Πώς η γνωσιακή ακαμψία θρέφει την ακροδεξιά εφηβεία

Η αποκάλυψη της Εθνικιστικής Νεολαίας Θεσσαλονίκης –με 28 συλλήψεις, εκ των οποίων 13 ανήλικοι– είναι το πιο πρόσφατο σοκ μιας πόλης που μοιάζει να επωάζει το αυγό του φιδιού σε σχολικές αυλές, γήπεδα και chat rooms. Το φαινόμενο όμως δεν αιφνιδιάζει: από τις καταλήψεις κατά της Συμφωνίας των Πρεσπών έως τα αντιεμβολιαστικά συλλαλητήρια, η Θεσσαλονίκη φαίνεται να λειτουργεί ως ιδανικό εργαστήριο εθνικιστικής μυθοποίησης. Αλλά πώς ακριβώς έλκεται ένα 13χρονο αγόρι από την ιεροτελεστία του μίσους;

Οι διωκτικές αρχές μιλούν για συστηματική στρατολόγηση μέσα από γηπεδικές θύρες και gaming servers όπου πλάθεται ο εθνικιστικός μύθος ως κώδικας τιμής που με τη σειρά του νομιμοποιεί ληστείες, μαχαιρώματα και εγκλήματα μίσους. Οι περισσότεροι «νεοσύλλεκτοι» είναι μαθητές ΕΠΑΛ και Γυμνασίων των δυτικών προαστείων της πόλης, χώροι όπου η ανία, η σχολική αποτυχία και ο ανδρισμός της κερκίδας συνθέτουν το ψυχοκοινωνικό προφίλ εκκολαπτόμενων άκαμπτων εγκεφάλων.

Η γνωσιακή επιστήμονας και συγγραφέας Leor Zmigrod προειδοποιεί ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος λαχταρά βεβαιότητα και συλλογικότητα, δύο ανάγκες που ικανοποιεί άριστα το αφήγημα του ολοκληρωτισμού. Όσο πιο γνωσιακά άκαμπτο είναι το άτομο, τόσο ευκολότερα προσκολλάται σε μια και μόνη «αλήθεια». Ο μηχανισμός αυτός διαπερνά όχι μόνο τις πολιτικές πεποιθήσεις αλλά την ίδια την αντίληψη: ο δογματικός νους «κόβει» ακόμη και το χρώμα του κόσμου σε αυστηρές κατηγορίες. Στην πράξη εκδηλώνεται με selfie μπροστά σε ναζιστικά γκράφιτι.

Γιατί όμως στη Θεσσαλονίκη; Στην πόλη –και ειδικότερα στους δήμους δυτικά της πόλης–  διασταυρώνονται αξιοσημείωτες υλικές ελλείψεις (πολύ υψηλή νεανική ανεργία, απουσία δημόσιου χώρου και αστικής ορατότητας) με συμβολικές παραμορφώσεις (χαμένη πολυπολιτισμική μνήμη, υπερτροφικός εθνικιστικός μύθος, θρησκευτικός λαϊκισμός). Ας μην ξεχνάμε ότι η Βόρεια Ελλάδα έχει μακρά παράδοση παραθρησκευτικών οργανώσεων. Στην πανδημία, τα ίδια δίκτυα «φούσκωσαν» το αντιεμβολιαστικό κίνημα, ενώ τώρα παρέχουν στους ανήλικους τόσο χώρο κοινωνικοποίησης όσο και ιδεολογικό περίβλημα.

Δεν είναι τυχαίο, γράφει η Leor Zmigrod στο βιβλίο της, The Ideological Brain, ότι ο ίδιος ο Κάρολος Δαρβίνος παρατηρούσε –σε σημείωση που τελικά αφαιρέθηκε από τις δημοσιεύσεις του– πως «η επίμονη ενστάλαξη ενός θρησκευτικού συστήματος στα παιδιά μπορεί να αφήσει στον εγκέφαλό τους τόσο μόνιμα αποτυπώματα όσο τα έμφυτα ένστικτα ή η γενετική κληρονομιά». Με άλλα λόγια, όταν τα παραεκκλησιαστικά δίκτυα λειτουργούν σαν το μοναδικό «κοινωνικό σαλόνι» για 13χρονα αγόρια, δεν τους προσφέρουν απλώς παρέα· εγγράφουν έναν αυτοματισμό διαστρεβλωμένης πίστης που, προτού ακόμη αναπτυχθούν οι κριτικές άμυνες της εφηβείας, αποκτά νευρωνική μονιμότητα. Έτσι, το ήδη εύφλεκτο μείγμα υλικής στέρησης και εθνικιστικού μύθου ποτίζεται με μια αίσθηση θρησκευτικά επικυρωμένης αποστολής, μετατρέποντας τα κατηχητικά υπόγεια σε θερμοκήπια βίας και τα ευάλωτα προάστια της πόλης σε λίκνα της πιο επιθετικής άκρας δεξιάς.

Η Ζmigrod μάς θυμίζει ότι «οι πιο συμπαγείς ιδεολογίες είναι εκείνες που καταργούν την αμφιβολία μέσα στον ίδιο τον εγκέφαλο».  Αν θέλουμε λοιπόν να ανακόψουμε την πορεία 13χρονων προς την μπότα και τη σβάστικα, πρέπει να καλλιεργήσουμε την πολυφωνία πρώτα ως γνωσιακό και έπειτα ως κοινωνικό αντανακλαστικό.

Η Θεσσαλονίκη γνώρισε εποχές κοσμοπολιτισμού. Μπορεί να τις ξαναζήσει, αν επενδύσει όχι απλά στον εξευγενισμό των γειτονιών του Βαρδάρη, των 12 Αποστόλων και των Γιαννιτσών αλλά και στην πιο εύπλαστη ύλη: τις συνάψεις των εγκεφάλων που μεγαλώνουν στα δυτικά της πόλης.