Ο Νεοφιλελευθερισμός πέθανε. Κάτι χειρότερο τον αντικαθιστά!

Όταν επικρατούσε πριν από 50 χρόνια, ο νεοφιλελευθερισμός δεν ήταν ούτε νέος ούτε ιδιαίτερα φιλελεύθερος. Το μεγάλο του πλεονέκτημα ήταν ο τρόπος που διαφοροποιήθηκε από τον κλασικό φιλελευθερισμό. Αν και απέτιναν φόρο τιμής στους κλασικούς του φιλελευθερισμού, οι νεοφιλελεύθεροι δημιούργησαν τον δικό τους μύθο, μια εντελώς νέα ιδεοληψία, για την οικονομία της αγοράς. Σήμερα, με τον νεοφιλελευθερισμό στα στερνά του, βρισκόμαστε στο κατώφλι μιας άλλης, ακόμα πιο επικίνδυνης, ιδεοληψίας.

Παραδοσιακοί φιλελεύθεροι όπως ο Άνταμ Σμιθ ή τον Τζον Στιούαρτ Μιλ πάσχιζαν να μελετήσουν θεωρητικά ή εμπειρικά, υπό ποιες συνθήκες η ελεύθερη αγορά δύναται να μετασχηματίσει το ιδιωτικό συμφέρον σε κοινή ευημερία. Οι νεοφιλελεύθεροι δεν ένιωσαν ποτέ αυτή την ευθύνη. Εκλάμβαναν αξιωματικά το «αόρατο χέρι» της αγοράς ως κάτι το θεϊκό, το αλάθητο. Ακόμη κι όταν η αγορά αποτύγχανε, λάμβαναν ως δεδομένο ότι κάθε προσπάθεια διόρθωσής της μέσω κάποιου συλλογικού φορέα ήταν καταδικασμένη να αποτύχει ακόμη πιο φρικτά. Επρόκειτο για στάση που ταίριαζε γάντι στη Γουόλ Στριτ!

Στη δεκαετία του 1970 υπήρχε σοβαρός λόγος να αναδυθεί μια τέτοια δογματική αδιαφορία για τις πραγματικές συνέπειες της πλήρους απελευθέρωσης των χρηματοπιστωτικών αγορών. Αφού η Αμερική έγινε ελλειμματική χώρα και ο Πρόεδρος Ρίτσαρντ Νίξον προκάλεσε το μεγάλο σοκ το 1971 (που έμεινε στην ιστορία με το όνομά του), αποσυνδέοντας το δολάριο από τον χρυσό, διαδοχικές αμερικανικές κυβερνήσεις επέλεξαν να ενισχύσουν την παγκόσμια ηγεμονία των ΗΠΑ αυξάνοντας – αντί να περιορίσουν – τα κρατικά και εμπορικά ελλείμματα της χώρας.

Όπως ήταν αναμενόμενο, στις τράπεζες της Γουόλ Στριτ ανατέθηκε ο κρίσιμος ρόλος της ανακύκλωσης των δολαρίων που εισέπρατταν οι ξένοι εργοστασιάρχες (π.χ. Γερμανοί, Ιάπωνες και, αργότερα, Κινέζοι) οι οποίοι εκμεταλλεύονταν την αμερικανική ζήτηση για τα προϊόντα τους που τροφοδοτούσε το έλλειμμα των ΗΠΑ. Όμως, για να γίνει αυτό – για να γίνει δηλαδή η Γουόλ Στριτ το κέντρο αυτού του τολμηρού παγκόσμιου μηχανισμού ανακύκλωσης πλεονασμάτων – οι τραπεζίτες της έπρεπε να απελευθερωθούν από τους ρυθμιστικούς περιορισμούς, πράγμα που σήμαινε ότι έπρεπε να επανεκπαιδευτούν οι ψηφοφόροι κι οι πολιτικοί που είχαν μάθει, από το 1929, να φοβούνται μια ανεξέλεγκτη Γουόλ Στριτ. Η φονταμενταλιστική ορθοδοξία του νεοφιλελευθερισμού που παρουσιάζει την απελευθερωμένη αγορά ως αλάθητη θεότητα ήταν κομμένη και ραμμένη στις προπαγανδιστικές ανάγκες της απορρύθμισης της Γουόλ Στριτ, του χρηματοπιστωτικού κεφάλαιου.

