Michael J. Sandel: Ο σταρ φιλόσοφος που αποδομεί “άριστους” και “ατομική ευθύνη”

Ο Michael J. Sandel είναι ένας από τους πιο γνωστούς σύγχρονους φιλοσόφους και καθηγητές πολιτικής θεωρίας. Διδάσκει στο Harvard University πολιτική φιλοσοφία, ηθική και φιλοσοφία του Δικαίου. Το πιο διάσημο, ίσως, έργο του, είναι το “Justice: What’s the Right Thing to Do?” καθώς και το “What Money Can’t Buy: The Moral Limits of Markets” (Τι δεν μπορεί να αγοράσει το χρήμα).

Τα κεντρικά θέματα που εξετάζει είναι η Δικαιοσύνη και ηθική στην καθημερινή ζωή, ο ρόλος της ηθικής στα οικονομικά και στην πολιτική, η κριτική στον φιλελευθερισμό και στις ακραίες μορφές ατομικισμού αλλά και το νόημα της κοινότητας, του κοινού καλού, και των ηθικών ορίων των αγορών. Πράγματα που σήμερα θα έπρεπε να είναι αυτονόητα ζητήματα καθημερινής ατζέντας, αλλά δυστυχώς, δεν είναι.

Στη διδασκαλία του ο Sandel χρησιμοποιεί διαλεκτική μέθοδο: κάνει ερωτήσεις στο κοινό, ακούει επιχειρήματα, οδηγεί τη σκέψη στα όριά της. Παρότι αγγίζει βαθιά φιλοσοφικά ζητήματα για τον σύγχρονο τρόπο ζωής, η γλώσσα του είναι απλή και προσβάσιμη στο ευρύ κοινό. Έτσι εξηγείται και η δημοφιλία του.

Είναι χαρακτηριστικό της επιδραστικότητάς του ότι στη Σεούλ συγκεντρώθηκαν σε ανοικτό στάδιο για να παρακολουθήσουν τη διάλεξή του 14.000 άτομα, για να παρακολουθήσουν να θέτει υπό αμφισβήτηση τον ρόλο που παίζουν οι αγορές και το χρήμα στις κοινωνίες μας, αναφέροντας εύστοχα ότι από οικονομία της αγοράς μεταλλαχθήκαμε σε κοινωνία της αγοράς. Ο ίδιος άλλωστε συνηθίζει να γυρίζει όλο τον πλανήτη συνομιλώντας δια της “μαιευτικής”.

Περί αξιοκρατίας, ο ίδιος λέει:

Ο Sandel αποδομεί την έννοια του “όποιος προσπαθεί και αξίζει, ανεβαίνει”.

Κατά τον ίδιο οι επιτυχίες μας εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από παράγοντες τύχης: οικογένεια, σχολείο, γονίδια, κοινωνικό περιβάλλον. Αν από την άλλη θεωρούμε ότι οι “άξιοι” αξίζουν τα πάντα, τότε οι αποτυχημένοι θεωρούνται υπεύθυνοι για τη μοίρα τους, ακόμα και όταν δεν φταίνε, ενώ στον αντίποδα δημιουργείται αλαζονεία στους νικητές και ταπείνωση στους χαμένους. Σας θυμίζει κάτι αυτή η αλαζονεία;

Στο “The Tyranny of Merit” αναφέρει πως “οι όταν οι επιτυχημένοι πιστεύουν ότι αξίζουν ό,τι έχουν, τότε οι αποτυχημένοι αναγκάζονται να νιώθουν ότι αξίζουν την αποτυχία τους”. Ο Sandel προτείνει πιο ταπεινή στάση απέναντι στην επιτυχία και μια πιο ανθρώπινη πολιτική που βασίζεται στη συνεισφορά στο κοινό καλό και όχι στον ανταγωνισμό.

Για τον Αμερικανό φιλόσοφο, ο πλούτος δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση απόδειξη κοινωνικής προσφοράς. Αρκεί να θυμηθούμε τον covid. Τότε, όλοι όσοι βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή (νοσηλευτές, υπάλληλοι σούπερ μάρκετ, τραπεζοϋπάλληλοι,  εργαζόμενοι σε delivery), εκείνοι που προσέφεραν τα περισσότερα, αμείβονταν και συνεχίζουν να αμείβονται κατά τεκμήριο δυσανάλογα με το ύψος της κοινωνικής τους προσφοράς.

Στο ερώτημα αν “υπάρχουν πράγματα που το χρήμα δεν πρέπει να αγοράζει;”, ο ίδιος απαντά:

Δεν μπορεί κανείς να χρηματίζεται για την Υγεία, δεν θα έπρεπε να υπάρχουν πληρωμές για “καλά” σχολεία, αλλά για αγορά οργάνων, ή ακόμα και πολιτικών αποφάσεων. Αν μπορείς να αγοράσεις κάτι που “πρέπει” να είναι ίσο για όλους (π.χ. υγεία, δικαιοσύνη), η ισότητα καταρρέει, τονίζει ο Sandel. Οι αγορές δεν είναι ουδέτερες. Επηρεάζουν το πώς σκεφτόμαστε και το πώς φερόμαστε.

