Ο μύθος του κρυφού σχολειού

Υπάρχουν ιστορικοί μύθοι; Φυσικά και υπάρχουν! Το κρυφό σχολειό είναι μύθος; Είναι! Ποιος όμως ο λόγος της καλλιέργειας, επί δεκαετίες, αυτού του μύθου;

Στη σύγχρονη ιστοριογραφία (π.χ. Άλκης Αγγέλου) το «Κρυφό Σχολειό» τεκμηριώνεται ως μεταγενέστερος μύθος: συγκροτήθηκε και παγιώθηκε στη μετεπαναστατική περίοδο μέσα από την τέχνη και τη σχολική αγωγή, για να προβάλει την Εκκλησία ως «κιβωτό των γραμμάτων» και να υπηρετήσει μια ηρωική εθνοπαιδευτική αφήγηση. Δεν πρόκειται για διαπιστωμένη γενική απαγόρευση εκπαίδευσης από την οθωμανική εξουσία, αλλά για συμβολική αφήγηση που ανέδειξε τη μαρτυρική πλευρά της δουλείας και ενίσχυσε την εθνική αυτοσυνειδησία.

Ποια όμως είναι η αλήθεια;

Η εικόνα εδραιώθηκε από τον πίνακα του Νικ. Γύζη «Ελληνική σχολή εν καιρώ δουλείας» (1885/86) και το ποίημα του Ιω. Πολέμη (1900), που κυκλοφόρησαν στα σχολικά και πατριωτικά αναγνώσματα του 20ού αιώνα. Η ιστοριογραφική έρευνα (Α. Αγγέλου κ.ά.) θεωρεί το σχήμα μυθοπλαστικό, με ισχυρή παιδευτική/συμβολική λειτουργία.

Η εκπαίδευση στην τουρκοκρατία

Θρησκευτικά σχολεία και «κοινά» σχολεία

Στον 15ο–16ο αι. λειτουργούν σποραδικά «κοινά» σχολεία στοιχειώδους παιδείας με ενοριακή/μοναστηριακή στήριξη. Η ελληνική μόρφωση ήταν πολυτέλεια για τον απλό λαό εκείνης της εποχής, οπότε κύριος φορέας της εκπαίδευσης παρέμενε η Εκκλησία.

Aπό τον 17ο–18ο αι. η ελληνική εκπαίδευση επεκτείνεται με δωρεές κοινοτήτων, εμπόρων και ιδιωτικές χορηγίες. Ιερωμένοι επιστρέφοντας από σπουδές στη Δύση ή πλούσιοι Έλληνες έμποροι χρηματοδότησαν τη δημιουργία σχολών δευτεροβάθμιας και ανώτερης εκπαίδευσης, όπου διδασκόταν αρχαία ελληνική γραμματεία, φιλοσοφία και θετικές επιστήμες. Μόνο ο Κοσμάς ο Αιτωλός, στις μεγάλες περιοδείες του τον 18ο αιώνα, ίδρυσε πάνω από 300 σχολεία.

Από τις αρχές του 19ου αιώνα ιδρύονται τα λεγόμενα «νεωτερικά» σχολεία, τα οποία μετέφεραν στις ελληνικές κοινότητες ιδέες του Διαφωτισμού και της γαλλικής παιδαγωγικής. Αυτές οι νέες σχολές (π.χ. σχολεία Φαναρίου, κ.ά.) τόνιζαν τα μαθηματικά και τις επιστήμες, προκαλώντας την επιφύλαξη μερίδας της Εκκλησίας, μέρος του εκκλησιαστικού κατεστημένου αντιμετώπιζε με καχυποψία τις νεωτερικές επιστήμες και τα φιλοσοφικά ρεύματα του Διαφωτισμού, θεωρώντας τα απειλή για τη δογματική τάξη. Η στάση αυτή προκάλεσε συγκρούσεις με λόγιους. Παρ’ όλα αυτά, από τα τέλη του 18ου αιώνα και μετά η λειτουργία εκσυγχρονισμένων σχολείων αυξήθηκε σε φτωχότερες και πλούσιες κοινότητες.