Σήμερα, η άνοδος μιας νέας μορφής κεφαλαίου – του νεφοκεφάλαιου, ή των δικτυωμένων αλγοριθμικών μηχανών που εφοδιάζουν τους ιδιοκτήτες τους με πρωτόγνωρες εξουσίες να τροποποιούν τη συμπεριφορά μας – χρειάζεται τη δική του ιδεολογία ώστε να απελευθερωθεί πλήρως. Έχω ονομάσει αυτό το νέο σύστημα τεχνοφεουδαρχία – ένα οικονομικό σύστημα που, τροφοδοτούμενο από το νεφοκεφάλαιο, αντικαθιστά τις αγορές με ψηφιακά φέουδα (όπως η Amazon ή η Skroutz) και τα καπιταλιστικά κέρδη με νεφοπροσόδους (π.χ. το 30%-40% που λαμβάνει η Amazon για κάθε αγορά).

Για να αξιοποιήσουν πλήρως τη δύναμη του νεφοκεφάλαιού τους, οι ιδιοκτήτες του (π.χ., ο Jeff Bezos, ο Peter Thiel, ο Mark Zuckerberg και ο Elon Musk) χρειάζονται μια νέα ιδεολογία. Ακριβώς όπως οι τραπεζίτες της Γουόλ Στριτ χρειάστηκαν τον νεοφιλελευθερισμό μετά το σοκ του Νίξον, η νέα ιδεολογία καλείται σήμερα να υποστηρίξει την προέλαση του νεφοκεφάλαιου – με τρεις τρόπους.

Πρώτον, πρέπει να νομιμοποιήσει, καταρχάς ιδεολογικά, την αποικιοποίηση της ανθρώπινης δράσης. Ξεκινώντας με τη νομιμοποίηση της κυκλοφορίας των οχημάτων χωρίς οδηγό, και περνώντας γρήγορα στην αντικατάσταση γιατρών και δικηγόρων από υπηρεσίες τεχνητής νοημοσύνης, η νέα ιδεολογία πρέπει να υποστηρίξει την άνευ ορίων αντικατάσταση των «ασταθών», «ανυπότακτων» ανθρώπων από μηχανές που καθοδηγούνται από το νεφοκεφάλαιο σε κάθε τομέα – συμπεριλαμβανομένης εργασιών που μας δίνουν ευχαρίστηση (όπως η μετάφραση έργων ποίησης) ή που θα έπρεπε να θέλουμε να εκτελούμε (όπως η ανατροφή των παιδιών μας). Όσο βαθύτερα το νεφοκεφάλαιο διεισδύσει σε εργασίες που μέχρι σήμερα εκτελούνταν από ανθρώπους, τόσο περισσότεροι νεφοπρόσοδοι εισρέουν στους λογαριασμούς των τεχνοφεουδαρχών.

Δεύτερον, η νέα ιδεολογία πρέπει να νομιμοποιήσει την αποικιοποίηση των κρατικών θεσμών, ιδίως την ιδιωτικοποίηση των δημόσιων δεδομένων μέσω της μεταφοράς τους στο νεφοκεφάλαιο της Big Tech. Πρέπει, για παράδειγμα, να δικαιολογήσει τη λειτουργία του «Υπουργείου Κυβερνητικής Αποτελεσματικότητας» του Musk για να συνδέσει τα συστήματα του δικού του νεφοκεφάλαιου με διάφορες ομοσπονδιακές υπηρεσίες, συμπεριλαμβανομένης της Εφορίας (κάτι που στην Ελλάδα επέβαλε η τρόικα με την ΑΑΔΕ!), ή τη καλωδίωση των δικών της υπολογιστών με το Πεντάγωνο από την Palantir του Thiel και την Google, καθιστώντας έτσι το νεφοκεφάλαιο κυρίαρχο του στρατιωτικού-βιομηχανικού συμπλέγματος.

