ΚΑΙ ΠΑΝΤΑ ΝΑ ΘΥΜΑΣΑΙ: ΓΙΑ ΟΛΑ ΦΤΑΙΕΙ Η ΜΑΝΑ ΣΟΥ

«Για όλα φταίει η μάνα σου.» Μια φράση που έχει εντυπωθεί στο συλλογικό μας ασυνείδητο, επαναλαμβανόμενη σχεδόν τελετουργικά στα ελληνικά σπίτια και όχι μόνο –από πατεράδες, παππούδες, συγγενείς, φίλους και δασκάλους. Στην επιφάνειά της μοιάζει με έναν κοινότοπο αστεϊσμό. Κι όμως, είναι βαθιά εμποτισμένη με πατριαρχικές προκαταλήψεις και κοινωνικά στερεότυπα, που μετατρέπουν τη μητέρα σε μόνιμο αποδέκτη ευθυνών –όχι μόνο για ό,τι «πήγε στραβά» στην οικογένεια, αλλά και για τα βαθύτερα δομικά προβλήματα της κοινωνίας.

Η μητέρα είναι σύμβολο θυσίας, ηθικής και αδιάκοπης προσφοράς. Όμως αυτή η «αγιοποίηση» είναι επικίνδυνη. Δεν πρόκειται για πράξη αναγνώρισης ή σεβασμού, αλλά για έναν μηχανισμό ακινητοποίησης και πειθαρχίας. Η μητέρα τοποθετείται σε βάθρο για να ελεγχθεί –όχι για να ελευθερωθεί. Μετατρέπεται σε μια φιγούρα αυταπάρνησης, στην οποία δεν επιτρέπεται η αμφιβολία, η κόπωση. Η ύπαρξή της ορίζεται μονοσήμαντα: να φροντίζει, να υπομένει, να σβήνει τον εαυτό της υπέρ των άλλων.

Όπως υπογραμμίζει, άλλωστε, η φεμινίστρια θεωρητικός Adrienne Rich στο εμβληματικό της έργο Of Woman Born: Motherhood as Experience and Institution, «η μητρότητα, όπως την έχει κατασκευάσει η πατριαρχία, είναι ένα εργαλείο καταπίεσης». Δεν είναι η εμπειρία του να γεννάς ή να μεγαλώνεις ένα παιδί που είναι προβληματική. Είναι ο τρόπος με τον οποίο η κοινωνία έχει χτίσει ένα θεσμικό οικοδόμημα γύρω από τη μητρότητα, φορτώνοντάς τη με ενοχές, υποχρεώσεις και σιωπή, μετατρέποντας τη γυναίκα σε λειτουργία, όχι σε πρόσωπο.

Ο «ΤΕΛΕΙΟΣ» ΡΟΛΟΣ: ΜΙΑ ΠΑΓΙΔΑ ΧΩΡΙΣ ΕΞΟΔΟ ΚΙΝΔΥΝΟΥ

Στην πατριαρχική φαντασίωση, η ιδανική μητέρα είναι κάτι περισσότερο από απλώς «καλή» –είναι υπεράνθρωπος οργανισμός. Είναι ακούραστη, ακούραστα στοργική, πάντοτε διαθέσιμη, πάντοτε ισορροπημένη. Δεν θυμώνει, δεν σπάει, δεν σηκώνει φωνή. Αν τολμήσει να πει πως δεν μπορεί να ανταποκριθεί σε όσα πρέπει να κάνει καθημερινά, να παραπονεθεί ή να αμφισβητήσει τον ρόλο της, στιγματίζεται σχεδόν αυτόματα ως «ανεπαρκής» ή «ακατάλληλη» μάνα. Σαν να πρόδωσε έναν «ιερό» σκοπό. Είναι στα μάτια πολλών η γυναίκα που δεν στάθηκε στο ύψος του ρόλου της. Που δεν άντεξε τον μύθο που της φόρεσαν σαν τιάρα.

Όμως αυτή η τελειότητα δεν είναι μόνο μια φαντασίωση –είναι ένα σύστημα καταπίεσης. Η απαίτηση για συνεχή, αγόγγυστη προσφορά δεν είναι αθώα. Είναι το εργαλείο με το οποίο ο κοινωνικός έλεγχος μεταμφιέζεται σε «φυσική μητρότητα» και οδηγεί χιλιάδες γυναίκες στην εξουθένωση, την απομόνωση, στην κατάθλιψη. Άλλωστε, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, περίπου 1 στις 5 γυναίκες εμφανίζει συμπτώματα επιλόχειας κατάθλιψης– ένα ποσοστό που αντικατοπτρίζει όχι τη βιολογία, αλλά την κοινωνική πίεση να υποδυθούν τον ρόλο της «τέλειας μάνας».

