Τα έθνη που βυθίζονται

Πόσο απέχει ένας σεισμός στην Καμτσάτκα από την αργή εξαφάνιση του Τουβαλού; Οι φυσικές καταστροφές ηχούν σαν μεμονωμένα συμβάντα, αναπάντεχα, τρομακτικά αλλά κάπως μακρινά. Όμως η πραγματικότητα του 21ου αιώνα διαψεύδει κάθε αίσθηση κανονικότητας.

Ο σεισμός των 8,8 Ρίχτερ στα ανοιχτά της ρωσικής Άπω Ανατολής, που προκάλεσε τσουνάμι και εκκενώσεις ως τη Χαβάη, ήρθε λίγες μέρες αφού μάθαμε ότι το Τουβαλού, το μικρό νησιωτικό κράτος του Ειρηνικού, προχωρά στο πρώτο οργανωμένο σχέδιο μετανάστευσης ολόκληρου του πληθυσμού του λόγω της ανόδου της στάθμης της θάλασσας.

Στη μία περίπτωση, η καταστροφή είναι ακαριαία. Το έδαφος σείεται, οι άνθρωποι τρέχουν να σωθούν. Στην άλλη, η καταστροφή είναι βραδεία, αλλά αμείλικτη. Η στάθμη της θάλασσας ανεβαίνει χρόνο με το χρόνο, το έδαφος εξαφανίζεται και μαζί του μια εθνική ταυτότητα. Το Τουβαλού υλοποιεί ήδη πρόγραμμα «κλιματικής βίζας» με την Αυστραλία, καθώς ως το 2050 οι περισσότεροι από τους περίπου 11.000 κατοίκους του θα χρειαστεί να μεταναστεύσουν. Παράλληλα, ετοιμάζεται να γίνει το πρώτο «ψηφιακό έθνος» της ιστορίας, σκανάροντας σε 3D τα νησιά της και μεταφέροντας λειτουργίες και συνταγματική υπόσταση στο διαδίκτυο. Κανένα σενάριο επιστημονικής φαντασίας· η νέα κανονικότητα.

Μπορεί οι Ειρηνικές νήσοι να βρίσκονται στην πρώτη γραμμή, αλλά το φαινόμενο είναι παγκόσμιο. Σύμφωνα με τη NASA, η μέση άνοδος της στάθμης της θάλασσας έχει διπλασιαστεί από το 1993, ενώ περιοχές όπως ο Κόλπος του Μεξικού καταγράφουν υπερτριπλάσια αύξηση. Ούτε η Μεσόγειος μένει ανεπηρέαστη αφού μελέτες προειδοποιούν για πλημμυρικά φαινόμενα και εκτοπισμούς πληθυσμών και εδώ.

Σε έναν κόσμο που η γη κυριολεκτικά σείεται και η θάλασσα πλησιάζει αθόρυβα, πού σταματά το «φυσικό» και πού αρχίζει το «ανθρώπινο»; Ποια είναι τα δικαιώματα ενός κράτους όταν το έδαφός του βυθίζεται; Μπορεί ένα έθνος να επιβιώσει χωρίς έδαφος; Τι σημαίνει «μετανάστευση με αξιοπρέπεια» όταν η επιλογή είναι εξαφάνιση ή ξεριζωμός; Ποιος ορίζει τα όρια της εθνικής ταυτότητας, όταν αυτή γίνεται ψηφιακή, διασπορά, νοσταλγία; Και πώς προστατεύονται τα πολιτικά και νομικά δικαιώματα ανθρώπων που γίνονται πρόσφυγες χωρίς πόλεμο, αλλά εξαιτίας του ίδιου του κλίματος;

Η περίπτωση του Τουβαλού είναι ένα πρώτο, αλλά όχι μοναδικό, προανάκρουσμα αυτού που έρχεται. Όσο οι φυσικές και κλιματικές καταστροφές πυκνώνουν, η μετανάστευση δεν θα είναι πια η εξαίρεση αλλά ο νέος κανόνας – για νησιώτες του Ειρηνικού σήμερα, για παράκτιους πληθυσμούς της Μεσογείου ή του Ινδικού Ωκεανού αύριο. Και τότε, δεν θα είναι αρκετές οι τεχνοκρατικές λύσεις ή οι συμφωνίες «μετεγκατάστασης». Θα χρειαστούν νέα νομικά και ηθικά εργαλεία, νέες έννοιες δικαιοσύνης και αλληλεγγύης αλλά και μια επανεξέταση του τι σημαίνει «ανήκειν» σε έναν πλανήτη που αλλάζει ριζικά και αμετάκλητα.