Τρίτον, πρέπει να νομιμοποιήσει την αποικιοποίηση της Γουόλ Στριτ. Ο Zuckerberg ήταν ο πρώτος τεχνοφεουδάρχης που προσπάθησε να δημιουργήσει το δικό του ψηφιακό νόμισμα, το Libra. Η Γουόλ Στριτ τον απέτρεψε. Αλλά στη συνέχεια η αγορά του Twitter από τον Μusk, τώρα X, εξελίχθηκε σε μια πιο τολμηρή προσπάθεια να δημιουργήσει μια «ολιστική εφαρμογή» που θα διεμβολίσει το μονοπώλιο πληρωμών της Γουόλ Στριτ. Ενθαρρυμένη από το εκτελεστικό διάταγμα του Προέδρου Τραμπ που διέταξε την Ομοσπονδιακή Τράπεζα των ΗΠΑ να δημιουργήσει ένα στρατηγικό αποθεματικό κρυπτονομισμάτων, η Big Tech, που επιδιώκει να υποκαταστήσει τις παραδοσιακές χρηματοπιστωτικές αγορές εντάσσοντάς τις στο δικό την νεφοκεφάλαιο, χρειάζεται περισσότερο από ποτέ μια ιδεολογία που να νομιμοποιεί τη συγχώνευση του νεφοκεφάλαιού της με τις χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες.

Αυτή η νέα ιδεολογία είναι ήδη εδώ. Την ονομάζω τεχνολορδισμό, μια μετάλλαξη του τρανσ-ουμανισμού (μετα-ανθρωπισμού) – το δόγμα που προκρίνει την «βελτίωση» του ανθρώπινου σώματος και νου με τεχνικά μέσα, το πάντρεμα δηλαδή του οργανικού με το συνθετικό, μέχρις ότου οι «επαυξημένοι-βελτιωμένοι» άνθρωποι κατακτήσουν την «πραγματική» ελευθερία ή ακόμη και την αθανασία.

Ακριβώς όπως ο νεοφιλελευθερισμός δανείστηκε από τον κλασικό φιλελευθερισμό ό,τι χρειάστηκε, αλλά τον σφετερίστηκε προσθέτοντας μια θεότητα (την αλάνθαστη αγορά), έτσι και ο τεχνολορδισμός: δανείζεται την ιδέα του νεοφιλελεύθερου Homo Economicus την οποία όμως αναγάγει σε νέα θεότητα, σε έναν άμορφο HumAIn (ένα συνεχές Ανθρώπου-ΑΙ). Έτσι καθίσταται απαραίτητος στην τριπλή προσπάθεια αποικιοποίησης της εργασίας, του κράτους και του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Παράλληλα, ο τεχνολορδισμός αντικαθιστά το θεϊκό ον του νεοφιλελευθερισμού (την αλάνθαστη αγορά) με μια νέα θεότητα: τον αλάνθαστο αλγόριθμο ο οποίος, καταφέρνοντας χωρίς τη βοήθεια της αγοράς να αντιστοιχεί έναν πωλητή σε κάθε καταναλωτή, καθιστά παρωχημένες τις λειτουργίες σηματοδότησης του αποκεντρωμένου μηχανισμού της αγοράς.

Οι επιπτώσεις αυτής της νέα κυρίαρχης ιδεολογίας, του τεχνολορδισμού, κόβουν την ανάσα – έτσι όπως επιταχύνουν τον μετασχηματισμό των κοινωνιών: Εγκυμονούν πρωτοφανή μακροοικονομική αστάθεια (καθώς οι νεφοπρόσοδοι αποδεκατίζουν τη συνολική ζήτηση). Εξανεμίζουν ακόμα και την ιδέα της δημοκρατίας (αρκεί μια ματιά στις απόψεις του Peter Thiel, του τεχνοφεουδάρχη που απεδείχθη και πρώιμος προφήτης του τεχνολορντισμού). Σηματοδοτούν το τέλος των πανεπιστημίων, τα οποία θα αντικατασταθούν από εξατομικευμένες «επαυξήσεις» του νου με δεξιότητες τεχνητής νοημοσύνης.

Υπό αυτό το πρίσμα, για τους τεχνοφεουδάρχες ο Τραμπ φαντάζει θεόσταλτος. Η ατζέντα του (πλήρης απορρύθμιση των υπηρεσιών τεχνητής νοημοσύνης, ενίσχυση των κρυπτονομισμάτων, φοροαπαλλαγές για νεφοπροσόδους) απογειώνει την ισχύ του νεφοκεφάλαιου. Για τη νέα άρχουσα τάξη των τεχνοφεουδαρχών, οι βραχυπρόθεσμες απώλειές τους από τους εξωφρενικούς δασμούς που επιβάλει ο εκλεκτός τους, φαντάζουν σαν μια υπέροχη μακροπρόθεσμη επένδυση.

Tο άρθρο αποτελεί απόδοση της μηνιαίας στήλης του Γιάνη Βαρουφάκη στο Project Syndicate.