ΠΡΩΤΟΠΑΠΠΑ – ΚΑΚΑΛΑΣ – ΠΕΡΛΕΓΚΑΣ ΣΤΟ NEWS 24/7 ΓΙΑ ΤΗ ΓΕΡΜΑ

Η Μαρία Πρωτόπαππα επιστρέφει με μια νέα, λυρική και γεμάτη ένταση προσέγγιση στο ιστορικό Υπόγειο του Θεάτρου Τέχνης Καρόλου Κουν, για να σκηνοθετήσει και να ενσαρκώσει τη θρυλική «Γέρμα» του Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα. Μαζί της, ένα σπουδαίο σύνολο καλλιτεχνών: ο Γιάννος Περλέγκας, με τον οποίο συνυπογράφει τη δραματουργική επεξεργασία, ο Σίμος Κακάλας, με τον οποίο συναντιούνται για πρώτη φορά σκηνικά, η Ηλέκτρα Μπαρούτα, με την οποία συνεργάζονται ξανά μετά την «Αντιγόνη» του Ανούιγ, και ο Νώντας Δαμόπουλος, μια συνεργασία που συνεχίζεται μετά την επιτυχημένη «Ανδρομάχη».

Τριάντα τρία χρόνια μετά την εμβληματική παράσταση του Μίμη Κουγιουμτζή, στη μνήμη του οποίου αφιερώνεται και αυτή η νέα σκηνική ανάγνωση, η τραγική ηρωίδα του Λόρκα ζωντανεύει ξανά στη σκηνή του Θεάτρου Τέχνης, με την ανανεωμένη σκηνοθετική ματιά της Μαρίας Πρωτόπαππα.

Η «Γέρμα» είναι ένα έργο που αγγίζει την απελπισία του άκαρπου έρωτα και την αέναη αναζήτηση της μητρότητας ως τον απόλυτο δρόμο ολοκλήρωσης του εαυτού. Στην καρδιά του έργου στέκεται μια γυναίκα που, παγιδευμένη σε μια κοινωνία γεμάτη καταπίεση και προσδοκίες, αναζητά τη δική της αλήθεια και αυτοπραγμάτωση. Η άτεκνη ζωή της, κάτω από τη βαριά πίεση των κοινωνικών και θρησκευτικών περιορισμών, την οδηγεί σε μια τραγική έκρηξη και σε έναν αδιέξοδο αγώνα με το περιβάλλον της.

Συναντήσαμε τους Μαρία Πρωτόπαππα, Σίμο Κακάλα και Γιάννο Περλέγκα στο Υπόγειο του Τέχνης και κάναμε μια ωραία μεγάλη συζήτηση για τις προκλήσεις του έργου, την αισθητική του και την επίκαιρη αναφορά του στον ανθρώπινο πόνο και την κοινωνική καταπίεση, αλλά και για τη νέα ματιά που φέρνουν σε αυτό.

Το μυστήριο και η γοητεία του Λόρκα

Η Μαρία Πρωτόπαππα ξεκινά τη συζήτηση μιλώντας για το πώς ξεκίνησε η διαδικασία με τη Γέρμα: “Προσωπικά δεν σκόπευα να ξανακάνω Λόρκα. Πριν δύο χρόνια είχα ανεβάσει στο Υπόγειο του Τέχνης το «Σπίτι της Μπερνάρντα Άλμπα» και ομολογώ, είχα δυσκολευτεί πολύ. Αυτή η εμπειρία, όμως, με ώθησε να ξεκινήσω μια έρευνα γύρω από το έργο του Λόρκα, ενός συγγραφέα που απαιτεί μεγάλη προσοχή, καθώς είναι βαθιά κριτικός και χρησιμοποιεί πολλές τεχνοτροπίες. Όσο περισσότερο τον ψάχνεις, τόσο περισσότερο ανακαλύπτεις — σχεδόν «ξεβράζει» πράγματα που δεν είχες καν σκεφτεί.

Όταν η Μαριάννα Κάλμπαρη μού πρότεινε να αναβιώσουμε τη «Γέρμα» προς τιμήν του Μίμη Κουγιουμτζή, δεν βρήκα νόημα για κάτι κλασικό, παρά μόνο για μια νέα, κοινή ματιά. Στην αρχή ήμασταν μόνο εγώ και ο Γιάννος (Περλέγκας). Στη συνέχεια προστέθηκε ο Σίμος (Κακάλας,) και όλοι μαζί αρχίσαμε να το δουλεύουμε με πολύ μεγάλη προσοχή και αγάπη.
Κρατήσαμε το έργο στην ουσία του και προσπαθήσαμε να το φέρουμε στο σήμερα, χωρίς να το αλλοιώσουμε ώστε να αναδυθούν καινούργια στοιχεία και να φωτιστούν πιο έντονα πτυχές που ίσως να μην ήταν τόσο ορατές”.