Η συγγραφέας Angela Garbes, στο Like a Mother: A Feminist Journey Through the Science and Culture of Pregnancy, γράφει με ακρίβεια: «δεν υπάρχει σωστός ή λάθος τρόπος να είσαι μητέρα. Υπάρχει μόνο ο δικός σου τρόπος». Μια φράση απλή και ριζοσπαστική ταυτόχρονα, γιατί αυτός ο «δικός σου τρόπος» συνήθως δεν έχει χώρο στην κοινωνική πραγματικότητα. Αντίθετα, κάθε απόκλιση από το πρότυπο γίνεται αντικείμενο κριτικής: θήλασε ή όχι; Γέννησε φυσιολογικά ή με καισαρική; Επέστρεψε στη δουλειά «πολύ νωρίς» μετά τη γέννηση του παιδιού; Είναι αρκετά «παρούσα» στο σπίτι; Μήπως αφήνει το παιδί «πολύ» στους παππούδες ή στον παιδικό σταθμό;

Αυτές οι ερωτήσεις δεν είναι απλώς απορίες ή ανησυχίες. Είναι εργαλεία πειθαρχίας. Μηχανισμοί που διαμορφώνουν το πλαίσιο αποδεκτής συμπεριφοράς και καθηλώνουν τις γυναίκες σε έναν διαρκή έλεγχο. Κι έτσι, η μητρότητα μετατρέπεται από προσωπική εμπειρία σε διαρκή δοκιμασία συμμόρφωσης.

ΜΗΤΡΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΜΗ ΜΗΤΡΟΤΗΤΑ: ΠΟΙΑ ΓΥΝΑΙΚΑ ΑΞΙΖΕΙ ΝΑ ΥΠΑΡΧΕΙ;

Η πατριαρχική κοινωνία δεν προωθεί τη μητρότητα ως δυνατότητα -τη θεσπίζει ως καθήκον. Δεν είναι μια επιλογή μεταξύ άλλων∙ είναι η αναμενόμενη κατάληξη της γυναικείας ύπαρξης. Η γυναίκα που δεν γίνεται μητέρα, θεωρείται λειψή. Ατελής. Είναι μια κοινωνική παραφωνία. Οι γυναίκες αυτές αντιμετωπίζονται σαν ελαττωματικές μηχανές∙ κατηγορούνται ότι είναι εγωίστριες, υπερβολικά φιλόδοξες ή συναισθηματικά «παγωμένες»

Όπως εύστοχα επισημαίνει ο ψυχοθεραπευτής και συγγραφέας Λύο Καλοβυρνάς μιλώντας στο ow.gr, «η μη μητρότητα είναι ένα αγκάθι για την πατριαρχία, όχι μόνο για την ελληνική κοινωνία, γιατί ακυρώνει τη βάση σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες επιτελούν έναν συγκεκριμένο ρόλο. Έτσι, εκείνες που αρνούνται να επιτελέσουν αυτόν τον ρόλο, τον ρόλο της μητέρας που υπηρετεί το κράτος, την πατρίδα, τον σκοπό της στην ανθρωπότητα, είναι ανατρεπτικές. Η μη μητρότητα, γενικότερα η μη γονεϊκότητα, είναι πράξη επαναστατική.»

Αλλά και οι γυναίκες που επιλέγουν τη μητρότητα, αν δεν συμμορφώνονται με το πατριαρχικό πρότυπο της «ιδανικής μαμάς», βιώνουν διαφορετικές μορφές αποκλεισμού. Οι λεσβίες, οι τρανς γονείς, οι μονογονεϊκές οικογένειες, οι γυναίκες της εργατικής τάξης, οι προσφύγισσες ή οι μητέρες που αντιμετωπίζουν ζητήματα ψυχικής υγείας δεν «χωρούν» στη γιορτινή εικόνα της Μητέρας με τα λουλούδια κάθε δεύτερη Κυριακή του Μαΐου. Αντιθέτως, αντιμετωπίζονται με καχυποψία και περιφρόνηση. Η μητρότητά τους τίθεται υπό αμφισβήτηση. Η ύπαρξή τους αποσιωπάται μεθοδικά από τον δημόσιο λόγο.

Η μητρότητα δεν είναι απλώς μια ιδιωτική εμπειρία. Είναι ένα βαθιά πολιτικό πεδίο -ένα πεδίο σύγκρουσης, επιτήρησης και πειθάρχησης. Όπως γράφει η φεμινίστρια νομικός και ακαδημαϊκός Dorothy E. Roberts, «η πατριαρχία είναι μέρος της κοινωνικής κατασκευής της μητρότητας και η μητρότητα παίζει κρίσιμο ρόλο στην υποταγή των γυναικών». Η μητρότητα δεν απαιτείται απλώς∙ απαιτείται με όρους. Όρους που υπηρετούν το σύστημα και όχι τη μητέρα.