Θεσμικό πλαίσιο και περιορισμοί

Σύμφωνα με το οθωμανικό σύστημα του μιλέτ, η Ορθόδοξη Εκκλησία είχε το δικαίωμα να διαχειρίζεται την παιδεία των Ρωμιών. Οι ιστορικές πηγές δεν τεκμηριώνουν γενική απαγόρευση λειτουργίας σχολείων από τον σουλτάνο. Ωστόσο, η σύσταση ή ανανέωση κάθε σχολείου προϋπέθετε την έγκριση του οθωμανού διοικητή και συχνά τη χρηματική «εξαγορά» αυτής της άδειας. Όπως επισημαίνουν μελετητές, «τίποτε δεν γινόταν… χωρίς την έγκρισιν του δυνάστου και απαιτούντο πολλά χρήματα για εξαγορά αδείας». Κατά συνέπεια, παρά τις επίσημες διευκολύνσεις, η εκπαιδευτική δραστηριότητα συχνά περιοριζόταν από αυθαίρετους τοπικούς περιορισμούς: πολλοί Οθωμανοί νομάρχες θεωρούσαν ανεπιθύμητη τη διαπαιδαγώγηση των χριστιανικών πληθυσμών και επιβάλλονταν φραγμοί (αποκοπή βιβλίων, αναγκαστικό κλείσιμο σχολείων σε εποχές εξεγέρσεων κ.ά.).

Παρατίθενται ορισμένες από τις σημαντικότερες ελληνικές σχολές που λειτούργησαν κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας:

Μεγάλη του Γένους Σχολή (Πατριαρχική)

Κωνσταντινούπολη (Φανάρι / Ξηροκρήνη)

Ίδρυση: μετά το 1454 (αναδιοργανώσεις 16ος–18ος αιώνας)

Σημαντικοί λόγιοι: Ευγένιος Βούλγαρης

Αθωνιάδα Ακαδημία

Άγιον Όρος (Μονή Βατοπεδίου/Καρυές)

Ίδρυση: 1749–1750 (με πατριαρχικό σιγίλλιο Κύριλλου Ε΄1748/49)

Σημαντικοί λόγιοι: Ευγένιος Βούλγαρης (σχολάρχης), Νικηφόρος Θεοτόκης

Πατμιάδα Εκκλησιαστική Σχολή

Πάτμος (Μονή Αγ. Ιωάννου)

Ίδρυση: 1713

Σημαντικοί λόγιοι: Μακάριος Καλογεράς, Σεραφείμ Πατμίτης

Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης

Σμύρνη (Μ. Ασία)

Ίδρυση: 1717 ή το 1733

Σημαντικοί λόγιοι: Ζαχαρίας Βιτάλης, Ιωάννης Ψαλμόπουλος · μαθητής Αδ. Κοραής

Ακαδημία Κυδωνιών (Αϊβαλί)

Κυδωνίες (Αϊβαλί, Μ. Ασία)

Ίδρυση: 1800 (κοινοτική ίδρυση)

Σημαντικοί λόγιοι: Βενιαμίν Λέσβιος, Γρηγόριος Σαράφης

Σχολή Κοζάνης («Στοά»)

Κοζάνη

Ίδρυση: 1668 (πρώτη ελληνική σχολή) · 1745 αναδιοργάνωση ως «Στοά»

Σημαντικοί λόγιοι: Ευγένιος Βούλγαρης (1746–1752), Ιωάννης Αιτωλός

Σχολή Μηλεών Πηλίου*

Μηλιές Πηλίου (Θεσσαλία)

Ίδρυση: 1773 · αναδιοργάνωση 1814

Σημαντικοί λόγιοι: Γρηγόριος Κωνσταντάς, Άνθιμος Γαζής

Καπλάνειος Σχολή

Ιωάννινα

Ίδρυση: 1797 (δωρεά Ζ. Καπλάνη)

Σημαντικοί λόγιοι: Αθανάσιος Ψαλίδας (σχολάρχης)

Μαρουτσαία Σχολή

Ιωάννινα

Ίδρυση: 1742 (αδελφοί Μαρούτση)

Σημαντικοί λόγιοι: Γεώργιος Σουγδούρης, Βησσαρίων Μακρής

Ελληνομουσείον Αμπελακίων

Αμπελάκια (Θεσσαλία)

Ίδρυση: 1749

Σημαντικοί λόγιοι: Γρηγόριος Κωνσταντάς, Άνθιμος Γαζής, Κωνσταντίνος Κούμας, Νεόφυτος Δούκας

Φιλολογικό Γυμνάσιο

Σμύρνη, 1809

Σημαντικοί λόγιοι: Κωνσταντίνος Οικονόμος**, Κωνσταντίνος Κούμας

Αναξαγόρειος Σχολή Βουρλών

Βουρλά (Ιωνία, Μ. Ασία)

Ίδρυση: 1760 (προδρομική) · αναδιοργάνωση στα τέλη του 18ου αι.