“Το να πληρώνεις κάποιον για να διαβάσει ένα βιβλίο ή να δώσει αίμα μπορεί να αλλάξει την ίδια τη φύση της πράξης. Όταν κάτι γίνεται για το χρήμα, τότε χάνει την ηθική του αξία”, γράφει στο “What Money Can’t Buy”.

Ο Sandel δεν είναι ένας φιλόσοφος που ασχολείται με το “μεταφυσικό” αλλά με το “εδώ και τώρα”. Τονίζει την αναζήτηση νοήματος μέσα από τη συμμετοχή στο κοινό καλό. Κριτικάρει τον υπερβολικό ατομικισμό που μας απομονώνει. Πιστεύει ότι οι άνθρωποι βρίσκουν πραγματικό νόημα όταν είναι χρήσιμοι σε κάτι μεγαλύτερο από τον εαυτό τους.

Κατ’ αντιστοιχία, σε αυτές τις γραμμές κινείται η κριτική του στον Τραμπ και στον “τραμπισμό”.

Ο Sandel δεν επικεντρώνεται μόνο στο πρόσωπο του Τραμπ, αλλά εξετάζει τι κοινωνία γέννησε την ανάγκη για κάποιον σαν τον Τραμπ. Όπως λέει, η παγκοσμιοποίηση και η αξιοκρατική αλαζονεία οδήγησαν σε μαζική ταπείνωση πολλών ανθρώπων. Οι ελίτ για χρόνια έλεγαν: “Αν δεν τα καταφέρνεις, φταις εσύ”.

Ο Τραμπ, όσο επικίνδυνος και αν είναι, έδωσε φωνή σε αυτούς που ένιωθαν παραμελημένοι. Η απάντηση δεν είναι να αγνοήσουμε αυτόν τον θυμό, αλλά να αναδομήσουμε μια πολιτική του σεβασμού και του κοινού καλού. “Για να φτιάξουμε μια πιο δίκαιη κοινωνία, πρέπει να αναρωτηθούμε όχι μόνο πώς να κατανείμουμε τον πλούτο, αλλά και πώς να αναγνωρίζουμε την αξία των ανθρώπων”, διατυπώνει ο Sandel.

“Η νίκη του Τραμπ δεν ήταν απλά πολιτικό ατύχημα. Ήταν κοινωνική κραυγή από ανθρώπους που είχαν κουραστεί να τους λένε ότι αν δεν τα κατάφεραν, ήταν γιατί δεν άξιζαν” γράφει στο “The Tyranny of Merit”.

Η δημοκρατία απαιτεί σεβασμό και αλληλεγγύη, όχι απλώς ανταμοιβή στους «νικητές», τονίζει.

Οι διαλέξεις του για τη Δικαιοσύνη κατέδειξαν ότι η πολιτική φιλοσοφία δεν είναι μια αποστειρωμένη πολυτέλεια αλλά στην πραγματικότητα ένα εργαλείο για να κατανοήσουμε τον κόσμο και να συμμετάσχουμε ως ενεργοί πολίτες καθώς φέρνει την ηθική στο προσκήνιο τον δημόσιο διάλογο απέναντι στην επιβολή.

Για την ατομική ευθύνη έχει δηλώσει:

Ο νεοφιλελευθερισμός μας λέει:

• “Ο καθένας είναι υπεύθυνος για τη ζωή του.”
• “Αν δεν τα καταφέρνεις, φταις εσύ.”
• “Όποιος προσπαθεί, πετυχαίνει.”

Ο Sandel υποστηρίζει:

“Όταν μια κοινωνία λέει: ‘Αν απέτυχες, είναι επειδή δεν προσπάθησες’, αγνοεί την ανισότητα ευκαιριών και τύχης”.

Ο Sandel τονίζει ότι η έννοια της ευθύνης πρέπει να είναι και συλλογική. Δεν μπορούμε να ζητάμε ευθύνη από τον πολίτη χωρίς να του δίνουμε μέσα να πετύχει. Αν ο άνθρωπος δεν έχει ουσιαστική πρόσβαση σε παιδεία, υγεία, εργασία, η “ευθύνη” είναι άδικα τοποθετημένη.

Μέρος της διδασκαλίας του αποτελεί το περίφημο Ηθικό Δίλημμα του Τρόλεϊ:

Ένα τρόλεϊ τρέχει εκτός ελέγχου σε σιδηροδρομική γραμμή. Μπροστά του βρίσκονται 5 άνθρωποι δεμένοι. Αν δεν κάνεις τίποτα, θα σκοτωθούν. Μπορείς όμως να τραβήξεις έναν μοχλό και να το στρέψεις σε άλλη γραμμή όπου είναι δεμένος μόνο ένας άνθρωπος.