Και η πολιτεία; Ανύπαρκτη, υποκριτική. Οι θεσμικές πολιτικές που δήθεν στηρίζουν τις μητέρες, είναι πρόχειρες, αποσπασματικές και συχνά διαβρωμένες από σεξιστικά στερεότυπα. Οι άδειες μητρότητας είναι ανεπαρκείς, η πρόσβαση σε δημόσιες υποδομές παιδικής φροντίδας περιορισμένη, και η ψυχική υγειονομική φροντίδα σχεδόν ανύπαρκτη. Η μητέρα μένει να παλεύει μόνη, με το κράτος απών ή εχθρικό. Όπως παρατηρεί η Minna Dubin στο Mom Rage: The Everyday Crisis of Modern Motherhood, «η οργή των μητέρων δεν είναι προσωπική αποτυχία, αλλά σύμπτωμα συστημικής εγκατάλειψης». Δεν είναι υστερία∙ είναι κραυγή.

Η ΜΗΤΕΡΑ ΩΣ «ΑΓΙΑ» ΚΑΙ ΑΫΛΗ

Το πολιτισμικό αφήγημα που περιβάλλει τη μητρότητα θυμίζει ένα μαγικό ξόρκι που παραλύει: η μητέρα καθαγιάζεται για να ελεγχθεί. Ανακηρύσσεται ως το τέλειο σύμβολο αυτοθυσίας, αγάπης, αυταπάρνησης –αλλά μόνο για όσο παραμένει υποταγμένη στον ρόλο της. Το πρόσωπό της εξαφανίζεται, και στη θέση του μένει μια άμορφη φιγούρα: η «καλή μαμά», η αμίλητη, η αιώνια διαθέσιμη. Όπως είπε πρόσφατα η ηθοποιός Αφροδίτη Μητσοπούλου, δημιουργός της παράστασης “Αγοροµάνα” «η μητέρα είναι μια αγιοποιημένη μορφή, εκείνη που θυσιάζεται για όλους». Αλλά αυτή η αφήγηση δεν είναι τιμή∙ είναι εξόντωση.

Η Fabienne Brugère υπενθυμίζει: «Το να γίνεσαι μητέρα δεν πρέπει να σημαίνει ότι παραιτείσαι από τον εαυτό σου». Κι όμως, αυτό ακριβώς απαιτεί το πατριαρχικό σύστημα: γυναίκες που σταματούν να υπάρχουν ως άτομα για να λειτουργούν αποκλειστικά ως μητέρες. Δεν ζητά απλώς φροντίδα. Ζητά απορρόφηση. Και το αποτέλεσμα είναι γενιές γυναικών με εξαντλημένη ψυχική αντοχή, διαλυμένες προσωπικές ταυτότητες και υπαρξιακή μοναξιά –γιατί η κοινωνία τις ήθελε άγιες, όχι ανθρώπινες οντότητες.

ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ ΤΕΛΙΚΑ Η «ΚΑΛΗ ΜΑΜΑ»;

Όπως γράφει η Lyz Lenz στο Belabored: A Vindication of the Rights of Pregnant Women, «η μητρότητα είναι μια μάχη για το ποιος έχει εξουσία πάνω στο σώμα και τη ζωή σου». Και πράγματι: οι αποφάσεις γύρω από τη μητρότητα δεν είναι απλώς προσωπικές∙ είναι διαπραγμάτευση με κοινωνικούς θεσμούς, με νόρμες, με οικογενειακές πιέσεις και με το αδιάκριτο βλέμμα των “άλλων”. Η γυναίκα δεν έχει απλώς να διαλέξει πώς να ζήσει τη μητρότητά της, έχει να απολογηθεί για κάθε επιλογή της, να εξηγήσει κάθε απόφαση που παίρνει, να υπομείνει το βάρος της κατηγορίας και της αμφισβήτησης.

