ΞΑΝΑΣΤΑΥΡΩΝΕΤΑΙ: ΠΩΣ ΜΕΤΑΦΕΡΕΙΣ ΤΗΝ ΕΜΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ;

«Θα μπορούσε να γίνει και στην αρχαιότητα ή στο σήμερα, αλλά για μένα το μέλλον ήταν η πιο ενδιαφέρουσα επιλογή. Είμαι ενθουσιασμένος με την ιδέα του μέλλοντος», μου λέει ο Θοδωρής Παπαδουλάκης σε ένα διάλειμμα από τα γυρίσματα της ταινίας Ξανασταυρώνεται – μια ριζική αισθητική επανατοποθέτηση της εμβληματικής ιστορίας του Καζαντζάκη (Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται) σε ένα κοντινό μας μέλλον.

Ο σκηνοθέτης, που μάθαμε και αγαπήσαμε μέσα από τις δουλειές του στη μικρή οθόνη όπως το Νησί και το Κομάντα και Δράκοι, κάνει με το Ξανασταυρώνεται το πρώτο του βήμα στον κινηματογράφο, και το κάνει με τόλμη: Μεταφέροντας στο σινεμά όχι απλά ένα από τα διασημότερα κείμενα της ελληνικής λογοτεχνίας, αλλά και επιλέγοντας να επαναδιατυπώσει τις διαχρονικές, όπως λέει κι ο ίδιος κι οι συνεργάτες του, ιδέες του βιβλίου σε ένα κοντινό μέλλον.

Σαν κάτι το ελαφρώς μετα-αποκαλυπτικό, όπου όμως μας απασχολούν ακόμα τα ίδια ζητήματα και είμαστε –ως άνθρωποι– αντιμέτωποι με τις ίδιες διαχρονικές πληγές, με τα ίδια λάθη. Προσφυγιά, αδελφοφαγία, φθορά της εξουσίας – αλλά και αναζήτηση του θείου μέσα από το πρόσωπο του συνανθρώπου. «Ο άνθρωπος παραμένει ίδιος. Ζει σε ένα διαρκές déjà vu της ίδιας του της ζωής. Έτσι το έχω καταλάβει το Ξανασταυρώνεται και αυτό προσπαθώ να αποτυπώσω στη σκηνογραφία», λέει ο σκηνογράφος Γιώργος Γεωργίου αναλύοντας αυτή την συναρπαστική χρονική μετατόπιση.

Η ταινία σύμφωνα με την επίσημη σύνοψη, διαδραματίζεται σε ένα κοντινό μέλλον, σε ένα απομονωμένο ελληνικό νησί υπό ξένη κατοχή, και ακολουθεί τον Μανώλη (Αναστάσης Λαουλάκος), έναν νεαρό street artist με διαταραχή ομιλίας: Με την ανοχή του πατέρα του, αρχηγού Ασφαλείας του νησιού, ο Μανώλης έχει μάθει να κινείται απερίσκεπτα, στα όρια του νόμου του κατακτητή. Μια νύχτα, μαζί με τους φίλους του, βεβηλώνουν ένα άγαλμα του Χριστού. Υπό την πίεση του Δεσπότη, ο πατέρας του αναγκάζεται να τον συνετίσει.

Λυγίζοντας στην προοπτική της βάναυσης τιμωρίας που τον περιμένει, ο Μανώλης προδίδει τους φίλους του, εντάσσεται στο Σώμα Ασφαλείας και υποχρεώνεται να υποδυθεί τον Χριστό στη Μεγάλη Αναπαράσταση των Παθών – την υπερπαραγωγή που σκηνοθετεί ο ίδιος ο Δεσπότης για τον εορτασμό του Πάσχα, με τις ευλογίες του ξένου διοικητή. Όταν, όμως, ένας ντόπιος ψαράς σώζει ένα τσούρμο Ελλήνων προσφύγων που έχουν αυτομολήσει από γειτονικό νησί, ο Μανώλης γίνεται πλέον μάρτυρας και συμμέτοχος της σκληρής μεταχείρισής τους.

Πώς επιτυγχάνεται όμως ένα τέτοιο άλμα, μια τέτοια ανάγνωση ενός κλασικού κειμένου; Για την ομάδα καλλιτεχνών πίσω από την ταινία, είναι εμφανές πως η δημιουργία αυτού του κόσμου δεν είναι απλώς ένα αισθητικό παιχνίδι, αλλά είναι ένα ουσιαστικό δραματουργικό εργαλείο. Μια αισθητική επέκταση των μοτίβων του κειμένου.

