Η προληπτική ισχύς του ψεύδους

Η επιτελεστική ρητορική του επικείμενου κινδύνου υπήρξε διαχρονικά ένα από τα πιο αποτελεσματικά εργαλεία νομιμοποίησης του πολέμου. Από το σκηνοθετημένο “επεισόδιο του Τόνκιν” που δικαιολόγησε την εμπλοκή των ΗΠΑ στο Βιετνάμ, μέχρι την ιστορία για τα μωρά σε θερμοκοιτίδες του Κουβέιτ λίγο πριν την πρώτη επέμβαση στο Ιράκ, και από τα ανύπαρκτα όπλα μαζικής καταστροφής του Σαντάμ το 2003 μέχρι τα τωρινά πλήγματα στο Ιράν, εντυπωσιακά, συναισθηματικά φορτισμένα αφηγήματα προηγήθηκαν των τετελεσμένων.

Ο Ντόναλντ Τραμπ ανακοίνωσε επιθέσεις κατά ιρανικών πυρηνικών εγκαταστάσεων, κάνοντας λόγο για “εντυπωσιακή επιτυχία” και απειλώντας με νέα πλήγματα αν το Ιράν “δεν ζητήσει ειρήνη“. Καμία νέα ένδειξη, καμία επίσημη αναφορά δεν προσκομίστηκε, μόνο η επανενεργοποίηση ενός παλιού σεναρίου, διατυπωμένου με την αυτοπεποίθηση του déjà vu. Σχεδόν ταυτόχρονα, ο Ραφαέλ Γκρόσι, επικεφαλής της Διεθνούς Υπηρεσίας Ατομικής Ενέργειας (ΙΑΕΑ), εμφανίστηκε ενώπιον του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ και του Διοικητικού Συμβουλίου της Υπηρεσίας, δηλώνοντας νηφάλια πως το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν παραμένει υπό διεθνή επιτήρηση και πως δεν υπάρχουν στοιχεία στρατιωτικοποίησης.

Δύο εκφωνήσεις, η μία εκρηκτική, η άλλη υποτονική, φωτίζουν και πάλι το χάσμα ανάμεσα σε αυτούς που διεκδικούν το μονοπώλιο του κατεπείγοντος και σε εκείνους που εξακολουθούν να μιλούν τη γλώσσα της επιφύλαξης και των τεκμηρίων. Αυτή η αντιπαραβολή δεν αφορά απλώς το Ιράν. Ούτε καν τις ΗΠΑ. Αφορά το ποιο αφήγημα καταφέρνει κάθε φορά να επικρατεί. Και όπως έχει επανειλημμένα συμβεί, η “ιστορία” που μιλά πιο γρήγορα, πιο έντονα και με περισσότερη βεβαιότητα, είναι συνήθως αυτή που γράφει τους κανόνες του παιχνιδιού.

Η αλήθεια δεν είναι απλώς μια ερώτηση του “τι έγινε”. Είναι ανταγωνιστικό οικοσύστημα αφηγήσεων. Μια αγορά όπου το “προϊόν” οφείλει να είναι όχι μόνο τεκμηριωμένο, αλλά και πειστικό, απλό και συναισθηματικά ισχυρό. Κι εδώ η παραπληροφόρηση έχει διαχρονικό πλεονέκτημα αφού προσφέρει ερμηνεία όταν η πολυπλοκότητα τρομάζει. Λειτουργεί σαν πυξίδα σε έναν κόσμο χαοτικό. Όταν η πραγματικότητα “δεν βγάζει νόημα”, έρχεται το ψεύδος να την κατασκευάσει.

Διεθνείς οργανισμοί επιτήρησης με υψηλή επιστημονική τεκμηρίωση, όπως η IAEA, επιλέγουν συχνά να λειτουργούν με τη νηφαλιότητα του “ψύχραιμου εγγυητή” ακόμη κι όταν ο δημόσιος λόγος γύρω τους φορτίζεται από ρητορική σύγκρουσης. Αλλά συχνά αυτό εκλαμβάνεται ως αδυναμία. Το να χρησιμοποιείς τεχνική, ουδέτερη γλώσσα, όταν ο κόσμος διψά για δράμα, σε καθιστά ανίσχυρο. Δεν είναι τυχαίο ότι τα πιο αποτελεσματικά ψέματα είναι αυτά που ανακαλούν υπαρξιακές ανασφάλειες: “η απειλή πλησιάζει“, “οι εχθροί μας συνωμοτούν“, “μόνο εμείς μπορούμε να σώσουμε τον πολιτισμό“. Είναι μοτίβα αρχαία, βαθιά, συγκινητικά. Δεν αποδομούνται με ένα Δελτίο Τύπου. Ούτε με ένα γράφημα.

