Μπορεί ένα παιδί με μία κηρομπογιά να θεραπεύσει μια κοινότητα;

Η Γλυκερία Κουκουλιάτα, ψυχολόγος και υπεύθυνη δράσεων ψυχικής υγείας με τους Γιατρούς Χωρίς Σύνορα στο Baalbek-Hermel του Λιβάνου, μοιράζεται την εμπειρία της με παιδιά που έχουν μεγαλώσει μέσα στον πόλεμο, τον εκτοπισμό και τη διαρκή ανασφάλεια. Μέσα από απλές συνεδρίες ζωγραφικής, οι ομάδες ψυχικής υγείας δημιουργούν ασφαλείς χώρους έκφρασης, όπου τα παιδιά μπορούν να αποτυπώσουν όσα δεν μπορούν ακόμη να πουν με λόγια. Οι ζωγραφιές τους αποκαλύπτουν τη συνύπαρξη τραύματος, μνήμης και ελπίδας, λειτουργώντας όχι μόνο ως εργαλείο ψυχοκοινωνικής υποστήριξης, αλλά και ως αφετηρία για να ανοίξει ο διάλογος γύρω από την ψυχική υγεία σε κοινότητες που ζουν υπό συνεχή πίεση.

Στο Baalbek-Hermel, μία από τις πιο υποβαθμισμένες επαρχίες του Λιβάνου, που έχει πληγεί σοβαρά από τον πόλεμο και τις συνεχιζόμενες ισραηλινές αεροπορικές επιδρομές, μεγάλες κοινότητες Σύρων προσφύγων ζουν μαζί με τις τοπικές κοινότητες. Εδώ, τα παιδιά μεγαλώνουν μέσα σε άγχος και αβεβαιότητα, συναισθήματα για τα οποία συχνά δεν διαθέτουν ακόμη τα μέσα να εκφράσουν. Μέσα από τις ζωγραφιές τους, αποκαλύπτουν πώς το τραύμα, η μνήμη και η ελπίδα συνυπάρχουν όταν η καθημερινή ζωή διαμορφώνεται από τον εκτοπισμό και την ανασφάλεια.

Η ιδέα γεννήθηκε απροσδόκητα κατά τη διάρκεια μιας συζήτησης με την κοινότητα στο Baalbek-Hermel. Καθώς οι ομάδες των Γιατρών Χωρίς Σύνορα μιλούσαν με οικογένειες από τον Λίβανο και τη Συρία για τις ανάγκες τους στον τομέα της υγείας, ένα παιδί με πλησίασε δειλά και ρώτησε: «Μπορούμε να ζωγραφίσουμε; Θέλουμε μόνο να ζωγραφίσουμε».

Στον βορειοανατολικό Λίβανο, τα παιδιά τόσο από τις κοινότητες των προσφύγων όσο και από τις κοινότητες υποδοχής μεγαλώνουν υπό τεράστια πίεση. Τα χρόνια της σύγκρουσης στη Συρία, η οικονομική κατάρρευση του Λιβάνου, οι συνεχιζόμενες ισραηλινές στρατιωτικές επιχειρήσεις και αεροπορικές επιδρομές, καθώς και η παρατεταμένη αβεβαιότητα έχουν επιφέρει σοβαρές ψυχολογικές επιπτώσεις, ιδιαίτερα στα παιδιά. Διαταραχές ύπνου, άγχος, απόσυρση, αλλαγές στη συμπεριφορά και δυσκολία συγκέντρωσης είναι μερικές από τις καταστάσεις που παρατηρούν οι ομάδες ψυχικής υγείας των Γιατρών Χωρίς Σύνορα στα παιδιά που επισκέπτονται τις κλινικές μας. Πολλά από αυτά δυσκολεύονται να εκφράσουν τον φόβο, τη θλίψη και τη νοσταλγία τους, ειδικά σε περιβάλλοντα όπου οι ίδιοι οι ενήλικες είναι εξαντλημένοι και επικεντρωμένοι στην καθημερινή επιβίωση.

Για τα παιδιά, τα συναισθήματα και οι εμπειρίες που δεν κατανοούν πλήρως συχνά εκδηλώνονται έμμεσα — στον τρόπο που παίζουν, συμπεριφέρονται ή στις εικόνες που ζωγραφίζουν. Η ψυχοκοινωνική υποστήριξη μέσω της τέχνης τους επιτρέπει να εκφράσουν όσα δεν μπορούν ακόμη να πουν με λέξεις.

