ΕΙΔΑΜΕ ΤΟΝ ΕΧΘΡΟ ΤΟΥ ΛΑΟΥ – ΤΙ ΚΑΝΕΙΣ ΟΤΑΝ Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΣΕ ΚΑΝΕΙ ΕΧΘΡΟ;

Το γεγονός πως η Schaubühne Berlin και το Θέατρο του Νέου Κόσμου ενώνουν τις δυνάμεις τους στην παράσταση “Εχθρός του λαού” του Χένρικ Ίψεν, σε διασκευή και σκηνοθεσία Τόμας Όστερμάιερ είναι αν μη τι άλλο ένα θεατρικό γεγονός που αξίζει την προσοχή μας.

Η παράσταση αυτή αποτελεί μια ανατρεπτική εκδοχή του αριστουργήματος του Ίψεν, έχει παρουσιαστεί από το 2012 με τεράστια επιτυχία σε περισσότερες από 40 χώρες, και τώρα τη βλέπουμε στο ανακαινισμένο θέατρο Κνωσός για πρώτη φορά με Έλληνες ηθοποιούς.

Ποιος είναι ο Τόμας Όστερμάιερ

Ο Τόμας Όστερμάιερ αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους και πιο αγαπητούς σκηνοθέτες του διεθνούς θεάτρου, με σταθερή και δημιουργική παρουσία στην Ελλάδα – ιδίως στο Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου. Με τη χαρακτηριστική του σκηνοθετική ταυτότητα, που συνδυάζει αιχμηρή κοινωνική ματιά και σκηνική τόλμη, έχει κατορθώσει να ανασυστήσει τα κλασικά κείμενα μέσα από σύγχρονες, ανατρεπτικές προσεγγίσεις, μεταφέροντάς τα σε ένα σήμερα που τα χρειάζεται.

Η ιδιότυπη, βαθιά προσωπική διασκευή του «Οιδίποδα» που έκανε παγκόσμια πρεμιέρα στην Επίδαυρο το 2021 έδειξε ακριβώς αυτή τη δύναμη: τολμηρή ανάγνωση, υψηλή ένταση και μια σύγχρονη ματιά που φώτισε εκ νέου τη διαχρονικότητα του αρχαίου δράματος. Αντίστοιχα, την ίδια χρονιά, η παρουσία του στην Πειραιώς 260 με την «Ιστορία της Βίας» του Εντουάρ Λουί επιβεβαίωσε ότι ο Έλληνας θεατής τον παρακολουθεί στενά, αναγνωρίζοντάς τον ως έναν από τους πιο επιδραστικούς σκηνοθέτες της εποχής μας.

Σήμερα, ο Οστερμάιερ επιστρέφει για να μεταφέρει το αριστούργημα του Ίψεν—γραμμένο το 1882—στο εδώ και τώρα, δημιουργώντας μια παράσταση-εμπειρία εκρηκτική, πολιτική και βαθιά ανήσυχη. Ένα έργο που, υπό τη δική του υπογραφή, παύει να είναι “κλασικό” και γίνεται επίκαιρο όσο ποτέ.

Η υπόθεση του έργου

Ο γιατρός Τόμας Στόκμαν, το κεντρικό πρόσωπο του έργου, βρίσκεται αντιμέτωπος με ένα ηθικό δίλημμα ανάμεσα στο ατομικό και το κοινωνικό καθήκον και συμφέρον. Όταν ανακαλύπτει ότι τα δημοτικά ιαματικά λουτρά, η κύρια πηγή εισοδήματος της πόλης, είναι μολυσμένα και επικίνδυνα για τη δημόσια υγεία, αποφασίζει να μιλήσει ανοιχτά και να απαιτήσει την άμεση επισκευή τους, βάζοντας την ίδια στιγμή σε κίνδυνο την ευημερία της πόλης και τις πολιτικές ισορροπίες.

Ωστόσο, ενώ ο Στόκμαν πιστεύει ότι η αλήθεια θα λάμψει και θα τιμηθεί σαν ήρωας από τους συμπολίτες του, η αντίδραση της οικογένειάς του, και της δημοτικής αρχής είναι σφοδρή.
Ο αδελφός του, Πέτερ, δήμαρχος της πόλης, αρνείται να παραδεχτεί την αλήθεια και προτιμά τη διατήρηση των οικονομικών και πολιτικών συμφερόντων του. Η τοπική εφημερίδα, που αρχικά δείχνει να στηρίζει την ανακάλυψη του Στόκμαν, υποχωρεί όταν καταλαβαίνει το κόστος και τις πολιτικές συνέπειες, και μαζί με την κοινή γνώμη στρέφεται εναντίον του.