Η παραπληροφόρηση δεν είναι απλώς ένα λάθος που διορθώνεται· είναι μια ψυχολογική δομή που ριζώνει βαθιά στον ανθρώπινο νου. Το ψεύδος, όταν συνοδεύεται από δραματική αφήγηση και συναισθηματικό φορτίο, έχει ένα κρίσιμο πλεονέκτημα. Προσφέρει άμεση νοηματοδότηση σε γεγονότα που αλλιώς μοιάζουν χαοτικά, θολά ή τρομακτικά. Δημιουργεί δηλαδή μια αίσθηση αφηγηματικής πληρότητας, ένα “γιατί” που προλαβαίνει το “πώς”.

Αντιθέτως, η αλήθεια, ειδικά όταν βρίσκεται ακόμη υπό διερεύνηση ή είναι τεχνικά περίπλοκη, παρουσιάζεται ως ελλειμματική. Χρειάζεται χρόνο για να τεκμηριωθεί, μιλά σε ουδέτερες αποχρώσεις, αποφεύγει τις γενικεύσεις. Δεν προσφέρει το είδος της αφηγηματικής κάθαρσης που επιζητεί το κοινό όταν απειλείται ή φοβάται.

Εδώ ακριβώς εδράζεται το φαινόμενο της συνεχιζόμενης επιρροής (continued influence effect).Ακόμη και όταν ένα ψευδές γεγονός διαψευσθεί δημόσια και τεκμηριωμένα, συνεχίζει να επηρεάζει τις μνήμες, τις κρίσεις και τις στάσεις των ανθρώπων, αν δεν αντικατασταθεί από μια εναλλακτική εξίσου πειστική εξήγηση.

Η παραπληροφόρηση γίνεται πιο ανθεκτική όταν ευθυγραμμίζεται με τις προϋπάρχουσες κοσμοθεωρίες ή ταυτότητες των ανθρώπων. Αν ένα αφήγημα ενισχύει τα πιστεύω κάποιου για “εχθρούς του έθνους”, “προδότες της πατρίδας” ή “υπόγειες απειλές”, τότε λειτουργεί ως επιβεβαίωση ταυτότητας. Και η ταυτότητα, όπως γνωρίζουμε, είναι δυσκολότερο να αναθεωρηθεί από μια απλή γνώμη.

Ακόμη και η διάψευση μπορεί να έχει το αντίθετο αποτέλεσμα. Αν η ανασκευή έρχεται από πηγή που το κοινό θεωρεί εχθρική, η “διόρθωση” ερμηνεύεται ως επιβεβαίωση της αρχικής καχυποψίας. Το μυαλό, σε τέτοιες συνθήκες, δεν αναζητά την αλήθεια αλλά τη συνοχή. Η παραπληροφόρηση δεν διορθώνεται απλώς με γεγονότα. Αντιμετωπίζεται με την έγκαιρη κατασκευή και μετάδοση ενός εναλλακτικού πλαισίου που είναι όχι μόνο ακριβές, αλλά και νοηματικά πλήρες, αφηγηματικά εύρωστο και συναισθηματικά ελκυστικό.

Η ΙΑΕΑ δεν έχει την πολυτέλεια να παραμένει σιωπηλή ή “ουδέτερη” όταν ο δημόσιος διάλογος κατακλύζεται από πολιτικά υποκινούμενες παραπληροφορήσεις. Η ουδετερότητα, σε τέτοιες συνθήκες, δεν ισοδυναμεί με αξιοπιστία αλλά με απουσία. Κι αυτή η απουσία αφήνει χώρο στην κυριαρχία της υποψίας, του εντυπωσιασμού και της προπαγάνδας.

Αντί για αποστειρωμένες ανακοινώσεις με τεχνική ορολογία και χαμηλό συναισθηματικό φορτίο, οφείλει να μιλήσει με γλώσσα ανθρώπινη, προληπτική και επεξηγηματική. Όχι με σκοπό να ανταγωνιστεί τα πολιτικά αφηγήματα αλλά για να λειτουργήσει ως αντίβαρο πριν αυτά εδραιωθούν. Ο χρόνος της επιστήμης δεν μπορεί πια να είναι αργός, ούτε η φωνή της δυσνόητη. Χρειαζόμαστε επιστήμονες που κατανοούν ότι η ακρίβεια πρέπει να συνοδεύεται από αφήγηση. Που δεν ντρέπονται να αρθρώσουν λόγο στον δημόσιο χώρο πριν αυτός γεμίσει με φόβο και υπονοούμενα.

Η έκκληση δεν αφορά τη μετατροπή των επιστημόνων σε πολιτικούς αλλά την ευθύνη της ορατότητας. Αν η επιστήμη δεν επικοινωνήσει έγκαιρα και με ευκρίνεια, τότε η αλήθεια θα καταφθάσει ως υστερόγραφο. Πολύ αργά και χωρίς αποδέκτη.