Ο Σίμος Κακάλας σημειώνει πως: “Είναι το ίδιο έργο δηλαδή, αλλά με μια διαφορετική οπτική. Σαν να αλλάζεις θέση στην κάμερα και ξαφνικά να βλέπεις κι άλλα πράγματα που πριν δεν φαίνονταν”.

Τι σας γοήτευει στον Λόρκα και τη Γέρμα;

“Ότι είναι πολυεπίπεδη. Τα όσα λέει «από κάτω» είναι αμέτρητα. Έχει πολλαπλές στρώσεις, έναν ολόκληρο χάρτη από νοήματα που διαρκώς αποκαλύπτονται όσο το σκαλίζεις” λέει η Μαρία Πρωτόπαππα.

Και ο Γιάννος Περλέγκας συνεχίζει: “Η μεταφραστική παράδοση του Λόρκα στην Ελλάδα είναι υπέροχη, αλλά αρκετά αποπροσανατολιστική για όποιον θέλει να τον καταλάβει πραγματικά. Διαμορφώθηκε από τον Γκάτσο, τον Κουν, τον Χατζιδάκι κτλ., γεγονός που παρόλο που είναι πολύ σημαντικό, δυσκολεύει την πρόσβαση στο ίδιο το έργο. Ο Λόρκα είναι φορτωμένος σύμβολα που πλέον μας είναι ακατανόητα. Ωστόσο, δεν είναι βερμπαλιστής, χρησιμοποιεί απλές λέξεις και μικρές φόρμες που για να καταλάβεις το φορτίο τους χρειάζεται πολλή δουλειά — κάτι που η παλιά μεταφραστική παράδοση συχνά συσκοτίζει αντί να φωτίζει.”

Ο Σίμος Κακάλας προσθέτει πως: “Εκτός από τις μεταφράσεις, υπάρχει και το κλισέ του ονόματός του. Ακούς Λόρκα και σκέφτεσαι συγκεκριμένη μουσική, κοστούμια, ακόμα και φωτισμούς. Σαν να υπάρχει μια προκαθορισμένη αισθητική και ένα συγκεκριμένο ηχόχρωμα. Το να απομακρυνθείς από αυτό δεν είναι εύκολο, αλλά είναι μια όμορφη πρόκληση”.

Ας πιάσουμε το έργο σαν υπόθεση…

Η Μαρία Πρωτόπαππα λέει πως: “Ο Λόρκα επιλέγει έναν τόπο και έναν χρόνο για να πει μια σχεδόν λιτή ιστορία: την ιστορία ενός ζευγαριού στην Ανδαλουσία, που δεν μπορεί να τεκνοποιήσει. Οι πιέσεις της Καθολικής Εκκλησίας και της κουλτούρας τους πνίγουν, ενώ οι ιστορικές συγκυρίες καθορίζουν τη ζωή τους.

Η γυναίκα προσπαθεί με κάθε τρόπο να φτάσει στον στόχο της, αναζητώντας παράξενους τρόπους για να γίνει μητέρα, χωρίς όμως να ταιριάζει με το περιβάλλον, τη φύση και την μικρή κοινωνία της. Ο άντρας της δουλεύει αδιάκοπα και είναι βαθιά θλιμμένος. Μοιάζουν και οι δύο να κοιτούν διαφορετικό προορισμό.
Υπάρχει όμως μία καθαρή αλληγορία κάτω από την επιφάνεια: η πάλη της ψυχής του ανθρώπου για αυτοπραγμάτωση και ελευθερία μέσω του θανάτου και του έρωτα.

Το έργο καταλήγει στον θάνατο, όπως σχεδόν όλα τα έργα του Λόρκα. Το ταξίδι αυτής της σχέσης είναι και το ταξίδι της ανθρώπινης ψυχής, αλλά και της ίδιας της Ισπανίας, η οποία φέρει την αντιφατική της ιστορία: αναταραχές, εμφυλίους, αλλά και μια πλούσια κουλτούρα με πολιτισμούς που ζούσαν αιώνες μαζί.
Η πλοκή είναι σχεδόν κινηματογραφική και φωτίζει την εσωτερική ζωή των χαρακτήρων. Η γυναίκα εκφράζεται πιο ανοιχτά, ενώ ο άντρας δυσκολεύεται να μιλήσει για τα συναισθήματα και τα παράπονά του, ειδικά για κάτι τόσο φορτισμένο όπως η απόκτηση παιδιού.