Έτσι, οι ομάδες ψυχικής υγείας άρχισαν να οργανώνουν τακτικές συνεδρίες ζωγραφικής και καλλιτεχνικής έκφρασης στις κινητές κλινικές και τις μόνιμες εγκαταστάσεις μας στο Hermel και το Arsal. Η ανταπόκριση ήταν άμεση. Κάθε εβδομάδα, τα παιδιά έφταναν νωρίς και ενθουσιασμένα. Κάποια έφερναν κηρομπογιές από προηγούμενες συνεδρίες, άλλα ζητούσαν επιπλέον χαρτί για να πάρουν στο σπίτι. Αυτό που ξεκίνησε ως μια απλή δραστηριότητα γρήγορα μετατράπηκε σε τελετουργία: έναν χώρο όπου ένιωθαν ορατά, ασφαλή και ελεύθερα να εκφραστούν.

Ωστόσο, αυτή η δραστηριότητα εξελίχθηκε σύντομα σε ένα ισχυρό παράθυρο προς ανείπωτες δυσκολίες. Η διαπίστωση ήταν συγκλονιστική. Ως ψυχολόγος, άρχισα να κοιτάζω πέρα από τα ίδια τα σχέδια, παρατηρώντας επαναλαμβανόμενα, ελλείποντα ή μεταβαλλόμενα μοτίβα με την πάροδο του χρόνου. Αυτές οι παρατηρήσεις, σε συνδυασμό με άλλες πληροφορίες, μας βοήθησαν να προσαρμόσουμε την ψυχοκοινωνική μας υποστήριξη. Σταδιακά, τα σχέδια άρχισαν να αφηγούνται μια ιστορία.

Τι αποκαλύπτουν τα σχέδια για την ψυχολογία των παιδιών

Πολλά παιδιά ζωγράφισαν σπίτια στα οποία δεν ζουν πλέον. Τα σπίτια αυτά απεικονίζονται συχνά μεγαλύτερα, φωτεινότερα και με περισσότερες λεπτομέρειες από το σημερινό τους περιβάλλον. Άλλα ζωγράφισαν δέντρα, κήπους, ζώα και ανοιχτούς ουρανούς. Σε συνδυασμό με τα λόγια και τις αφηγήσεις των παιδιών, αυτές οι εικόνες αντανακλούν νοσταλγία — όχι μόνο για έναν τόπο, αλλά για την ασφάλεια και την αίσθηση του «ανήκειν», συναισθήματα που ο πόλεμος και ο εκτοπισμός διακόπτουν βίαια.

Σε αυτό το πλαίσιο, η νοσταλγία δεν αφορά απλώς το παρελθόν. Για τα παιδιά λειτουργεί σταθεροποιητικά, βοηθώντας τα να διατηρήσουν την αίσθηση της ταυτότητάς τους μέσα στην αναταραχή. Ζωγραφίζοντας οικείες σκηνές, επανασυνδέονται με αναμνήσεις φροντίδας, οικογένειας και σταθερότητας, στοιχεία απαραίτητα για τη συναισθηματική ρύθμιση και την ανθεκτικότητα.

Παράλληλα, άλλα σχέδια περιλάμβαναν εικόνες που συνδέονται με τον φόβο και την υπερβολική επαγρύπνηση: drones στον ουρανό, ένοπλους άνδρες, σκοτεινά σύννεφα ή χωρισμένους χώρους. Συχνά, αυτές οι εικόνες συνυπήρχαν με ειρηνικές σκηνές, δείχνοντας πώς το τραύμα και η ελπίδα συνυπάρχουν στον εσωτερικό κόσμο ενός παιδιού. Αυτή η διττότητα είναι συνηθισμένη στα παιδιά που έχουν βιώσει συγκρούσεις — δεν είναι απλώς «θύματα» του φόβου, αλλά προσπαθούν ενεργά να κατανοήσουν και να ενσωματώσουν τις εμπειρίες τους.

Ένα σχέδιο που μου έχει μείνει χαραγμένο στη μνήμη είναι εκείνο της Hamida, ενός 13χρονου κοριτσιού από τη Συρία. Ζωγράφισε μια μεγάλη μουριά και μας είπε ότι ο πατέρας της κουνούσε τα κλαδιά της, ενώ εκείνη και τα αδέλφια της μάζευαν τα φρούτα από κάτω.

«Αυτό είναι το μεγάλο και όμορφο δέντρο στο χωριό που αφήσαμε όταν ήρθαμε εδώ. Το αγαπούσα γιατί είχε πολύ νόστιμα μούρα. Ο μπαμπάς μου κουνούσε το δέντρο και τα αδέλφια μου κι εγώ τρέχαμε να τα μαζέψουμε. Κοντά υπήρχαν λουλούδια και χωράφι φυτεμένο με κρεμμύδια. Σίγουρα, το δέντρο θα είναι ξερό τώρα».

