Βρίζουν όλοι οι λαοί με τον ίδιο τρόπο;

Ποια είναι η πιο «αμαρτωλή» λέξη στη γλώσσα σου; Μπορεί να σε κάνει να γελάσεις, να εκτονωθείς ή να φανείς αγενής — ίσως και όλα μαζί. Από τις ιταλικές βλασφημίες μέχρι τα γερμανικά συνθετικά “γαλλικά”, οι βωμολοχίες αποδεικνύονται κάτι πολύ περισσότερο από αυθόρμητες εκρήξεις θυμού. Μια διεθνής έρευνα αποκάλυψε ότι πίσω από κάθε “κακή λέξη” κρύβεται ένας καθρέφτης της κοινωνίας που τη χρησιμοποιεί — με όλα τα πάθη, τα ταμπού και τα στερεότυπα που σίγουρα να κουβαλά.

Όταν κάποιοι ερευνητές ζήτησαν από ανθρώπους σε όλο τον κόσμο να απαριθμήσουν όλες τις βωμολοχίες που μπορούσαν να σκεφτούν, οι διαφορές που προέκυψαν ήταν αποκαλυπτικές. Το μήκος κάθε λίστας, για παράδειγμα, διέφερε σημαντικά.

Σε Ηνωμένο Βασίλειο και Ισπανία, οι αγγλόφωνοι και οι ισπανόφωνοι αντίστοιχα, ανέφεραν κατά μέσο όρο 16 λέξεις, ενώ οι Γερμανοί σχεδόν τριπλασίασαν τον αριθμό αναφέροντας κατά μέσο όρο 53 λέξεις — λέγοντας βωμολοχίες με ιδιαίτερα ευρύ φάσμα όπως “intelligenzallergiker” (άτομο με χαμηλή νοημοσύνη) αλλά και όπως το “hodenkobold” (ξωτικό των όρχεων), όρος που χρησιμοποιείται για να περιγράψει κάποιο ενοχλητικό άτομο, αναφέρει ο Guardian.

Τα αποτελέσματα, λένε οι ερευνητές, δείχνουν πώς οι λέξεις που θεωρούνται “κακές” — είτε πρόκειται για βωμολοχίες, προσβολές ή άλλες “απαγορευμένες” εκφράσεις— μπορούν να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε καλύτερα τις αξίες, τα όρια και τους μεταβαλλόμενους κανόνες που διαμορφώνουν τις διάφορες κουλτούρες ανά τον κόσμο.

«Αυτές οι λέξεις μπορεί να είναι λιγότερο ή περισσότερο προσβλητικές· μπορεί να είναι αρνητικές ή ειρωνικές», είπε στον Guardian ο Τζον Αντόνι Ντουναμπεϊτία, γνωστικός επιστήμονας και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Nebrija της Μαδρίτης. «Αλλά συνολικά, φανερώνουν χαρακτηριστικά της κάθε κουλτούρας», προσθέτει.

Όσον αφορά τις διαφορές ανάμεσα σε ισπανόφωνους και γερμανόφωνους, ο Ντουναμπεϊτία είχε δύο θεωρίες. Η γερμανική γλώσσα, με την απεριόριστη σχεδόν ικανότητά της να σχηματίζει νέες σύνθετες λέξεις, ίσως προσφέρει περισσότερες επιλογές. «Μπορεί επίσης κάποιοι που μιλούν άλλες γλώσσες να μην σκέφτονται κατευθείαν τις συγκεκριμένες λέξεις ή να δυσκολεύονται να τις πουν σε ένα πολύ ουδέτερο περιβάλλον», πρόσθεσε.

Σεξισμός, βλασφημία και… “feminazi”

Η μελέτη, που εξέτασε βωμολοχίες ή λέξεις που θεωρούνται “απαγορευμένες” σε 13 γλώσσες (από τα σερβικά έως τα καντονέζικα και τα ολλανδικά) και σε 17 χώρες, αποκάλυψε και άλλες διαφορές. Η λέξη “shit” (ή το αντίστοιχό της σε άλλες γλώσσες), για παράδειγμα, συγκαταλέχθηκε στις λέξεις που υπάρχουν και χρησιμοποιούνται πιο συχνά σε αρκετές γλώσσες —όπως τα αγγλικά, τα φινλανδικά και τα ιταλικά— αλλά όχι στα γαλλικά, ολλανδικά, ισπανικά ή γερμανικά.