Το έργο δεν αφορά μόνο το αν «θα κάνουν παιδί ή όχι», αλλά για το πώς ολοκληρώνεται κάποιος ως άνθρωπος. Ο άντρας ικανοποιείται με την αγάπη και την ήρεμη ζωή με τη σύντροφό του. Η γυναίκα όμως, λόγω της κοινωνικής της θέσης, πιστεύει πως για να είναι ολοκληρωμένη πρέπει να φέρει στον κόσμο ένα παιδί, να εκπληρώσει τον ρόλο της ως μητέρα”.

Τι σημαίνει αλήθεια Γέρμα;

“Το όνομα «Γέρμα» σημαίνει κυριολεκτικά «έρημη γη». Η ετυμολογία του παραπέμπει σε ένα εγκαταλειμμένο χωράφι — κάτι σαν την «Έρημη Χώρα» του Έλιοτ. Δεν αφορά απλώς την ατεκνία, αλλά την έλλειψη νερού, την αδυναμία της γης να παράγει, παρόλο που είναι γόνιμη. Είναι μια γη που θα μπορούσε να γεννήσει, αλλά παραμένει ανεκμετάλλευτη.

Το «Γέρμα» είναι περισσότερο μία ιδιότητα, ένας επιθετικός προσδιορισμός. Αναφέρεται από τη μέση του έργου και μετά, και μάλιστα μόνο δύο φορές. Συμβολικά, αυτή η γυναίκα αναζητεί τη δημιουργία. Συμπίπτει με την Ισπανία και αγγίζει κάτι πιο συλλογικό, ιστορικό και σχεδόν εθνικό: μια τεράστια χώρα, γεμάτη φυσικούς πόρους, που όμως για μεγάλο διάστημα δεν αξιοποιήθηκε σωστά. Η ιστορία της, οι πολίτες της, οι κυβερνήσεις — όλοι συνέβαλαν σε αυτή την κατάσταση. Έτσι, η «Γέρμα» λειτουργεί και ως συμβολισμός, όχι μόνο για τη γυναίκα της ιστορίας, αλλά και για την Ισπανία. Μια χώρα εύφορη, που μπορεί να δημιουργήσει πολλά, αλλά που ταυτόχρονα κουβαλά μια βαριά κληρονομιά, γεμάτη αμαρτίες. Μια αυτοκρατορία που αναπτύχθηκε εκμεταλλευόμενη άλλους λαούς, έναν πλούτο θεμελιωμένο πάνω σε ξένο αίμα” εξηγεί η Μαρία Πρωτόπαππα.

Και Σίμος Κακάλας τονίζει: “Μην ξεχνάτε πως ήταν η πρώτη υπερδύναμη η Ισπανία”.

Η Μαρία Πρωτόπαππα συνεχίζει: “Στο έργο πλανάται η ιδέα της μοιχείας, η οποία μάλιστα συνδέεται με μια παλιά λατινική λέξη, την «honra» που έχει τις ρίζες της στην ισπανική αυτοκρατορία και στα ελληνικά μεταφράζεται ως «τιμή», αλλά στην πραγματικότητα συνδέεται με την καταγωγή, και την αξία που πηγάζει από το κοινωνικό και θρησκευτικό πλαίσιο που δεν δίνει πλήρη ελευθερία ούτε στις γυναίκες ούτε στους άντρες.
Εμείς έχουμε βρει τη λέξη — φανταγμό. Κι όλο αυτό είναι ενταγμένο σε ένα φαντασιακό αίσθημα μεγαλείου, μια ιδέα αυτοκρατορικής δόξας που έχει κληρονομηθεί μετά την αποικιοκρατική άνθηση της Ισπανίας”.

