Γιατί ο κόσμος ξεμένει από λιβάνι

Το λιβάνι είναι το άρωμα της εορταστικής περιόδου και η ζήτησή του αυξάνεται παγκοσμίως, όμως η φυσική του πηγή καταστρέφεται καθώς οι άγριες Boswellia –τα δέντρα που δίνουν τη ρητίνη– πιέζονται μέχρι εξάντλησης.

Το λιβάνι συνδέεται άρρηκταμε τη βιβλική ιερή προσφορά που δόθηκε στο βρέφος Ιησού, μαζί με χρυσό και σμύρνα, από τους τρεις μάγους. Έχει επίσης χρησιμοποιηθεί επί χιλιετίες στην ινδική και κινεζική ιατρική και είναι ένα από τα αρχαιότερα εμπορεύματα που διακινήθηκαν παγκοσμίως. Σήμερα αποτελεί βασικό στοιχείο της βιομηχανίας ευεξίας, που αποτιμάται σε τρισεκατομμύρια δολάρια, και χρησιμοποιείται για τη δημιουργία αρωματικού καπνού για διαλογισμό και θεραπευτικές πρακτικές.

Ωστόσο, για τον Σαλαμπάν Σαλάδ Μούζε, το λιβάνι αποτελεί πηγή εισοδήματος καθώς ο ίδιος εργάζεται ως συλλέκτης στο Σομαλιλάντ. Το Κέρας της Αφρικής είναι μία από τις κύριες περιοχές παραγωγής παγκοσμίως, περιλαμβάνοντας το Σομαλιλάντ, τη Σομαλία, την Αιθιοπία και το Σουδάν.

Σήμερα, οι τοπικές εντάσεις, οι πενιχρές αμοιβές προς τους αγρότες αλλά και η αυξανόμενη παγκόσμια ζήτηση δυσκολεύουν το έργο των συλλεκτών, γράφει το BBC.

Το περιζήτητο αυτό προϊόν ξεκινά από διάφορα υποείδη του δέντρου Boswellia — ενός ανθεκτικού δέντρου της ερήμου με χαρτώδη φλοιό και αραιά φύλλα, που συχνά φυτρώνει προσκολλημένο σε βράχια στα ξηρά υψίπεδα του Σομαλιλάντ.

 

Πώς συλλέγουν το λιβάνι;

Οι συλλέκτες στο Σομαλιλάντ αποσπούν τη ρητίνη από τον φλοιό άγριων δέντρων Boswellia δουλεύοντας συχνά πολλές ώρες για αμοιβή που βασίζεται στην ποσότητα ρητίνης, μέσα σε ένα σύστημα ασταθών τιμών και άτυπων εφοδιαστικών αλυσίδων.

Συχνά βρίσκονται στο έλεος του κάθε μεσάζοντα ο οποίος εκμεταλλεύεται τη σύγκρουση στην περιοχή και την έλλειψη κρατικής εποπτείας, σύμφωνα με ειδικούς.

Όπως το νερό σημύδας και το σιρόπι σφενδάμου, το λιβάνι συλλέγεται μέσω μιας διαδικασίας γνωστής ως «χάραξη» (tapping), όπου οι συλλέκτες κάνουν προσεκτικά τομές στον φλοιό του δέντρου για να “δακρύσει” η ρητίνη. Το υγρό αυτό που τρέχει στον κορμό του δέντρου, σκληραίνει μετά από μερικές εβδομάδες και έπειτα οι συλλέκτες τις αποσπούν από το δέντρο.

Η παραδοσιακή χάραξη γίνεται με φειδώ και προσεκτικές τομές. Σήμερα, όμως, τα δέντρα Boswellia χαράσσονται πολύ περισσότερο απ’ όσο αντέχουν, και έτσι προκαλούνται σοβαρές ζημιές στο πολύτιμο αυτό δέντρο. Σύμφωνα με έκθεση του 2022, μπορεί να χρειαστούν 10 χρόνια ή και περισσότερα για να ανακάμψει ένα δέντρο από τη ζημιά που προκαλείται από την υπερβολική συλλογή.

Κλίμα, παράσιτα και βοσκή

Υπάρχουν πολλοί άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν τα δέντρα. Η κλιματική αλλαγή, για παράδειγμα, έχει δείξει ήδη τα “δόντια ” της σε ορισμένες περιοχές.

Παράλληλα, καταστροική είναι και η παρουσία ενός ξυλοφάγου σκαθαριού.

Σύμφωνα με μελέτη του Nature, η οποία διενεργήθηκε το 2019, οι πληθυσμοί της B. papyrifera — της κύριας πηγής λιβανιού στην Αιθιοπία και το Σουδάν — καταρρέουν. Πάνω από το 75% των πληθυσμών που μελετήθηκαν στερούνται νεαρών δέντρων, ενώ η φυσική αναγέννηση «απουσιάζει εδώ και δεκαετίες», εξαιτίας ενός συνδυασμού «βόσκησης βοοειδών, συχνών πυρκαγιών και απερίσκεπτης χάραξης».

