Η Γάζα στο χείλος της Αβύσσου: Ανθρωπιστική κρίση ή κρίση του ανθρωπισμού;

Η κατάσταση στη Λωρίδα της Γάζας τον Μάιο του 2025 συνιστά μία από τις πλέον σκοτεινές και ντροπιαστικές σελίδες της σύγχρονης παγκόσμιας ιστορίας. Η ανθρωπιστική κρίση έχει κλιμακωθεί σε ακραίο βαθμό. Ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, καθώς και σειρά από ανεξάρτητους διεθνείς οργανισμούς, κάνουν λόγο για «τη σκληρότερη φάση» του πολέμου, με μαζικό υποσιτισμό, εκτοπισμό εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων και κατάρρευση του συστήματος υγείας.

Η διεθνής κοινότητα, παρά την πληθώρα πληροφοριών και τεκμηρίων για την κρίση, δεν κατόρθωσε να ενεργοποιήσει επαρκείς μηχανισμούς προστασίας αμάχων ή να διασφαλίσει την αδιάλειπτη παροχή ανθρωπιστικής βοήθειας. Στις 19 Μαΐου 22 χώρες (μεταξύ των οποίων η Γαλλία, η Γερμανία, η Ιαπωνία και η Αυστραλία) υπέγραψαν κοινή δήλωση καλώντας το Ισραήλ να επιτρέψει άμεση, πλήρη και ασφαλή πρόσβαση της ανθρωπιστικής βοήθειας στη Γάζα. Η Ελλάδα δεν συμμετείχε στη δήλωση αυτή, γεγονός που εγείρει ερωτήματα για τη συνέπεια της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής ως προς τις αρχές του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου και την προσήλωσή της στο σεβασμό των δικαιωμάτων των αμάχων.

Σύμφωνα με τον ΟΗΕ, πάνω από το 93% των παιδιών στη Γάζα βρίσκονται σε άμεσο διατροφικό κίνδυνο, ενώ ο Υπεύθυνος για τις Ανθρωπιστικές Υποθέσεις Τομ Φλέτσερ δήλωσε στις 20 Μαΐου ότι 14.000 βρέφη ενδέχεται να πεθάνουν εντός 48 ωρών εάν δεν φτάσει ανθρωπιστική βοήθεια. Αν και αργότερα επισημάνθηκε πως ο αριθμός αυτός βασιζόταν σε μακροπρόθεσμες προβλέψεις, το μήνυμα ήταν σαφές: η κλίμακα της κρίσης απαιτεί επείγουσα και συντονισμένη διεθνή δράση. Μέχρι τις 22 Μαΐου τουλάχιστον 29 θάνατοι παιδιών και ηλικιωμένων έχουν καταγραφεί ως αποτέλεσμα του λιμού, ενώ ο συνολικός αριθμός των νεκρών από την έναρξη του πολέμου υπερβαίνει τις 54.000, σύμφωνα με τα τοπικά στοιχεία.

Η αποτυχία των διεθνών θεσμών να διαμεσολαβήσουν με αποτελεσματικό τρόπο, είτε μέσω απόφασης του Συμβουλίου Ασφαλείας είτε μέσω πιο τολμηρών αποφάσεων από την ΕΕ και τον Οργανισμό Ισλαμικής Συνεργασίας, καταδεικνύει τα δομικά όρια του υφιστάμενου συστήματος διεθνούς διακυβέρνησης. Η αρχή της «προστασίας των πολιτών» (Responsibility to Protect – R2P), που υιοθετήθηκε επισήμως το 2005 από τον ΟΗΕ, παραμένει εν πολλοίς ανεφάρμοστη, παρά τις προφανείς ενδείξεις συστηματικής παραβίασης του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου στη Γάζα.