Προτεραιότητα της πόλης παραμένει το βραχυπρόθεσμο όφελος, η φήμη και η εικόνα της, εις βάρος της αλήθειας και της δημόσιας υγείας.

Τελικά, ο Στόκμαν απομονώνεται κοινωνικά, στιγματίζεται και χαρακτηρίζεται «εχθρός του λαού». Αλλά παραμένει αμετανόητος αποδεικνύοντας ότι η ατομική ευθύνη και η πίστη στην ηθική αλήθεια είναι πιο σημαντικά από τη συμβιβασμένη ασφάλεια της κοινωνίας και των συμφερόντων της.

Η εκδοχή του Όστερμάιερ και το πολιτικό φόρουμ επί σκηνή σκηνής

Η σκηνοθεσία του Τόμας Όστερμάιερ δεν περιορίζεται στην απλή απόδοση του έργου του Ίψεν, είναι δυναμική και καταιγιστική και ενσωματώνει σύγχρονα στοιχεία που αναφέρονται στην πανδημία, την τεχνολογική έκρηξη, στα social media και την ένταση μεταξύ επιστήμης και πολιτικής.

Κουρδίζοντας θαυμάσια τους ηθοποιούς του, ο Όστερμάιερ αναδεικνύει τις κρυφές διεργασίες που βρίσκονται πίσω από τις αποφάσεις των εξουσιών και το πώς αυτοί που κατέχουν την εξουσία προσπαθούν να χειραγωγήσουν την αλήθεια.

Ωστόσο, ο Όστερμάιερ δεν περιορίζεται στη θεατρική αναπαράσταση της σύγκρουσης ανάμεσα στην ατομική ευθύνη και το συλλογικό συμφέρον. Δημιουργεί ένα σκηνικό περιβάλλον όπου οι θεατές δεν μένουν παθητικοί· καλούνται να πάρουν θέση, να αμφισβητήσουν, να αναμετρηθούν με την αλήθεια της εποχής μας.

Όταν ανοίγουν τα φώτα της πλατείας και οι ηθοποιοί παραδίδουν τον λόγο στο κοινό, η αίθουσα θυμίζει μια σύγχρονη, ιδιότυπη «εκκλησία του Δήμου». Η θεατρική συνθήκη διαρρηγνύεται, το έργο ξεφεύγει από τα όρια της σκηνής και οι ιδέες του Ίψεν αποκτούν μια οξύτατη επικαιρότητα.

Η ανεργία, η ακρίβεια, η Παλαιστίνη, οι προσφυγικές κρίσεις, οι κοινωνικές ανισότητες — όλα τα ζητήματα που απασχολούν σήμερα τον δημόσιο λόγο ανέβηκαν στη συζήτηση. Οι θεατές που πήραν τον λόγο δεν περιορίστηκαν σε σχόλια, παρενέβησαν πολιτικά, αμφισβήτησαν, αντέδρασαν, κατέθεσαν αγωνίες και οργή.

Έτσι, ο Όστερμάιερ κατορθώνει κάτι σπάνιο: μετατρέπει τον «Εχθρό του Λαού» σε μια συλλογική κοινωνική εμπειρία που αφυπνίζει, αποσταθεροποιεί και αναγκάζει το κοινό να σκεφτεί — όχι απλώς να παρακολουθήσει.

Οι ερμηνείες

Οι ηθοποιοί (Κωνσταντίνος Μπιμπής, Μιχάλης Οικονόμου, Λένα Παπαληγούρα, Ιερώνυμος Καλετσάνος, Στέλιος Δημόπουλος, Άλκηστις Ζιρώ, Ιάσονας Άλυ) λειτουργούν σαν μία αρμονική υποκριτική γροθιά.

Ο Κωνσταντίνος Μπιμπής υποδύεται τον Στόκμαν με στιβαρότητα και ένταση, αποδίδοντας πειστικά τη μετάβαση από τον ευσυνείδητο επιστήμονα στον άνθρωπο που μετατρέπεται — σχεδόν παρά τη θέλησή του — σε σύμβολο ατομικής αντίστασης απέναντι στο κοινωνικό σώμα που τον απορρίπτει.

