Η τέχνη για τον εμφύλιο

Εδώ τ΄ αγκάθια είναι πολλά-

Αγκάθια καστανά, κίτρινα αγκάθια,

σ΄όλο το μάκρος της ημέρας, ως μέσα στον ύπνο.

27 Οκτωβρίου 1948

Ημερολόγιο εξορίας, Γιάννης Ρίτσος

Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος έληξε τον Αύγουστο του 1949 με την ήττα του ΔΣΕ και την υποχώρησή του στην Αλβανία και μετά την διασπορά 54 χιλιάδων περίπου ανθρώπων στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης και την Τασκένδη του Ουζμπεκιστάν*.

Ένα μικρό αφιέρωμα για την τέχνη γύρω από τον ελληνικό εμφύλιο πιθανόν οδηγεί τον αναγνώστη στη σκέψη πως θα διαβάσει, κυρίως, για τραγούδια και μουσική. Πράγματι, η μουσική μνήμη είναι συχνά πιο άμεση και πιο αναγνωρίσιμη. Όμως ο εμφύλιος –και ακόμη περισσότερο η μετεμφυλιακή του σκιά, τα λεγόμενα «πέτρινα χρόνια»– αποτυπώθηκε ισχυρά και σε άλλα είδη: στη λογοτεχνία και την ποίηση, στον κινηματογράφο, στη χαρακτική και τη φωτογραφία. Άλλοτε η τέχνη μίλησε μέσα από αλληγορίες, άλλοτε μέσα από μαρτυρικά θραύσματα, άλλοτε χρόνια μετά, όταν το πολιτικό κλίμα επέτρεπε πιο σύνθετες αφηγήσεις. Σε κάθε περίπτωση, οι μορφές αυτές λειτουργούν σαν ένας δεύτερος δρόμος μνήμης: όχι μόνο «τι έγινε», αλλά και «πώς θυμόμαστε» και «πώς αντέχουμε να μιλήσουμε» για αυτό.Περιοδολόγηση στην λογοτεχνία, την ποίηση, τον κινηματογράφο, τη χαρακτική και την φωτογραφία.

 Λογοτεχνία

Το κιβώτιο, του Άρη Αλεξάνδρου

Γράφτηκε στο διάστημα 1966-1972

Στα τέλη του ελληνικού εμφυλίου, μία ομάδα ανταρτών διασχίζει εχθρικό έδαφος για να παραδώσει ένα κιβώτιο αγνώστου περιεχομένου σε ανταρτοκρατούμενη πόλη, όμως στη διαδρομή εξοντώνεται και απομένει μόνο ένας επιζών. Όταν φτάνει, το κιβώτιο αποδεικνύεται άδειο και ο ίδιος φυλακίζεται ως διολιοφθορέας, οπότε αρχίζει να γράφει αναφορές προς έναν άγνωστο ανακριτή, χωρίς να ξέρει ποιος είναι ή αν τις διαβάζει -και αυτές οι αναφορές συνθέτουν το μυθιστόρημα.

Η ιδιοφυΐα του βιβλίου δεν βρίσκεται μόνο στην πλοκή, αλλά στον μηχανισμό που αναπαριστά: το πώς ο πόλεμος, η ιδεολογική πειθαρχία και η καχυποψία διαβρώνουν τη συλλογικότητα, παράγοντας έναν κόσμο όπου η «αλήθεια» μετατρέπεται σε ανάκριση και η αφοσίωση σε ενοχή.

Στην ίδια ιστορική περίμετρο κινείται και η Εντολή της Διδώς Σωτηρίου, ένα πολιτικό–ιστορικό μυθιστόρημα που αναφέρεται στη μεταπελευθερωτική Ελλάδα του 1944–1952: από την Απελευθέρωση στη σκλήρυνση των αντιπαραθέσεων, στον εμφύλιο και στη διαμόρφωση ενός μετεμφυλιακού κράτους που καθορίζει ζωές και βιογραφίες. Παράλληλα, Η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα, της Άλκης Ζέη, με την έντονα βιωματική/αφηγηματική της φόρμα, δεν «κλείνεται» στο στενό 1946–49, αλλά φωτίζει τις διαδρομές μιας γενιάς που βίωσε διώξεις, φυλακές, εξορίες και υπερορία — ό,τι δηλαδή συμπυκνώνεται συχνά στον όρο «πέτρινα χρόνια».

Ημερολόγια εξορίας, του Γιάννη Ρίτσου

Στην ποίηση, ο εμφύλιος εμφανίζεται συχνά όχι ως «ιστορική αφήγηση», αλλά ως βιωμένο παρόν. Τα Ημερολόγια εξορίας του Γιάννη Ρίτσου είναι σειρά «ημερολογίων σε ποίημα», γραμμένων το 1948–1950, την ώρα που ο ποιητής βρίσκεται ως πολιτικός κρατούμενος. Εδώ η μεγάλη Ιστορία περνά από την καθημερινότητα του εγκλεισμού: ο χρόνος που επιμηκύνεται, η σιωπή, η σωματική δοκιμασία, η προσπάθεια να διατηρηθεί η αξιοπρέπεια. Με αυτόν τον τρόπο, η ποίηση λειτουργεί ως παράλληλο αρχείο της περιόδου: δεν δείχνει μάχες, αλλά καταγράφει το καθεστώς που άφησαν πίσω τους οι μάχες.