Αντίθετα, λέξεις που στόχευαν να μειώσουν τις γυναίκες, όπως η “bitch”, εμφανίστηκαν σε πολλές κουλτούρες. «Αυτό οφείλεται στις τρομερά σεξιστικές παραδόσεις πολλών χωρών», είπε ο Ντουναμπεϊτία. «Το λεξιλόγιο αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα κοινωνιών όπου οι γυναίκες έχουν κακομεταχειριστεί, απομακρυνθεί από τις καθημερινές δραστηριότητες και παραγκωνιστεί».

Οι σεξουαλικοί όροι επίσης εμφανίζονταν συχνά, δείχνοντας ένα σχεδόν παγκόσμιο αίσθημα αμηχανίας απέναντι σε θέματα που θεωρούνται ιδιωτικά ή άσεμνα.

Άλλες λέξεις, όπως η «feminazi», δείχνουν πώς η γλώσσα εξελίσσεται παράλληλα με τις κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές. Στην εποχή των κοινωνικών δικτύων και της ανωνυμίας που συχνά αυτά προσφέρουν, οι ερευνητές εντόπισαν μια τάση να εκφράζονται πιο σκληρά οι άνθρωποι, αποκαλύπτοντας πώς οι βωμολοχίες ή υποτιμητικές λέξεις χρησιμοποιούνται ως όπλα για να στοχοποιηθούν άνθρωποι με βάση τη φυλή, τη θρησκεία, το φύλο ή τη σεξουαλικότητά τους.

Όταν ο Simone Sulpizio, καθηγητής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μιλάνου-Bicocca και επικεφαλής συγγραφέας της μελέτης του 2024, ξεκίνησε την έρευνα, περίμενε να ακούσει πλήθος βωμολοχιών που σχετίζονται με την εκκλησία.

«Μείναμε όμως έκπληκτοι, γιατί, παρόλο που η βλασφημία υπήρχε σε όλες τις γλώσσες, μόνο στην Ιταλία φαίνεται να χρησιμοποιούν τέτοιο λεξιλόγιο», είπε ο ίδιος. Οι Ιταλοί που συμμετείχαν στη μελέτη ανέφεραν πάνω από 24 βωμολοχίες ή προσβλητικές εκφράσεις σχετικές με την εκκλησία.

Ο Sulpizio υπέθεσε ότι αυτό μπορεί να οφείλεται στην εγγύτητα και τη μακροχρόνια σχέση της Ιταλίας με το Βατικανό, καθώς και στη διαχρονική ισχύ της καθολικής παράδοσης στη χώρα. «Αυτό είναι ένα παράδειγμα του πώς οι πολιτισμικές ή κοινωνικές διαφορές επηρεάζουν τη γλώσσα», σημείωσε.

Μια ακόμη διαφορά εντοπίστηκε στον τρόπο χρήσης των προσβολών. «Όλοι έχουν βρισιές, αλλά ανάλογα με την κουλτούρα της χώρας αλλάζει ο στόχος τους», είπε ο Sulpizio.

Δεν είναι πάντα κακές οι βωμολοχίες

Η έρευνα εντόπισε μερικές σταθερές που ισχύουν σχεδόν παντού:

• Οι άνδρες είναι πιθανότερο να χρησιμοποιούν προσβλητικές λέξεις σε σχέση με τις γυναίκες.
• Το ίδιο ισχύει και για τους εξωστρεφείς.
• Κατά μέσο όρο, οι άνθρωποι βρίζουν μία φορά κάθε δύο λεπτά ομιλίας — αν και ο ρυθμός αυτός διαφέρει σημαντικά ανάλογα με το περιβάλλον, το θέμα και τη σχέση των συνομιλητών.

Αυτό που κάνει τις βωμολοχίες συναρπαστικές είναι ότι —σε αντίθεση με τα περισσότερα άλλα μέρη του λεξιλογίου μας— μπορούν να χρησιμοποιηθούν θετικά ή αρνητικά, λέει ο Sulpizio.

Διαθέτουν εξαιρετική δύναμη, τονίζουν οι ερευνητές, καθώς μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να προκαλέσουν πόνο, να ταρακουνήσουν τις δομές εξουσίας, αλλά και —αντίθετα— να ανακουφίσουν από το άγχος ή να προκαλέσουν γέλιο.

Η χρήση βωμολοχιών μπορεί ακόμη και να έχει σωματικά οφέλη, με τις λέξεις να λειτουργούν ως εργαλείο σωματικής εκτόνωσης. Για παράδειγμα μελέτη, αναφέρει πως η χρήση βωμολοχιών μπορεί να αυξήσει την αντοχή στον πόνο.