Οι ήρωες και η Ελλάδα

Ας περάσουμε στη σκιαγράφηση των ρόλων σας…

Ο Γιάννος Περλέγκας εξηγεί πως: “Εγώ σαν ρόλος είμαι κάτι ανάμεσα στη Γέρμα και στον Λόρκα. Μέσα στην ηρωίδα υπάρχει ο ποιητής, το έργο σχετίζεται και με την ομοφυλοφιλία του.
Για μένα, αυτό είναι το βασικό θέμα του έργου: η δημιουργική στειρότητα. Η δυσκολία της τεκνοποίησης περιγράφει ακριβώς αυτό που συμβαίνει τόσο στη Γέρμα όσο και στον σύζυγό της τον Χουάν. Υπάρχουν τα υλικά, υπάρχει το γόνιμο υπόστρωμα, αλλά για κοινωνικούς και υπαρξιακούς λόγους κάτι μετατρέπει το γόνιμο σε στείρο.

Κι εδώ μπαίνει το στοιχείο του εθνικού μεγαλείου, η εθνική ταυτότητα που κουβαλούν οι ήρωες. Είναι κάτι που λειτουργεί ως κληρονομιά, αλλά ταυτόχρονα και ως εμπόδιο, καθώς μπορεί να μπλοκάρει τις δημιουργικές δυνάμεις του ανθρώπου, που υπό άλλες συνθήκες θα μπορούσαν να ανθίσουν. Και το παιδί είναι το σύμβολο δημιουργίας”.

Θυμίζει λίγο και Ελλάδα όλο αυτό πάντως…

Ο Σίμος Κακάλας συμφωνεί: “Η Ελλάδα είχε εκρήξεις δημιουργικότητας μέσα στον 20ό αιώνα. Το τέλμα που νιώθουμε σήμερα, όπως και στη «Γέρμα», μοιάζει με ένα τοπίο μετα-αποκαλυπτικό, σαν να έχει συμβεί μια καταστροφή και να έχει μείνει ο τόπος εκεί, άδειος, παγωμένος. Η «Γέρμα» είναι μια «έρημη χώρα», κάτι που έχει αδειάσει.

Κι όμως στο έργο υπάρχει έντονα το στοιχείο της φύσης: νερά που τρέχουν, δέντρα που καρπίζουν, φύλλα που φυτρώνουν. Υπάρχει κάτι σχεδόν οργιαστικό, μια πληθωρική φυσικότητα που παρ’ όλα αυτά δεν μπορούμε να τη γευτούμε. Αυτό το συνοψίζει και μια φράση του Χουάν: «Ποιος ο λόγος να κοπιάζω τόσο πολύ, αν δεν μπορώ να καθίσω να γευτώ έστω ένα από τα μήλα που παράγω;»”

Ο Γιάννος Περλέγκας τονίζει πως: “Το έργο ολοκληρώνεται το 1934, και αυτό το καθιστά προφητικό. Με έναν τρόπο, προβλέπει τον Ισπανικό Εμφύλιο. Οι δύο δυνάμεις που περιγράφει ο Σίμος —η έκρηξη της φύσης και η αντίρροπη δύναμη της στειρότητας — φέρνουν όχι μόνο τον Εμφύλιο, αλλά και τη δολοφονία του ίδιου του Λόρκα. Ενώ όλα τα στοιχεία είναι εκεί, έτοιμα να οδηγήσουν τα πράγματα σε έναν διαφορετικό δρόμο”.

“Αυτό είναι το σημείο που συνδέει το έργο με το σήμερα. Για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία, έχουμε τα μέσα να παράγουμε ασύλληπτο πλούτο: τροφή, ενέργεια, πόρους. Μπορούμε να παράγουμε εκατονταπλάσια ποσότητα από ό,τι πριν από 100 ή 150 χρόνια. Θεωρητικά, έχουμε τη δυνατότητα να μην αφήσουμε κανέναν πεινασμένο.

Και όμως, παρά τη δυνατότητα για άνεση και ευμάρεια, υπάρχει μια άρνηση να απολαύσουμε ή να μοιραστούμε αυτόν τον πλούτο” λέει με ένταση ο Σίμος Κακάλας.

Πάντως και σε προσωπικό επίπεδο, εμείς οι ίδιοι εμποδίζουμε τον εαυτό μας να απολαύσει τις στιγμές.

Η Μαρία Πρωτόπαππα συμφωνεί αναφέροντας: “Ο Λόρκα αυτό ακριβώς κάνει: μέσα από το προσωπικό εκπληρώνει κάτι συλλογικό. Παίρνει μικρές ιστορίες από την ισπανική επαρχία — περιστατικά, γεγονότα, ιστορίες που άκουσε ή διάβασε στις εφημερίδες — και τις μεταμορφώνει φωτίζοντας την πολιτική κατάσταση του τόπου και ό,τι την διαμορφώνει.
Προσπαθεί να καταλάβει ποιες πολιτικές επιλογές οδήγησαν έναν αδελφωμένο λαό στον Εμφύλιο και μιλά για έναν ψευδή εθνικισμό που οδηγεί στην εσωτερική σύγκρουση, καθώς ο ένας αρχίζει να συκοφαντεί τον άλλον”.