«Ό,τι φαίνεται στο σκηνικό πρέπει να παίζει μέσα στην ιστορία. Δεν βάζω ποτέ αντικείμενο που δεν έχει λόγο ύπαρξης», λέει ο Γεωργίου μιλώντας για την δική του προσέγγιση. «Το σκηνικό δεν είναι νεκρό αντικείμενο. Εδώ η δουλειά είναι πληθωρική αλλά έχει και αφαίρεση. Δεν μ’ αρέσει να φορτώνω το κάδρο. Βάζω ό,τι παίζει ρόλο δραματουργικά», τονίζει μιλώντας στο NEWS24/7 στο περιθώριο των γυρισμάτων της ταινίας.

«Και έχουμε πολλά σύμπαντα: Το Πατριαρχείο, το σύμπαν του άρχοντα, των παιδιών – γραφιάδων, τις φυλακές. Όλα διαφορετικές φόρμες, αλλά μιλάνε για το ίδιο πράγμα: την ανθρώπινη φύση και τη σύγκρουση». Συχνά μάλιστα, συνθέτει νέες δημιουργίες με προϋπάρχοντα στοιχεία. «Παίρνω ευτελή υλικά και τα συνθέτω. Πήρα, για παράδειγμα, από αποθήκες παλιά πράγματα και τα έφτιαξα αλλιώτικα. Αυτό είναι η δουλειά μου: να συνθέτω όμοια και ανόμοια».

Επισκεφθήκαμε το σετ στα Χανιά, τη μέρα του γυρίσματος μιας κεντρικής σημασίας σκηνής με τεράστιες συνέπειες στην ιστορία. Εκεί, στην Κρήτη, είναι που έτσι κι αλλιώς δραστηριοποιείται ο σκηνοθέτης Θοδωρής Παπαδουλάκης, έχοντας γυρίσει εκεί όλες τις ως τώρα μεγάλες δουλειές του. Όπως μας λέει, η τηλεόραση που έχει κάνει ως τώρα τον προετοίμασε για τον κινηματογράφο – που έτσι κι αλλιώς αγαπάει περισσότερο.

Η σκηνή της οποίας τα γυρίσματα παρακολουθούμε, διαδραματίζεται μέσα σε μια μεγάλη αίθουσα όπου πάνω από ένα πλούσιο τραπέζι, εκτυλίσσεται ένας έντονος διάλογος πάνω στην στάση του Μανώλη, με σοκαριστικά αποτελέσματα.

Κομμάτια κρέατος ξεσκίζονται μπροστά στην κάμερα καθώς άνθρωποι εξουσίας μιλούν αφ’υψηλού για μια κοινωνία που λυσσομανά. Στο φόντο, ένας μεγάλος πίνακας παρουσιάζει ένα λιοντάρι να καταβροχθίζει ένα άλογο. Αισθάνομαι σα να έχω βυθιστεί σε έναν αποπνικτικό κόσμο όταν κάθομαι σε αυτό το τραπέζι – με τα φαγητά, με τον πίνακα πίσω μου – μετά το τέλος της λήψης, για να μιλήσω με τον Θοδωρή Παπαδουλάκη για το όλο εγχείρημα.

«Ακριβώς πίσω από το κεφάλι σου βρίσκεται ένας πίνακας: ένα λιοντάρι που καταβροχθίζει ένα άλογο. Οπότε, όταν ο Πατριάρχης καταβροχθίζει το κρέας, έχω ήδη το εμβαδόν, το φόντο – μου το έχει δώσει ο σκηνογράφος. Μπορώ έτσι να μιλήσω και σε δεύτερο επίπεδο», εξηγεί μιλώντας για το πώς κάθε συνεργάτης του βοήθησε να χτιστεί η αλήθεια της ιστορίας και αυτού του κόσμου.

«Για μένα η μισή ταινία είναι τα σκηνικά και το ενδυματολογικό. Όταν δημιουργείς έναν νέο κόσμο, αν αυτοί οι δύο δεν έχουν κάνει εξαιρετική δουλειά, δεν έχεις ταινία», ξεκαθαρίζει η συν-σεναριογράφος Αλεξάνδρα Δυράνη-Μαούνη. «Κάναμε συνεχώς αναφορές, ανταλλαγές εικόνων και ιδεών ώστε η αισθητική να λειτουργεί ενιαία», συμπληρώνει η ενδυματολόγος Νατάσσα Σαρρή.