Συγκεκριμένα σε ένα πείραμα κατά το οποίο οι συμμετέχοντες έπρεπε να τοποθετήσουν το χέρι τους σε παγωμένο νερό (cold pressor task), φάνηκε πως όσοι έβριζαν κατά τη διάρκεια του πειράματος άντεξαν για περισσότερο χρόνο σε σχέση με αυτούς που έλεγαν άλλες, άσχετες λέξεις. Αξίζει να σημειωθεί πως η αύξηση αντοχής δεν παρατηρήθηκε όταν η λέξη ήταν «κατασκευασμένη» βωμολοχία που δεν είχε συναισθηματικό φορτίο για τον συμμετέχοντα.

Παράλληλα, άλλα ερευνητικά ευρήματα δείχνουν ότι αυτές οι λέξεις ενεργοποιούν διαφορετικά εγκεφαλικά δίκτυα από τις συνηθισμένες λέξεις, γεγονός που αποκαλύπτει τη μοναδική τους θέση μέσα στη γλώσσα. Σε μελέτη με τη χρήση μαγνητικής τομογραφίας (fMRI), η χρήση μιας λέξης που θεωρείται ταμπού κατά τη διάρκεια λεκτικής δραστηριότητας επιβράδυνε τη διαδικασία ονομασίας μίας εικόνας και συνοδεύτηκε από αυξημένη δραστηριότητα σε μετωπιαίες περιοχές του εγκεφάλου, καθώς και στον δεξιό θάλαμο.

Αυτό υποδηλώνει ότι η χρήση ή η επεξεργασία βωμολοχιών δεν αποτελεί απλώς μία λεκτική πράξη, αλλά εμπλέκει ταυτόχρονα γνωστικές διεργασίες, συναισθηματικό φορτίο και κοινωνικά στοιχεία, καθιστώντας τις «απαγορευμένες λέξεις» ένα φαινόμενο με δική του νευρογλωσσική ταυτότητα.

Τέλος, η χρήση κάποιας βωμολοχίας ενδέχεται να λειτουργήσει ως “βαλβίδα εκτόνωσης” για το άτομο καθώς μειώνει το στρες, ρυθμίζει το θυμικό και ενισχύει την αίσθηση ελέγχου σε στιγμές έντασης. Ακόμη, σε κοινωνικό επίπεδο, το κοινό “ξέσπασμα” μέσα από μια βωμολοχία μπορεί να ενισχύσει το δέσιμο και την αίσθηση αλληλεγγύης ανάμεσα σε φίλους ή συναδέλφους. Με άλλα λόγια, η βρισιά —όταν χρησιμοποιείται αυθόρμητα και όχι επιθετικά— μπορεί να λειτουργήσει ως φυσικός, γλωσσικός μηχανισμός ανακούφισης του σώματος και του νου.

Γιατί συνεχίζουμε να χρησιμοποιούμε τέτοιες λέξεις;

Η ευρεία χρήση των βωμολοχιών μπορεί να εξηγήσει γιατί αυτές οι λέξεις παραμένουν στο λεξιλόγιό μας, παρόλο που γενιές γονέων, δασκάλων και λοιπών “αρχών” προσπαθούν ενεργά να τις αποθαρρύνουν, και ενώ συχνά διαγράφονται από επίσημα γραπτά κείμενα.

«Συνήθως, οι πιο συχνά χρησιμοποιούμενες λέξεις μιας γλώσσας είναι και οι πιο οικείες. Όμως με τις προσβολές και τι βωμολοχίες ισχύει το αντίθετο», είπε ο Sulpizio. «Όσο πιο γνωστές είναι αυτές οι λέξεις, τόσο λιγότερο συχνά εμφανίζονται σε εφημερίδες, ιστολόγια ή παρόμοια μέσα», πρόσθεσε.

Η ερευνητική ομάδα πίσω από μια μελέτη του 2022 διαπίστωσε ότι η χρήση τέτοιων λέξεων μπορεί να επηρεάσει βαθιά τον τρόπο που σκεφτόμαστε, ενεργούμε και σχετιζόμαστε με τους άλλους.

«Η βωμολοχία είχε για πολύ καιρό απορριφθεί ως αντικείμενο σοβαρής μελέτης, επειδή θεωρούνταν απλώς σημάδι επιθετικότητας, φτωχής γλωσσικής επάρκειας ή ακόμα και χαμηλής νοημοσύνης», έγραψαν πρόσφατα οι ερευνητές στο Conversation.

«Πλέον όμως έχουμε πλήθος αποδείξεων που αμφισβητούν αυτή τη θεώρηση, οδηγώντας μας να ξανασκεφτούμε τη φύση —και τη δύναμη— της βωμολοχίας».