Και Σίμος Κακάλας προσθέτει: “Υπάρχει αυτή η τάση να αποδίδουμε πάντα στον απέναντί μας την ευθύνη. Ο καθένας βλέπει τον εαυτό του ως απολύτως ηθικό και άγιο και δικαιολογεί κατά κάποιο τρόπο όλες τις πράξεις του”.

Πόσο φεμινιστική είναι η Γέρμα;

Τελικά πόσο καταπιεσμένη είναι η Γέρμα;

Η Μαρία Πρωτόπαππα εξηγεί πως: “Συνήθως το έργο αυτό διαβάζεται από μία “φεμινιστική” οπτική και θεωρείται πως η ηρωίδα καταπιέζεται από τους άντρες. Εμείς δεν το διαβάζουμε έτσι”.

Ο Γιάννος Περλέγκας συνεχίζει: “Ο άντρας έχει μία δημιουργική δύναμη, απλώς τη διοχετεύει μονοδιάστατα”.

Και ο Σίμος Κακάλας λέει από την πλευρά του: “Και έχει παραδοθεί στη δουλειά. Πηγαίνει στο χωράφι πρωί–βράδυ, δεν θέλει να είναι στο σπίτι, δεν αντέχει το περιβάλλον εκεί μέσα. Η δουλειά είναι το καταφύγιό του”.

Η Μαρία Πρωτόπαππα λέει για τον Χουάν πως: “είναι ένας άνθρωπος που ξεκινώντας από χαμηλά ανεβαίνει κοινωνικά. Το καταφέρνει παλεύοντας με τη φύση, με τη γη, με την ίδια του τη μοίρα. Αλλά κανείς δεν ξέρει πραγματικά ποιος φταίει που το ζευγάρι δεν τεκνοποιεί”.

Στις περισσότερες αναγνώσεις, θεωρείται ότι η γυναίκα αδικείται από τον άντρα πάντως…

Ο Γιάννος Περλέγκας σχολιάζει πως: “Εκείνη βρίσκεται σε μια διαδικασία υπέρβασης. Ο άντρας δεν φαίνεται να λειτουργεί από μια πατριαρχική θέση εξουσίας. Είναι πιο αδρανής.”

Και η Μαρία Πρωτόπαππα συνεχιζει: “Κανονικά, στο πλαίσιο της Καθολικής Εκκλησίας ο άντρας θα έπρεπε να είναι πατριάρχης: ο πατέρας που καθοδηγεί τη γυναίκα σαν ποίμνιο. Έτσι όριζε ο κανόνας”.

Ο Σίμος Κακάλας συμπληρώνει: “Και μάλιστα της το λέει κάποια στιγμή, αλλά πολύ πιο «μαλακά»: «Θα ήθελες, προφανώς, να σε καθοδηγήσω»”

Λίγο αντιηρωικός σαν ήρωας…

“Είναι θέμα δραματουργίας: ο Λόρκα παίρνει μια πιθανή μοιχαλίδα —που όμως δεν είναι μοιχαλίδα— και έναν άντρα που «θα έπρεπε» να είναι ο καταπιεστής κι αυτός αρνείται να παίξει αυτόν τον ρόλο μέχρι τέλους” λέει η Μαρία Πρωτόπαππα.

Και Γιάννος Περλέγκας αναφέρει: “Εκείνη, μένοντας στο σπίτι, έχει τον χρόνο που δεν έχει εκείνος γιατί το χωράφι απαιτεί συνεχώς κάτι, δεν του αφήνει χρόνο για σκέψη. Ο καθένας ζει τη δική του φυλακή…”

Η Μαρία Πρωτόπαππα τονίζει πως “για μένα το συγκινητικό είναι ότι αυτοί οι δύο, προσπαθούν να συναντηθούν μέσα στις προσωπικές τους φυλακές. Η πίεση για παιδί, μέσα στον καθολικό θεσμό του γάμου, είναι βάρος και για τους δύο, είναι σαν ένα ζευγάρι βοδιών που προσπαθούν να οργώσουν τη ζωή κουβαλώντας το ίδιο άροτρο”.