Ως άνδρας, δεν μπορώ ούτε και θέλω να μιλήσω εκ μέρους των γυναικών. Δεν μπορώ να πω ποια είναι η «καλή», ποια η «κακή» και ποια η «μέτρια» μάνα… Αυτό που μπορώ να κάνω, όμως, είναι να στραφώ ενάντια σε εκείνο το σύστημα εξουσίας που αναγκάζει τις γυναίκες να απολογούνται συνεχώς. Ένα σύστημα που τους φορτώνει το βάρος του κόσμου, τις καταδικάζει σε σιωπή και υποταγή, ενώ ταυτόχρονα τις απαιτεί να είναι τέλειες, χωρίς ποτέ να τις αφήνει χώρο για λάθη ή για αναγνώριση της ανθρώπινης φύσης τους. Γιατί η «τέλεια μητέρα» δεν υπάρχει, είναι μια κοινωνική κατασκευή, ένας φανταστικός ρόλος που εξυπηρετεί την καταπίεση των γυναικών. Και αυτή η κατασκευή πρέπει να αμφισβητηθεί, για να γίνει πραγματικότητα μια κοινωνία όπου οι γυναίκες δεν θα χρειάζεται να εξηγούν και να απολογούνται για τις επιλογές τους.

ΑΠΟ ΤΗ ΓΙΟΡΤΗ, ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ

Η Ημέρα της Μητέρας δεν αρκεί να είναι μια ρομαντική υπενθύμιση. Μπορεί –και πρέπει– να μετατραπεί σε πολιτική πράξη. Σε μέρα αναγνώρισης, διεκδίκησης και ορατότητας. Γιατί πίσω από τις γιορτές και τις ευχές, βρίσκονται γυναίκες εξουθενωμένες, απομονωμένες, αόρατες από το κράτος και τις πολιτικές. Η φροντίδα δεν είναι αόρατη εργασία -είναι μια εμπειρία που απαιτεί προστασία και στήριξη.

Η μητέρα δεν χρειάζεται μόνο λουλούδια. Χρειάζεται επίσης:

• Πλήρη και αξιοπρεπή γονική άδεια που να επιτρέπει στην μητέρα να αφιερωθεί χωρίς άγχη στον ρόλο της, χωρίς να χρειάζεται να θυσιάσει την επαγγελματική της πορεία ή την οικονομική της ανεξαρτησία.
• Δημόσιες, δωρεάν δομές παιδικής φροντίδας που να στηρίζουν τις οικογένειες και να προσφέρουν ασφαλείς, ποιοτικές υπηρεσίες σε όλα τα κοινωνικά στρώματα, χωρίς διακρίσεις.
• Πρόσβαση σε ψυχοκοινωνική υποστήριξη που να αναγνωρίζει τις συναισθηματικές και ψυχικές ανάγκες των μητέρων και να ενισχύει την ψυχική τους υγεία μέσα σε έναν κόσμο γεμάτο πίεση και απαιτήσεις.
• Εργασιακά δικαιώματα που να σέβονται τη μητρότητα, χωρίς να τιμωρούν τις γυναίκες για την απόφαση τους να γίνουν μητέρες ή για τις επιλογές τους γύρω από την οικογενειακή τους ζωή.

Στο δοκίμιό της «Homeplace (A Site of Resistance)», η bell hooks περιέγραψε το σπίτι ως τον πρώτο χώρο όπου μαθαίνουμε την αγάπη, αλλά και την αντίσταση. Κι αυτό ίσως μας λέει πως θα πρέπει επιτέλους να μετατρέψουμε το σπίτι -τον χώρο που συχνά γίνεται θυσιαστήριο των γυναικών– σε τόπο ισότητας, αμοιβαιότητας και ελευθερίας. Η μητέρα δεν είναι Ιώβ. Δεν της αξίζει να κουβαλά τα πάντα μόνη…

Η φράση «για όλα φταίει η μάνα σου» είναι η συμπύκνωση ενός ολόκληρου αξιακού συστήματος που φορτώνει στις γυναίκες κάθε αποτυχία και μετά τις κρίνει για ό,τι δεν άντεξαν. Πρέπει να το πούμε καθαρά: δεν φταίει η μάνα σου. Φταίει το σύστημα που την εξάντλησε. Που της στέρησε την ανάσα, τον χρόνο, τη φωνή της. Που της ζήτησε να είναι τα πάντα για όλους, χωρίς ποτέ να ρωτήσει τι χρειάζεται η ίδια.

Η αλλαγή δεν θα έρθει με κάρτες και σοκολάτες μια φορά τον χρόνο. Θα έρθει όταν καταφέρουμε να αλλάξουμε τις πολιτικές που διαμορφώνουν τις ζωές και τις προκαθορισμένες μοίρες των γυναικών. Όταν ανατρέψουμε τα στερεότυπα που τις περιορίζουν. Όταν οικοδομήσουμε μια συλλογική συνείδηση που αναγνωρίζει την εργασία, τη φροντίδα και τη φθορά τους. Και τότε, ναι, θα μπορούμε να πούμε: «Μάνα, σε βλέπω, σε ακούω, σε στηρίζω. Και σε γιορτάζω –όχι μόνο σήμερα, αλλά κάθε μέρα».