργασίας με την ΕΔΑ και προκήρυξε νέες εκλογές για τον Φεβρουάριο του 1964 για να πάρει αυτοδυναμία.

Με το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967, η ΕΔΑ –όπως και τα υπόλοιπα κόμματα– τέθηκε εκτός νόμου, και τα περισσότερα στελέχη της συνελήφθησαν ή εξορίστηκαν.

Μεταπολίτευση, ανασυγκρότηση και διάλυση (1974-1992). Μετά την πτώση της δικτατορίας το 1974, έγιναν προσπάθειες για την επανενεργοποίηση της ΕΔΑ, χωρίς όμως να σημειωθεί κάποια ιδιαίτερη πολιτική ανάκαμψη. Το πολιτικό σκηνικό είχε αλλάξει, το ΚΚΕ επανεμφανίστηκε νόμιμα ενώ είχε προηγηθεί η διάσπαση στο εσωτερικό του το 1968. Στις πρώτες εκλογές της μεταπολίτευσης, Νοέμβριος 1974, η ΕΔΑ συμμετείχε στο ενωτικό σχήμα της «Ενωμένης Αριστεράς», καταφέρνοντας να εκλέξει στη Βουλή τον πρόεδρό της, Ηλία Ηλιού.

Στις βουλευτικές εκλογές του 1977, η ΕΔΑ συμπορεύτηκε με το ΚΚΕ Εσωτερικού, συγκροτώντας τη «Συμμαχία Προοδευτικών και Αριστερών Δυνάμεων». Την επόμενη δεκαετία, το 1981 και το 1985, συνεργάστηκε με το ΠΑΣΟΚ, υπό την πολιτική καθοδήγηση του Μανώλη Γλέζου. Η ΕΔΑ συνέπραξε με το ΠΑΣΟΚ – γεγονός που σήμανε και τη συμμετοχή ορισμένων στελεχών της σε ψηφοδέλτια του ΠΑΣΟΚ ή σε θέσεις ευθύνης υπό την κυβέρνηση Παπανδρέου.

Παρά τη συνεχή ύπαρξή της, ήταν σαφές ότι η ΕΔΑ ως αυτόνομο κόμμα είχε περιθωριοποιηθεί μπροστά στις νέες ισχυρές δυνάμεις (το ΚΚΕ, το ΠΑΣΟΚ και αργότερα τον Συνασπισμό). Το 2ο Συνέδριο της ΕΔΑ πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα από τις 27 έως τις 30 Νοεμβρίου 1986. Εκεί εκλέχθηκε πρόεδρος ο Ανδρέας Λεντάκης, ο οποίος συνέταξε τη νέα διακήρυξη του κόμματος. Το κείμενο αυτό πρότεινε μια ανανεωμένη ταυτότητα για την ΕΔΑ: ένα σοσιαλιστικό αλλά όχι κομμουνιστικό κόμμα, απαλλαγμένο από τον παραδοσιακό αριστερό δογματισμό, με ευρωπαϊκό προσανατολισμό και ξεκάθαρη υποστήριξη της ΕΟΚ (Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας). Αυτή η στροφή αντανακλούσε την προσπάθεια της ΕΔΑ να προσαρμοστεί στα δεδομένα της εποχής, διεκδικώντας χώρο ως μια ανανεωτική αριστερή φωνή.

Η ΕΔΑ διαλύθηκε οριστικά το 1992.

Η ΕΔΑ αποτέλεσε τον πρώτο νόμιμο φορέα έκφρασης της Αριστεράς στη μετεμφυλιακή Ελλάδα, δίνοντας φωνή στους ηττημένους του Εμφυλίου και διεκδικώντας ειρήνη και δημοκρατία σε συνθήκες σκληρής καταστολής. Η εκλογική της άνοδος το 1958 έδειξε τη βαθιά κοινωνική της απήχηση, αλλά προκάλεσε και την ένταση του κρατικού αυταρχισμού. Παρά τις αντιφάσεις και τα όριά της, υπήρξε μήτρα πολιτικών προσωπικοτήτων και ιδεών που επηρέασαν καθοριστικά τη μεταπολεμική πορεία της χώρας. Η παρακαταθήκη της παραμένει ζωντανή ως υπενθύμιση των αγώνων για Δημοκρατία και κοινωνική δικαιοσύνη.

*Το ΚΚΕ κηρύχθηκε παράνομο δύο φορές.

Α. Με την επιβολή της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά (4 Αυγούστου 1936) και

Β. Στις 27 Δεκεμβρίου 1947 η κυβέρνηση Θεμιστοκλή Σοφούλη, εν μέσω εμφυλίου πολέμου, θέσπισε τον Αναγκαστικό Νόμο 509/1947 όπου τέθηκε το ΚΚΕ εκτός νόμου.

**“Σχέδιο Περικλής”, μια μυστική επιχείρηση κρατικών και παρακρατικών μηχανισμών με διττό στόχο: αφενός να εξασφαλίσει την εκλογική νίκη της κυβερνώσας δεξιάς ΕΡΕ και αφετέρου να μειώσει δραστικά τα ποσοστά της ΕΔΑ – ιδανικά κάτω από το 20%.