Κινηματογράφος

Ψυχή βαθιά, Παντελής Βούλγαρης.

Δραματική ταινία που τοποθετείται ρητά στον εμφύλιο 1946-1949 όπου δύο αδέλφια βρίσκονται σε αντίπαλα στρατόπεδα και καταδεικνύεται το ανθρώπινο κόστος και στους μαχητές και στους αμάχους.

Ο θίασος, Θόδωρος Αγγελόπουλος.

Ταινία που διατρέχει την περίοδο 1939-1952. Η ταινία διατρέχει την περίοδο 1939–1952, τοποθετώντας τον εμφύλιο μέσα σε μια μεγάλη ιστορική τοιχογραφία: οι πολιτικές μεταβολές δεν είναι φόντο, αλλά δύναμη που μετακινεί ανθρώπους, οικογένειες και ταυτότητες.

Οι κυνηγοί, Θόδωρος Αγγελόπουλος.

Ταινία όπου μια ομάδα κυνηγών βρίσκει πτώμα αντάρτη «παγωμένο» αναγκάζοντας τους ζωντανούς ν΄αντιμετωπίσουν αυτό που θέλουν να ξεχάσουν

Πέτρινα χρόνια, Παντελής Βούλγαρης
Περιγράφει τα μετεμφυλιακά χρόνια, της περιόδου όπου οι πολιτικές και κοινωνικές συνέπειες του εμφυλίου συνέχιζαν να καθορίζουν την καθημερινότητα

Happy day, Παντελής Βούλγαρης
Στρατόπεδο πολιτικών κρατουμένων, το ξερονήσι, λειτουργεί ως αλληγορία αυταρχισμού και ως υπαινιγμός της μετεμφυλιακής εμπειρίας. Εδώ ο εμφύλιος δεν είναι «παρελθόν», αλλά σύστημα που συνεχίζει να παράγει φόβο και σιωπή.

Η ζωή στους βράχους, Αλίνα Δημητρίου

Ντοκιμαντέρ αφιερωμένο στις γυναίκες που πολέμησαν στον εμφύλιο και βίωσαν εξορία και βασανιστήρια. Με τις μαρτυρίες τους, ο εμφύλιος παύει να είναι μόνο στρατιωτική ιστορία και γίνεται ιστορία κοινωνική, έμφυλη και βιωματική.

Χαρακτική

Η χαρακτική έχει ιδιαίτερη θέση στην νεοελληνική μνήμη του πολέμου.

Ο Τάσσος (Αναστάσιος Αλεβίζος) έχει έργα με ρητή αναφορά στον εμφύλιο ήδη στον τίτλο τους. Το Civil War Detail. The Men (1961), ξυλογραφία, και το Civil War, Detail. The Dead (1961) συγκροτούν μια εικαστική γλώσσα όπου το σώμα, η απώλεια και η συλλογική δοκιμασία γίνονται μορφές μνήμης — όχι «εικονογράφηση» γεγονότων, αλλά συμπύκνωση εμπειρίας.

Ο Γιώργος Φαρσακίδης, χαράκτης, συνδέεται με τόπους όπως η Μακρόνησος, ο Άη-Στράτης, η Γυάρος, η Λέρος, και με έργα που γεννήθηκαν μέσα σε αυτή τη συνθήκη.

Φωτογραφία

Η φωτογραφία λειτουργεί διττά: ως ντοκουμέντο και ως τέχνη. Σε έναν εμφύλιο, όμως, το ντοκουμέντο δεν είναι ποτέ «ουδέτερο»: μπορεί να γίνει απόδειξη, προπαγάνδα, ανθρωπιστικό αίτημα, ή και υλικό μεταγενέστερης μνήμης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο φωτογράφος Δημήτρης Χαρισιάδης, ο οποίος –ως ανταποκριτής του ευρωπαϊκού τύπου– φωτογράφισε τα Δεκεμβριανά και τον εμφύλιο, αφήνοντας ένα οπτικό αποτύπωμα που σήμερα διαβάζεται ως ιστορική πηγή αλλά και ως αισθητική ματιά.

Κλείνοντας…

Πέρα από τη μουσική, οι άλλες τέχνες δεν «θυμούνται» απλώς τον εμφύλιο: μας μαθαίνουν πώς να τον διαβάζουμε, πώς να διαχειριζόμαστε τη σιωπή του και πώς να αναγνωρίζουμε ότι οι συνέπειές του υπήρξαν μακρόβιες, βαθιά κοινωνικές και –σε μεγάλο βαθμό– ακόμη ενεργές στη συλλογική μνήμη.

 

*Για την ζωή των πολιτικών προσφύγων στην Τασκένδη αλλά και τις σοσιαλιστικές δημοκρατίες διάβασε Ελένη Νικολαΐδου, Καλή πατρίδα σύντροφε!