Το τέλος και η κάθαρση

Το τέλος. Πώς το ερμηνεύετε;

Η Μαρία Πρωτόπαππα απαντά πρώτη: “Μέσα σε μια φύση που οργιάζει από ζωή, αλλά κουβαλά και βία μέσα της, το ζευγάρι προσπαθεί να ενωθεί. Αυτή η ένωση που δεν ευοδώνεται και τελειώνει με τον θάνατο του ενός.
Σε ρεαλιστικό επίπεδο, αυτό είναι ένα έγκλημα, ποιητικά, όμως, μέσω του θανάτου διαλέγουν την ένωση. Σαν να απομακρύνεται ο θάνατος ως φόβος και να ξεκινά μια άλλη, ήσυχη κατάσταση, σαν να αρχίζει η ζωή από την αρχή.
Στον Λόρκα μέσω του θανάτου καταλαβαίνεις τι σημαίνει ζωή. Και μέσω της ζωής καταλαβαίνεις τι σημαίνει έρωτας.”

Ο Γιάννος Περλέγκας συνέχιζει: “Ο Χουάν και η Γέρμα θέλουν να δημιουργήσουν, και ταυτόχρονα δοκιμάζουν το όριο της ζωής. Είναι σαν να αναζητούν τον θάνατο, τη θνητότητά τους. Με την έννοια ότι ο έρωτας και ο θάνατος πάνε μαζί. Ο έρωτας είναι ο θάνατος. Και το ανάποδο.
Αυτό “μοιάζει” να το ζήτησε και ο ίδιος ο Λόρκα, ακόμη και με τον τρόπο που δολοφονήθηκε”.

Υπάρχει κάθαρση στο έργο;

“Δεν νομίζω πως υπάρχει κάθαρση…” λέει η Μαρία Πρωτόπαππα.

Ο Γιάννος Περλέγκας λέει τη δική του άποψη: “Στο τέλος, η κάθαρση —αν υπάρχει— είναι ίσως μόνο η σχηματοποίηση της φωνής, το κατόρθωμα του ποιητή να αρθρώσει αυτό που πρέπει να ειπωθεί”.

Και ο θεατής;

“Ο θεατής δεν είναι άμοιρος ευθύνης. Κι αυτός συμμετέχει και αναλαμβάνει την ευθύνη ότι ακούει. Δεν έρχεται στο θέατρο μόνο για το «θέαμα»” αναφέρει ο Γιάννος Περλέγκας.

Ο Σίμος Κακάλας σχολιάζει: “Το φινάλε μοιάζει με το τέλος των Βακχών: διφορούμενο, αφήνει μια αμηχανία. Εκεί μια μάνα σκοτώνει το παιδί της και κανείς δεν απολογείται — ούτε ο Διόνυσος. Και αυτό δημιουργεί ένα τοπίο αμηχανίας — και στην πράξη”.

“Και στο τέλος, η Γέρμα δεν λέει «σκότωσα τον άντρα μου» — λέει «σκότωσα το παιδί μου», όπως η Αγαύη. Γιατί το «παιδί» είναι ο ίδιος ο εαυτός της, είναι όλες οι εκδοχές της. Και ο θάνατος του εαυτού είναι αναγέννηση μέσα στην ελευθερία. Σκοτώνεις την κληρονομιά, το βάρος που κουβαλάς πριν καν γεννηθείς και αυτή η απαλλαγή από την ταυτότητα φέρνει μια απελευθέρωση.

Η πράξη —ακόμη κι αν μοιάζει με έγκλημα— γίνεται πραγματοποίηση: απελευθερώνει. Και μαζί της, υπάρχει η «άρθρωση», όπως είπε ο Γιάννος. Υπήρξαν άνθρωποι που δεν μίλησαν ποτέ, που η ιστορία τους δεν φανερώθηκε ποτέ. Όπως και η ιστορία του ίδιου του Λόρκα. Δεν βρέθηκε ποτέ το λείψανό του, όπως και πολλών άλλων. Είναι σαν να προοιωνίζεται – χωρίς να ξέρει – ότι θα συμβεί και στον ίδιο.
Και υπαρξιακά, αυτή η απελευθέρωση από το φορτίο των «πρέπει» είναι μια αναγέννηση” λέει η η Μαρία Πρωτόπαππα.

Και ο Γιάννος Περλέγκας καταλήγει “Τελικά, ο μόνος τρόπος να ανακουφιστούμε είναι να παραδοθούμε κάπου, άρα να ταπεινωθούμε με έναν τρόπο”.