Θα τραβούσες τον μοχλό;

Ο Sandel δεν ψάχνει “σωστή” απάντηση, αλλά χρησιμοποιεί τέτοιες ιστορίες για να δείξει πόσο περίπλοκες είναι οι ηθικές αποφάσεις, και ποιες αξίες βάζουμε πάνω από άλλες: η ζωή, η πρόθεση, η συνέπεια, η ισότητα κ.λπ.

Κατά τον Sandel:

Δεν μπορούμε να έχουμε μια και μόνο αρχή για να απαντήσουμε σε όλα τα ηθικά ερωτήματα. Χρειαζόμαστε:

• Διάλογο
• Αναγνώριση των αντιφάσεων
• Πολιτική ηθική που λαμβάνει υπόψη τις αξίες της κοινότητας και όχι μόνο ατομικά δικαιώματα.

Κοινώς, δεν θα έπρεπε να φτάσουμε καν στο σημείο να διακυβεύονται ανθρώπινες ζωές.

Σε ένα άλλο παράδειγμα, πλούσιοι γονείς “δωρίζουν” εκατομμύρια σε πανεπιστήμια και τα παιδιά τους γίνονται δεκτά χωρίς αξιοκρατικά κριτήρια.

Τι λέει ο Sandel: “Όταν η είσοδος σε πανεπιστήμια γίνεται με χρήμα, τότε το εκπαιδευτικό σύστημα παύει να είναι μέσο κοινωνικής ανόδου και γίνεται εργαλείο διατήρησης της ανισότητας”.

Για τον Sandel πρέπει να φαντασθούμε μία πολιτική που λαμβάνει σοβαρά υπ’ όψη τα ηθικά και πνευματικά ζητήματα και τα συνδέει με ευρύτερες οικονομικές και κοινωνικές μέριμνες καθώς η δικαιοσύνη δεν θα αφορά μόνο το μέγεθος και τη κατανομή του Εθνικού προϊόντος δηλαδή μόνο οικονομικές παραμέτρους. Θεωρεί ότι οι Αμερικανοί έχουν παραδοθεί σε μία απλή συσσώρευση πραγμάτων. Συνεπώς, δεν αρκεί να προσπαθήσουμε να εξαλείψουμε την οικονομική φτώχεια αλλά και να αντιμετωπίσουμε τη “φτώχεια της ικανοποίησης”. 

 

Αξίζει να σημειώσουμε πως ο Sandel είχε δηλώσει πως “η κρίση χρέους στην Ευρώπη δεν ήταν απλώς οικονομική. Ήταν ηθική και πολιτική. Οι πολίτες πρέπει να ανακτήσουν τη φωνή τους. Η αίσθηση ταπείνωσης που ένιωσαν πολλοί νότιοι ήταν αποτέλεσμα ενός συστήματος που δεν σεβόταν τη δημοκρατική βούληση. Οι τεχνοκράτες (Ε.Ε., ΔΝΤ κ.ά.) αντιμετώπισαν την κρίση σαν αριθμούς, όχι σαν κοινωνική πληγή”.

Πράγματα που εν τέλει, επιβεβαιώθηκαν από την ίδια την πραγματικότητα.

Τα βιβλία του Michael J. Sandel για τη δικαιοσύνη, την ηθική, τη δημοκρατία και τις αγορές έχουν μεταφραστεί σε 27 γλώσσες. Πέντε από τα βιβλία του κυκλοφορούν και στη χώρα μας και συγκεκριμένα:

1. Δικαιοσύνη: Τι είναι το σωστό;

Ένα από τα πιο γνωστά έργα του Sandel, βασισμένο στο δημοφιλές μάθημά του στο Harvard. Εξετάζει ηθικά διλήμματα και φιλοσοφικές θεωρίες με πρακτικά παραδείγματα. Εκδόσεις: Πόλις

2. Η τυραννία της αξίας: Τι έχει απογίνει το κοινό καλό;

Κριτική στην αξιοκρατία και τις κοινωνικές ανισότητες, με έμφαση στην ανάγκη για επαναπροσδιορισμό του κοινού καλού. Εκδόσεις: Πόλις

3. Τι δεν μπορεί να αγοράσει το χρήμα

Εξετάζει τα ηθικά όρια των αγορών και το πώς η εμπορευματοποίηση επηρεάζει την κοινωνία. Εκδόσεις: Πόλις

4. Ενάντια στην τελειότητα: Η ηθική στην εποχή της γενετικής μηχανικής

Ασχολείται με τα ηθικά ζητήματα που προκύπτουν από τις εξελίξεις στη γενετική και τη βιοτεχνολογία.

Εκδόσεις: Αλεξάνδρεια

5. Ο φιλελευθερισμός και τα όρια της δικαιοσύνης

Κριτική στον φιλελευθερισμό του John Rawls, με έμφαση στην κοινότητα και την ηθική ταυτότητα. Εκδόσεις: Πόλις