Η Σαρρή εξηγεί πως η ταινία κι ο φουτουριστικός, δυστοπικός κόσμος που χτίστηκε, αποτελείται από διαφορετικούς κόσμους, που όλοι μαζί λειτουργούν ως αντανάκλαση των μοτίβων. «Αυτός ο κόσμος αποτελείται από πολλούς μικρόκοσμους. Υπάρχει η ομάδα των προσφύγων και ταλαιπωρημένων, η ομάδα των γκραφιτάδων — εκεί έδωσα ένα korean street style», εξηγεί δείχνοντάς μου από κοντά ένα εντυπωσιακά ευρύ δείγμα κουστουμιών, όλα φτιαγμένα με διαφορετικές τεχνικές και αισθητικές προσεγγίσεις ανάλογα τον κόσμο στον οποίο ανήκει.

«Υπάρχουν και οι κάτοικοι της Λυκόβρυσης, ο κύριος κόσμος του τόπου. Εκεί έκανα ένα πάντρεμα φουτουριστικού, παρελθοντικού και σημερινού. Με επηρέασε πολύ η κλιματική συνθήκη της Λυκόβρυσης: ξηρασία, άνυδρη γη, σκόνη από την Αφρική, συνεχής άνεμος. Οι άνθρωποι καλύπτουν το πρόσωπό τους, τα ρούχα πρέπει να έχουν κίνηση», συνεχίζει.

«Υπάρχει κι ένας άλλος κόσμος: αυτός της εξουσίας και του πλούτου, καθώς και ο κόσμος του Δεσπότη, όπου επίσης υπάρχει υπερβολή και πολυτέλεια. Κάθε ενότητα είχε από μόνη της θεματική», καταλήγει. «Η χρωματική παλέτα, τα υλικά και οι υφές ενώνουν αυτό τον φανταστικό κόσμο», εξηγώντας την λεπτή τεχνική του να συνθέτεις διαφορετικά επιμέρους στοιχεία σε ένα ενιαίο σύνολο με εσωτερική συνοχή και αισθητικό νόημα.

Για την κατασκευή κάποιων ρούχων, και συγκεκριμένα των προσφύγων, χρησιμοποίησε την τεχνική eco-dyeing. Όπως μας εξηγεί, με αυτό τον τρόπο «γίνεται για το aging/παλαίωση και τις πατίνες–φθορές των ρούχων, ώστε να δείχνουν ταλαιπωρημένα και φθαρμένα με φυσικό τρόπο. Είναι βαφή υφασμάτων/ρούχων που γίνεται με φυτικές βαφές, οι οποίες προέρχονται από φυτά, π.χ. παντζάρι, φύλλα κρεμμυδιών, κουρκουμά, ευκάλυπτο, τριαντάφυλλα, δεντρολίβανο, αλλά και ρινίσματα σιδήρου».

Μιλάμε δηλαδή για έναν κόσμο όχι στεγνά φουτουριστικό, αλλά που εμπλέκει ιδέες και μοτίβα από διάφορες περιοχές του κόσμου, διαφορετικές εποχές, διαφορετικές τάξεις. Συνεπές αυτό και με το πώς γράφτηκε η ταινία, όπως μας εξηγεί η Δυράνη-Μαούνη, η οποία έτσι κι αλλιώς γοητεύεται από τις ιδιαιτερότητες της κινηματογραφικής διασκευής.

«Η πτυχιακή μου ήταν πάνω στο adaptation του Lord of the Rings και έτυχε να δουλεύω τότε σε σινεμά στο Λονδίνο στη Λέστερ, όταν έγινε η πρεμιέρα της ταινίας. Θυμάμαι την αίθουσα με δύο χιλιάδες Άγγλους που μεγάλωσαν με το βιβλίο. Στα πρώτα δέκα δευτερόλεπτα είχε σηκωθεί η τρίχα όλων. Εκεί είπα: αυτό θέλω να κάνω», θυμάται χαμογελώντας.

Όσο αφορά την διασκευή αυτή του βιβλίου του Καζαντζάκη, λέει πως «πήγαμε στο παρελθόν, στο παρόν, ξαναπήγαμε στο μέλλον. Πέρασε από πολλά κύματα. Από το 2018 μέχρι τώρα γράφτηκαν δεκαοκτώ drafts, και κάθε draft είχε δικά του υπο-drafts. Τελικά κατασταλάξαμε στο δυστοπικό, αλλά κοντινό, μέλλον».