Η μελέτη σημείωσε ότι και άλλα είδη Boswellia αντιμετωπίζουν παρόμοιες απειλές (το εμπόριο λιβανιού εξακολουθεί να βασίζεται σχεδόν αποκλειστικά σε άγρια δέντρα και όχι σε καλλιέργεια). Μέσα στα επόμενα 20 χρόνια, προέβλεπε η μελέτη, η παραγωγή λιβανιού θα μειωθεί στο μισό.

Το λιβάνι είναι «σίγουρα υπό απειλή», αν και υπάρχουν αξιόπιστα και διαθέσιμα δεδομένα μόνο για λίγα είδη, λέει η Anjanette DeCarlo, ιδρύτρια του προγράμματος Save The Frankincense και συν-συγγραφέας της έκθεσης του 2022 σχετικά με τη ζημιά που υφίστανται τα δέντρα Boswellia από την υπερβολική χάραξη. Για αρκετά είδη, ωστόσο, εξακολουθούν να υπάρχουν πολλά μεμονωμένα δέντρα, σημειώνει. «Όλα εξαρτώνται από τις κύριες απειλές σε κάθε περιοχή, όπως η βόσκηση από καμήλες, η εκτεταμένη χάραξη, τα ακραία καιρικά φαινόμενα (όπως οι αιφνίδιες πλημμύρες) και η εξόρυξη».

Η φύτευση λιβανιού σε μεγαλύτερη κλίμακα, από τη Δυτική Αφρική έως την Αιθιοπία, θα μπορούσε επίσης να βοηθήσει την κατάσταση, προσθέτει. «Θα μπορούσε να αποτελέσει σημαντική ώθηση. Θα αύξανε δραστικά τις πιθανότητες επιβίωσης των ειδών και του λιβανιού μακροπρόθεσμα».

Άλλοι, όμως, επισημαίνουν ότι η αύξηση της καλλιέργειας ενδέχεται να εγκυμονεί κινδύνους, όπως η ενίσχυση συγκρούσεων για τη γη ή το νερό. Η πολιτική αστάθεια στη Σομαλία και το Σομαλιλάντ μπορεί να αφήνει τους συλλέκτες εκτεθειμένους, λέει ο Andy Thornton, ειδικός στην αγορά λιβανιού και διευθύνων εταίρος της Silvan Ingredient Ecosystem, μιας συμβουλευτικής εταιρείας ανθεκτικών εφοδιαστικών αλυσίδων.

Μέχρι τη στιγμή που η ρητίνη φτάνει σε δυτικούς προμηθευτές λιβανιού, μπορεί να πωλείται έως και 60–100 δολάρια (45–75 λίρες) το κιλό, προσθέτει, αλλά οι συλλέκτες στο Σομαλιλάντ συνήθως λαμβάνουν μόνο 2–5 δολάρια (1,50–3,70 λίρες) το κιλό — μόλις το 3% της τελικής αξίας.

Η παγκόσμια αγορά λιβανιού εκτιμήθηκε στα 363 εκατ. δολάρια (271 εκατ. λίρες) το 2023, με ετήσιο εμπόριο 6.000–7.000 τόνων, και προβλέπεται σχεδόν να διπλασιαστεί σε αξία, ξεπερνώντας τα 700 εκατ. δολάρια (520 εκατ. λίρες) έως το 2032.

Από τα 24 είδη δέντρων Boswellia παγκοσμίως, τα δύο βασικά ενδημικά είδη του Σομαλιλάντ διαθέτουν ιδιαίτερα πολύτιμα χαρακτηριστικά και άρωμα. Η ζήτηση για τη Boswellia frereana, που είναι ενδημική στη βόρεια Σομαλία και το Σομαλιλάντ, είναι τόσο υψηλή ώστε οι διεθνείς αγοραστές την έχουν βαφτίσει «ο βασιλιάς του λιβανιού». Αυτό έχει καταστήσει το εμπόριο λιβανιού του Σομαλιλάντ ένα από τα μεγαλύτερα παγκοσμίως, με εκτιμώμενες εξαγωγές τουλάχιστον 1.000 τόνων ετησίως.

Η υπερβολική χάραξη των δέντρων Boswellia συνήθως προκύπτει από οικονομική πίεση, λέει ο Thornton, αλλά επισημαίνει και τις περιβαλλοντικές πιέσεις.

Αν το λιβάνι θέλει να παραμείνει σύμβολο παράδοσης και ευεξίας, η αγορά πρέπει να πληρώσει το πραγματικό κόστος της αειφορίας. Διαφορετικά, το άρωμά του κινδυνεύει να γίνει ανάμνηση.