Ο Μιχάλης Οικονόμου κυριαρχεί στη σκηνή ως ο αδελφός-δήμαρχος, προσφέροντας μια ερμηνεία που διακρίνεται για την ακρίβεια και την υποδόρια έντασή της. Η αντιπαράθεση των δύο αδελφών δεν είναι απλώς πολιτική, είναι βαθιά προσωπική. Από τη μία ο μικρότερος ιδεαλιστής Στόκμαν, με την αλήθεια και την ηθική ευθύνη στο πλευρό του. Από την άλλη ο μεγαλύτερος, εκπρόσωπος της εξουσίας, της σιωπής, της σκοπιμότητας.

Η σύγκρουσή τους θυμίζει έναν ιδιότυπο οικογενειακό εμφύλιο — έναν αγώνα όπου η υπεράσπιση της αλήθειας μπερδεύεται με την ανάγκη για προσωπική δικαίωση, για να αποτινάξει ο ένας το βάρος της σκιάς του άλλου. Αυτή η ψυχολογική ένταση δίνει στην παράσταση επιπλέον βάθος και καθιστά το δράμα όχι μόνο πολιτικό, αλλά και βαθιά ανθρώπινο.

Η Άλκηστις Ζιρώ στον ρόλο της γυναίκας του Στόκμαν παραδίδει μία ολοκληρωμένη ερμηνεία σαν μία ήρεμη δύναμη, ενώ ο Στέλιος Δημόπουλος και η Λένα Παπαληγούρα, με τις εξαιρετικές τους ερμηνείες, κατορθώνουν να ενσαρκώσουν με απόλυτη πειστικότητα τους χαρακτήρες τους και την ανατροπή τους. Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον πώς μια αρχικά ενωμένη ομάδα, που υπερασπίζεται την αλήθεια, καταρρέει υπό την πίεση του συστήματος και της διαφθοράς. Αυτή η “λεπίδα του ξυραφιού”, πάνω στην οποία καλούνται να βαδίσουν οι ήρωες, αναδεικνύει την ευθραυστότητα της κάθε ιδεολογίας και της ανθρώπινης αλληλεγγύης σε έναν κόσμο που υπερασπίζεται τη συμφωνία και το κέρδος πάνω από την αλήθεια.

Σκηνικά και κιμωλίες

Η σκηνογραφική δουλειά του Jan Pappelbaum και η ζωγραφική της Katharina Ziemke είναι αναπόσπαστο κομμάτι και πολύτιμος σύμμαχος της παράστασης. Το σκηνικό μετατρέπεται σε ζωντανό καμβά, που αποτυπώνει και ενισχύει την πολιτική διάσταση του έργου.

Οι τοίχοι της σκηνής, ζωγραφισμένοι με κιμωλία, “καθρεφτίζουν” την κοινωνική πραγματικότητα και τον πολιτικό αγώνα που εξελίσσεται πάνω της. Η δυναμική της σκηνογραφίας ενισχύεται από την αλληλεπίδραση των ηθοποιών με το σκηνικό- οι ηθοποιοί προσθέτουν ή σβήνουν γράμματα και σημάνσεις κατά τη διάρκεια της παράστασης.

Τελικά αξίζει να δει κάποιος τον Εχθρό του Λαού;

Η παράσταση “Ο Εχθρός του Λαού” υπό τη σκηνοθεσία του Τόμας Όστερμάιερ αποτελεί ένα δυνατό πολιτικό σχόλιο για την εποχή μας που αποκαλύπτει τους μηχανισμούς που συγκροτούν το κοινωνικό σύστημα και το πώς η αλήθεια μπορεί να εξοβελιστεί από τα συμφέροντα της πλειοψηφίας.

Η παράσταση απευθύνεται σε όλους τους θεατές, θα σταθώ ιδιαίτερα στους εφήβους που βρίσκονται στη διαδικασία διαμόρφωσης της προσωπικής και κοινωνικής τους συνείδησης. Στο έργο του Ίψεν και στην ανατρεπτική του σκηνοθετική μεταφορά του θα ανακαλύψουν ένα ζωτικό εργαλείο για να αναστοχαστούν τα πολιτικά και ηθικά διλήμματα της εποχής τους.

Αν η τέχνη του θεάτρου είναι ο καθρέφτης της κοινωνίας, τότε “Ο Εχθρός του Λαού” είναι ένας καθρέφτης που δεν αφήνει περιθώρια για αμφιβολίες ή αναβολές. Προκαλεί όλους μας να αναλάβουμε την ευθύνη για το κοινωνικό μας περιβάλλον και να αναρωτηθούμε: Είμαστε μέρος της λύσης ή της συνέχειας ενός διεφθαρμένου συστήματος;