«Μια Ελλάδα ξανά υπό κατοχή. Για δύο λόγους. Ο πρώτος: το “τώρα” δεν μας βόλευε. Το “τώρα” έκανε τους πρόσφυγες Σύριους. Αυτό λειτουργούσε για κάποια θέματα του βιβλίου, αλλά όχι για την αδελφοφαγία. Στο βιβλίο, το μεγάλο θέμα είναι ότι οι πρόσφυγες είναι Έλληνες και για να ισχύει αυτό, έπρεπε να πάμε στο μέλλον, όπου η Ελλάδα θα είναι πάλι υπό κατοχή και οι πρόσφυγες θα είναι Έλληνες».

Άρα στην τελική μορφή του σεναρίου υπάρχουν στοιχεία από κάθε φάση – μια ζύμωση παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος. «Ιδέες έφευγαν και ξαναγύριζαν. Χαρακτήρες μπαινόβγαιναν. Διάλογοι μετακινούνταν. Όσο το ζυμώνεις, αρχίζεις να ακούς πώς μιλάνε οι χαρακτήρες, γιατί λένε αυτά που λένε, σε ποια turning points τοποθετούνται. Είναι τεράστιο βιβλίο, τεράστια ταινία», καταλήγει.

«Τα στοιχεία της ταινίας είναι οικεία, ίσως από προηγούμενες δεκαετίες. Οι μόδες κάνουν κύκλους», υπογραμμίζει ο Γεωργίου, κοιτάζοντας το εικαστικό κομμάτι μέσα από το ίδιο μετα-χρονικό πρίσμα. «Στηριχτήκαμε σε κυκλικά μοτίβα του παρελθόντος και τα φέραμε στο παρόν και στο μέλλον, συχνά με μια δόση ειρωνείας», εξηγεί από την πλευρά του.

«Θέλουμε τα στοιχεία του σκηνικού να μας θυμίζουν ότι ο άνθρωπος παραμένει ίδιος. Εμένα μου αρέσει πολύ ο Θουκυδίδης, ειδικά ο Επιτάφιος του Περικλή, όπου λέει ότι όσο η ανθρώπινη φύση παραμένει ίδια, η αναζήτηση πλούτου και δύναμης θα γεννά πολέμους. Το ίδιο ισχύει εδώ: μικρές και μεγάλες συγκρούσεις, γιατί άνθρωποι και ψυχισμοί συγκρούονται», καταλήγει.

Άρα μιλάμε επί της ουσίας για ένα μέλλον που δεν είναι ακριβώς καινούριο – παρά μια δημιουργική ανακύκλωση ενός σκληρού παρελθόντος κι ενός αβέβαιου παρόντος. Κάτι που εν τέλει φαίνεται να συνδέει το εικαστικό με νοηματικό κομμάτι, μια κυκλικότητα που αναδεικνύει τις ιδέες του αρχικού κειμένου.

«Ο Χριστός ξανασταυρώνεται καθημερινά… στις αδικίες, στην προσφυγιά, στην υποκρισία, στη δίψα για πλούτο εις βάρος των ανθρώπων που παλεύουν για την επιβίωση», λέει ο Παπαδουλάκης, τονίζοντας το πώς το τοπίο που στήνει η ταινία αποτελεί απλώς επέκταση των θεματικών του βιβλίου.

«Αυτά τα θέματα που αγγίζει ο Καζαντζάκης είναι επίκαιρα και με συγκινούν πολύ, γιατί με αφορά το προσφυγικό και το μεταναστευτικό. Είμαι από οικογένεια οικονομικών μεταναστών, μεγάλωσα στη Νότια Αφρική, και οι γονείς μου και η ελληνική κοινότητα εκεί είχαν δύσκολες σχέσεις με τους ντόπιους», θυμάται. «Δεν λέω ότι δεν τους αποδέχτηκαν, αλλά το να είσαι ξένος σε μια άλλη χώρα σημαίνει να κουβαλάς ένα στίγμα. Εγώ ήμουν μικρός τότε, αλλά αυτή η εμπειρία με έχει επηρεάσει».

«Η πράξη της βοήθειας και της θυσίας για τον άλλον είναι η ουσία του βιβλίου και της ταινίας», καταλήγει. Και το Ξανασταυρώνεται επιχειρεί να εκφράσει τη διαχρονικότητα αυτών των ιδεών με έναν δημιουργικά τολμηρό τρόπο – χτίζοντας για το κείμενο του Καζαντζάκη ένα μέλλον, το οποίο θα μπορούσε κάλλιστα να είναι το παρελθόν μας.