Συγκεκριμένα το R2P είναι μια διεθνής αρχή που διαμορφώθηκε μετά τη γενοκτονία στη Ρουάντα και την κρίση στο Κόσοβο και υιοθετήθηκε επίσημα από τα Ηνωμένα Έθνη το 2005. Η βασική της ιδέα είναι ότι το κράτος φέρει την κύρια ευθύνη για την προστασία του πληθυσμού του από γενοκτονία, εγκλήματα πολέμου, εθνοκάθαρση και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Αν το κράτος αποτύχει ή είναι το ίδιο δράστης, τότε η διεθνής κοινότητα έχει την ευθύνη να παρέμβει — με ειρηνικά μέσα κατά προτίμηση, αλλά, αν χρειαστεί, και ως έσχατη λύση, και με στρατιωτική επέμβαση, βάσει απόφασης του Συμβουλίου Ασφαλείας, όπως προβλέπεται από το έβδομο κεφάλαιο του άρθρου 42 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών. Δεν συνιστά νομικά δεσμευτική αρχή (jus cogens), αποτελεί όμως πολιτικό εργαλείο άσκησης πίεσης της διεθνούς κοινότητας απέναντι σε μαζικές ωμότητες. Ωστόσο, η εφαρμογή της παραμένει ασυνεπής και επιλεκτική, καθώς εξαρτάται από τη βούληση των ισχυρών κρατών και την πολιτική δυναμική εντός του ΟΗΕ. Η περίπτωση της Γάζας είναι μια απόδειξη αυτής της επιλεκτικότητας και της δυσλειτουργικότητας του ΟΗΕ, που οδηγεί αναπόφευκτα στην αδράνεια των κρατών.

Παράλληλα, η πολιτιστική σφαίρα δεν έμεινε ανεπηρέαστη. Η συμμετοχή του Ισραήλ στον μουσικό διαγωνισμό της Eurovision 2025 και η κατάληψη της δεύτερης θέσης πυροδότησε σοβαρές αντιδράσεις. Η επιλογή της European Broadcasting Union (EBU) να μην αποκλείσει το Ισραήλ προκάλεσε διχογνωμίες τόσο εντός των εθνικών αποστολών όσο και στον ευρωπαϊκό δημόσιο λόγο. Η υπερπροβολή της ισραηλινής συμμετοχής, σε συνδυασμό με αδιαφανείς πτυχές της διαδικασίας televoting, ώθησε χώρες όπως η Ισπανία και το Βέλγιο να ζητήσουν επίσημες εξηγήσεις, στηριζόμενες στο επιχείρημα το οποίο η ίδια η EBU είχε χρησιμοποιήσει μόλις τρία χρόνια πριν. Το 2022 η Ρωσία αποκλείστηκε από τον διαγωνισμό λόγω της εισβολής της στην Ουκρανία, καθώς, σύμφωνα με την EBU, «ο διαγωνισμός οφείλει να σέβεται τις θεμελιώδεις ευρωπαϊκές αξίες». Η απόφαση να επιτραπεί η φετινή ισραηλινή συμμετοχή, παρά τα όσα συμβαίνουν στη Γάζα, προκαλεί ερωτήματα για την επιλεκτικότητα της ευρωπαϊκής πολιτιστικής διπλωματίας και τις αξίες της.

Σε πολλές πρωτεύουσες ανά τον κόσμο —από το Λονδίνο και το Παρίσι έως την Ουάσινγκτον, το Αμμάν και την Κωνσταντινούπολη— λαμβάνουν χώρα μαζικές κινητοποιήσεις υπέρ της εκεχειρίας και της κατάπαυσης πυρός. Εκατομμύρια πολίτες διαδηλώνουν ζητώντας τερματισμό της βίας, προστασία των αμάχων και άμεση αποστολή ανθρωπιστικής βοήθειας. Ωστόσο, παρά την ισχυρή λαϊκή πίεση, οι περισσότερες κυβερνήσεις εμφανίζονται διστακτικές ή αντιδρούν με καθυστέρηση, γεγονός που επιβεβαιώνει τη διευρυνόμενη κρίση αντιπροσώπευσης στις φιλελεύθερες δημοκρατίες.