Από την οπτική της ψυχικής υγείας, η ζωγραφιά της Hamida και η ιστορία που τη συνοδεύει περιέχουν πολλαπλά επίπεδα νοήματος: σύνδεση με έναν φροντιστή, αισθητηριακή μνήμη, παιχνίδι και απώλεια — όλα μέσα σε μία εικόνα. Για τη Hamida, η αφήγηση αυτής της ανάμνησης δεν ήταν απλώς μια ιστορία, αλλά μια διαδικασία επεξεργασίας συναισθημάτων. Η ζωγραφιά της της επέτρεψε να εξωτερικεύσει τη θλίψη της με έναν τρόπο που την έκανε να νιώθει ασφαλής.

Έχουμε δει τον θετικό αντίκτυπο αυτών των συνεδριών. Οι γονείς μας λένε ότι τα παιδιά τους κοιμούνται καλύτερα, μιλούν πιο ανοιχτά ή εμφανίζουν λιγότερες εκρήξεις συμπεριφοράς. Οι φροντιστές αρχίζουν να αντιλαμβάνονται ότι η «κακή συμπεριφορά» μπορεί να συνδέεται με ψυχική δυσφορία και όχι με ανυπακοή. Με αυτόν τον τρόπο, τα παιδιά γίνονται συχνά αθόρυβοι φορείς αλλαγής, επηρεάζοντας τον τρόπο με τον οποίο οι οικογένειες κατανοούν τα συναισθήματα και την ψυχική υγεία.

Η περιοχή Baalbek-Hermel είναι ένας τόπος εντυπωσιακής ομορφιάς και ανθεκτικότητας, αλλά και χρόνιων δυσκολιών. Οι άνθρωποι εδώ είναι γενναιόδωροι και φιλόξενοι, όμως συχνά κρατούν τον πόνο τους μέσα τους. Η ψυχική υγεία εξακολουθεί να περιβάλλεται από στίγμα, και πολλοί ζητούν βοήθεια μόνο όταν η δυσφορία γίνεται αφόρητη.

Μέσα από απλές, δημιουργικές παρεμβάσεις ψυχοκοινωνικής υποστήριξης, όπως η ζωγραφική, οι ομάδες μας δημιουργούν «σημεία εισόδου» — ανθρώπινους και προσιτούς τρόπους για να μιλήσουμε για την ψυχική υγεία. Αυτοί οι χώροι βοηθούν τόσο τα παιδιά όσο και τους ενήλικες να κατανοήσουν ότι η δυσφορία δεν είναι προσωπική αποτυχία, αλλά μια φυσιολογική αντίδραση σε αφύσικες συνθήκες.

Στο Baalbek-Hermel, αυτά τα σχέδια είναι κάτι περισσότερο από εικόνες σε χαρτί. Είναι απόδειξη ότι ακόμη και μετά την απώλεια, τα παιδιά συνεχίζουν να φαντάζονται, να θυμούνται και να ελπίζουν. Και μερικές φορές, το να δώσεις σε ένα παιδί μία κηρομπογιά δεν είναι καθόλου μια μικρή χειρονομία — είναι το πρώτο βήμα για να ακουστεί και να αρχίσει να ραγίζει το τείχος του στίγματος.

Η Γλυκέρια Κουκουλιάτα είναι ψυχολόγος και εργάζεται με τους Γιατρούς Χωρίς Σύνορα από το 2023. Έχει συμμετάσχει σε αποστολές στο Σουδάν, την Αρμενία, την Αιθιοπία και, πιο πρόσφατα, στο Λίβανο. Αρχικά προετοιμαζόταν να γίνει δικηγόρος, αλλά η πορεία της Γλυκέριας άλλαξε όταν γνώρισε μια ψυχολόγο και είδε πόσο βαθιά έλκονταν οι άνθρωποι από την ενσυναίσθηση και την παρουσία της. Εμπνευσμένη από αυτή τη σύνδεση, αποφάσισε να ακολουθήσει την ψυχολογία.

Σήμερα, η δράση της Γλυκερίας επικεντρώνεται στην παροχή ψυχικής υγείας και ψυχοκοινωνικής υποστήριξης σε κοινότητες που έχουν πληγεί από εκτοπισμούς και κρίσεις, βοηθώντας τους ανθρώπους να βρουν δύναμη και θεραπεία ακόμη και στις πιο δύσκολες συνθήκες.

Ο Λίβανος εξακολουθεί να φιλοξενεί τον μεγαλύτερο αριθμό προσφύγων ανά κάτοικο παγκοσμίως, με την επαρχία Baalbek-Hermel να φιλοξενεί τη μεγαλύτερη κοινότητα προσφύγων στη χώρα. Εκτός από τους περισσότερους από ένα εκατομμύριο Σύρους πρόσφυγες, ο Λίβανος έχει επίσης δεχτεί πρόσφατα περίπου 120.000 Σύρους μετά την πτώση της κυβέρνησης του Άσαντ τον Δεκέμβριο του 2024 και την επακόλουθη αστάθεια — πολλοί από τους οποίους έχουν εγκατασταθεί στο Baalbek-Hermel.