Σημαντικοί λόγιοι: Τοπικοί λόγιοι

Η ύπαρξη και λειτουργία αυτών των σχολών αποδεικνύει ότι η ελληνική εκπαίδευση όχι μόνο δεν καταργήθηκε, αλλά άνθισε σε αρκετές περιοχές του ελληνισμού.

Εν κατακλείδι, η εικόνα ότι η οθωμανική διοίκηση εμπόδιζε συνολικά την εκπαίδευση των Ρωμιών δεν επιβεβαιώνεται από τις ιστορικές πηγές. Αντιθέτως, υπάρχουν πληθώρα εγγράφων και μελετών που δείχνουν ότι σε πολλές περιοχές λειτουργούσαν σχολεία υψηλού επιπέδου, ιδιαίτερα από τον 18ο αιώνα και μετά. Η ανάγκη εκπαίδευσης ήταν τέτοια που οι Έλληνες της οθωμανικής επικράτειας διοργάνωναν μαθήματα –ενίοτε μυστικά – ακόμη και όταν υπήρχαν τοπικά εμπόδια. Συνεπώς, η θεωρία του «κρυφού σχολειού» ως γενικής πολιτικής καταστολής της παιδείας αποτελεί κυρίως ιστορικό μύθο: η ελληνική παιδεία επιβίωσε και αναπτύχθηκε εν μέρει μέσα από την εκκλησιαστική οργάνωση, χωρίς να απαγορεύεται ποτέ επίσημα από την κεντρική οθωμανική εξουσία. Επομένως, τα όποια «μυστικά μαθήματα» υπήρξαν πιθανόν περιστασιακές πρακτικές, όχι όμως ένα οργανωμένο σύστημα «κρυφού σχολειού».

*Η σχολή έκλεισε το 1844 με τον θάνατο του Γρηγορίου Κωνσταντά. Πολλά από τα βιβλία και τα όργανα της Σχολής σώζονται στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Μηλέων. Παρ΄ όλα αυτά το 1943 καταστράφηκε ένα μεγάλο μέρος τους από πυρκαγιά που προκλήθηκε από τους Γερμανούς.

**Ο Κωνσταντίνος Οικονομός, πριν την ίδρυση του Φιλολογικού Γυμνασίου, έμεινε για δύο χρόνια στη Θεσσαλονίκη διδάσκοντας στα σχολεία και τις συναθροίσεις της πόλης.

ΠΗΓΕΣ

• Άλκης Αγγέλου, Το κρυφό σχολειό. Χρονικό ενός μύθου, Βιβλιοπωλείο της “Εστίας”, 1999
• Γιάννης Παπαθεοδώρου, Το «κρυφό σχολειό» και η ρητορική της εικόνας, argolikivivliothiki.gr
• Χ.Γ.Πατρινέλης, Οι πρώτοι δάσκαλοι της Σχολής Κοζάνης. Από τον Γεώργο Κονταρή ως τον Ευγένιο Βούλγαρη, Ο ερανιστής, 20 (1995)
• Μ.Παρανίκα, Ιστορία της Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης, Εν Αθήναις, 1885
• Σαλβάνου Αιμιλία, Σπυροπούλου Βάσω, Ακαδημία Κυδωνιών, Αϊβαλί, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία
• Ελένη Άγα, Νικόλας Καρανικόλας, Πέρυ Λαφαζάνη, Μύρων Μυρίδης, Λαμπρινή Στάμου, Τα κέντρα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Μία προσπάθεια χαρτογραφικής αναπαράστασης της γεωγραφίας τους
• Νίκου Γιαννακούλη, Η εκπαίδευση στα Γιάννινα τον 18ο αιώνα, Μαρουτσαία Σχολή
• Πασχάλης Κιτρομηλίδης, «Νεοελληνικός Διαφωτισμός», εκδ. ΜΙΕΤ, 1996, σ. 74–83.