Φαίνεται ότι για μία ακόμη φορά οι αξίες της Δύσης τίθενται υπό αμφισβήτηση. Καθώς η ανθρωπιστική κρίση στη Γάζα λαμβάνει ανυπολόγιστες διαστάσεις, παρατηρείται μια σταδιακή μετατόπιση στη στάση αρκετών κρατών, τα οποία μέχρι πρότινος παρέμεναν ουδέτερα ή εξέφραζαν ρητά τη στήριξή τους προς το Ισραήλ, επικαλούμενα το δικαίωμά του στην αυτοάμυνα. Υπό το βάρος των διεθνών αντιδράσεων, της πίεσης που ασκείται από την κοινή γνώμη και του αυξανόμενου πολιτικού κόστους, ορισμένες από αυτές τις κυβερνήσεις αρχίζουν πλέον να επανεξετάζουν τη θέση τους, λαμβάνοντας αποστάσεις από προηγούμενες τοποθετήσεις. Η μετατόπιση αυτή δεν αντανακλά κατ’ ανάγκη μεταστροφή αρχών, αλλά φανερώνει τη ρευστότητα των διεθνών συμφερόντων, ιδιαίτερα όταν αυτά έρχονται σε σύγκρουση με την ανάγκη των κρατών για διατήρηση της εσωτερικής συναίνεσης, η οποία κινδυνεύει να θυσιαστεί στο βωμό της «μεγάλης ιδέας» του Ισραήλ.

Το ιστορικό σύνθημα των διαδηλώσεων κατά του πολέμου στο Βιετνάμ «The whole world is watching» φαίνεται να γίνεται πιο επίκαιρο από ποτέ. Ο κόσμος παρακολουθεί. Οι εικόνες φρίκης κάνουν το γύρο του πλανήτη. Η απουσία δράσης της διεθνούς κοινότητας μεταφράζεται σε σιωπή, και η σιωπή αυτή είναι εκκωφαντική. Βρισκόμαστε ενώπιον μιας ηθικής και πολιτικής πρόκλησης, στην οποία δείχνουμε να μην ανταποκρινόμαστε ως ανθρωπότητα.

Η συζήτηση, επομένως, δεν μπορεί να περιορίζεται αποκλειστικά στις ενέργειες των άμεσα εμπλεκόμενων μερών — του Ισραήλ και της Χαμάς. Οφείλει να επικεντρώνεται και στην αδυναμία ή την απροθυμία της διεθνούς κοινότητας να κινητοποιηθεί όταν διακυβεύεται η ανθρώπινη ζωή σε τόσο μεγάλη κλίμακα. Η κρίση στη Γάζα δεν είναι απλώς ένα περιφερειακό ζήτημα. Θέτει υπό αμφισβήτηση την αποτελεσματικότητα του παγκόσμιου συστήματος διακυβέρνησης, τη νομιμοποίηση των διεθνών οργανισμών και τελικά την ίδια την έννοια της συλλογικής ηθικής ευθύνης.

Η ιστορία δεν καταγράφει απλώς τα γεγονότα· παρατηρεί τις επιλογές και τις παραλείψεις των κοινωνιών και των ηγετών τους και τις ανασύρει στην επιφάνεια. Οι επόμενες γενιές κατά πάσα πιθανότητα δεν θα αρκεστούν στη στείρα καταγραφή όσων συνέβησαν· θα αναζητήσουν τις αιτίες και θα αξιολογήσουν τη στάση της διεθνούς κοινότητας απέναντι σε μία από τις πιο σκοτεινές κρίσεις του 21ου αιώνα.

*Η Ηλέκτρα Νησίδου, είναι πολιτική επιστήμονας, ΜΑ Διεθνής και Ευρωπαϊκή Διακυβέρνηση και Πολιτική – Η ανάλυση περιλαμβάνεται στο 26ο Δελτίο Διεθνών & Ευρωπαϊκών Εξελίξεων του Ινστιτούτου ΕΝΑ που δημοσιεύεται στο www.enainstitute.org