ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΠΑΡΕΝΟΧΛΟΥΝΤΑΙ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΑ ΣΤΑ ΜΕΣΑ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ. ΠΟΙΟΣ (ΔΕΝ) ΤΙΣ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΕΙ;

Η καθημερινότητα στα μέσα μαζικής μεταφοράς κρύβει παραβιάσεις που σπάνια φτάνουν στη δημοσιότητα. Λεκτικά σχόλια, “τυχαία” αγγίγματα, βλέμματα που φέρνουν σε εξαιρετικά δύσκολη θέση τις γυναίκες –είναι όλα εκεί, σε κάθε λεωφορείο, κάθε βαγόνι, και συχνά περνούν απαρατήρητα ή, χειρότερα, θεωρούνται σχεδόν αναμενόμενα. Το φαινόμενο της παρενόχλησης μέσα στα ΜΜΜ, αν και καθημερινό, εξακολουθεί να παραμένει σε μια “γκρίζα ζώνη” τόσο σε κοινωνικό όσο και σε νομικό επίπεδο.

Για αυτό τον λόγο, το NEWS 24/7 δίνει τον λόγο σε δύο γυναίκες που γνωρίζουν πολύ καλά αυτό το πεδίο. Η Χαρά Χιόνη-Χότουμαν, Διδάκτωρ Νομικής και δικηγόρος με ειδίκευση στην έμφυλη βία, αναλύει γιατί το υπάρχον νομικό πλαίσιο αδυνατεί να προστατέψει ουσιαστικά τα θύματα και πώς οι γραφειοκρατικοί φραγμοί λειτουργούν τελικά αποτρεπτικά για τις ίδιες τις καταγγελίες. Παράλληλα, η ψυχολόγος Ζωή Κρυώνη φωτίζει την “αόρατη” πλευρά της παρενόχλησης: το ψυχολογικό αποτύπωμα που αφήνουν αυτές οι παραβιάσεις στις θηλυκότητες, ειδικά όταν δεν αναγνωρίζονται ως “σοβαρά περιστατικά”.

Και πριν δοθεί ο λόγος στις δύο ειδικούς, ένα σύντομο disclaimer: Σε αίτημα του NEWS 24/7 προς τον ΟΑΣΑ στις 7 Ιουλίου 2025, ζητήθηκε επίσημο σχόλιο σχετικά με το πώς εκπαιδεύονται οι οδηγοί και το προσωπικό για τη διαχείριση περιστατικών σεξουαλικής παρενόχλησης μέσα στα οχήματα.

Ρωτήσαμε, μεταξύ άλλων:

– Αν μια γυναίκα ή οποιοσδήποτε επιβάτης αισθανθεί ότι απειλείται ή παρενοχλείται κατά τη διάρκεια της διαδρομής, ποιος είναι ο σωστός τρόπος να ζητήσει βοήθεια: να απευθυνθεί στον οδηγό, να στραφεί στους συνεπιβάτες ή να καλέσει η ίδια την αστυνομία;

– Ποιες είναι οι υποχρεώσεις και τα περιθώρια παρέμβασης του οδηγού σε τέτοια περιστατικά; Υπάρχει επίσημη διαδικασία που να προβλέπει ότι οφείλει να ειδοποιήσει την αστυνομία ή/και να ακινητοποιήσει το όχημα; Θεωρείται αυτόπτης μάρτυρας ο οδηγός σε τέτοιες περιπτώσεις;

– Υπάρχουν συγκεκριμένες οδηγίες ή εκπαιδευτικά πρωτόκολλα προς τους εργαζόμενους του ΟΑΣΑ για την αναγνώριση και την αντιμετώπιση παρενοχλητικών ή επιθετικών συμπεριφορών εντός των οχημάτων;

– Σε περίπτωση που σημειωθεί περιστατικό σεξουαλικής παρενόχλησης, ποια είναι η ενδεδειγμένη πρακτική: να παραμείνει στάσιμο το όχημα μέχρι να φτάσουν οι αρμόδιες αρχές ή να συνεχίσει κανονικά τη διαδρομή του;

– Ζητήσαμε από τον ΟΑΣΑ να μας ενημερώσει για το αν υπάρχουν συγκεκριμένα μέτρα που έχουν τεθεί σε εφαρμογή για την προστασία των επιβατών, καθώς και για το αν προβλέπεται κάποια εκπαίδευση ή ευαισθητοποίηση του προσωπικού σε θέματα έμφυλης βίας και παρενόχλησης.

Μέχρι τη στιγμή που γράφεται αυτό το κείμενο, ο ΟΑΣΑ δεν έχει δώσει καμία απάντηση.

ΧΑΡΑ ΧΙΟΝΗ-ΧΟΤΟΥΜΑΝ: «Η ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΠΑΡΕΝΟΧΛΗΣΗ ΣΤΑ ΜΜΜ ΕΙΝΑΙ ΖΗΤΗΜΑ ΠΡΟΛΗΨΗΣ, ΟΧΙ ΜΟΝΟ ΠΟΙΝΩΝ»

Η δικηγόρος Χαρά Χιόνη-Χότουμαν, Διδάκτωρ Νομικής και εξειδικευμένη σε θέματα έμφυλης βίας, τονίζει ότι τους καλοκαιρινούς μήνες η κίνηση στα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς αυξάνεται, μαζί όμως αυξάνονται και οι ευκαιρίες για την εκδήλωση παρενοχλητικών συμπεριφορών, σε ένα περιβάλλον όπου ο έλεγχος μοιάζει ιδιαίτερα δύσκολος.

Σύμφωνα με την ίδια, «συνήθεις ανεπιθύμητες συμπεριφορές που βιώνουν κυρίως, αν και σε καμία περίπτωση αποκλειστικά, γυναίκες κάθε ηλικίας είναι σχόλια αλλά και προτάσεις σεξουαλικής φύσης ή παρατηρήσεις σχετικά με το ντύσιμο ή ανατομικά τους σημεία. Πολλές φορές οι συμπεριφορές κλιμακώνονται σε “τυχαία” αγγίγματα ή θωπείες. Δεν είναι δε λίγες οι περιπτώσεις ατόμων που επιδεικνύουν τα γεννητικά τους όργανα ή αυνανίζονται».

Όπως εξηγεί η κ. Χιόνη-Χότουμαν, «το ποινικό δίκαιο αντιμετωπίζει τέτοιες συμπεριφορές ως προσβολές της τιμής. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με το άρθρο 337 του Ποινικού Κώδικα, τιμωρούνται οι χειρονομίες γενετήσιου χαρακτήρα, οι προτάσεις που αφορούν σε γενετήσιες πράξεις, καθώς και η επίδειξη των γεννητικών οργάνων, όταν προσβάλλουν βάναυσα την τιμή του θύματος».

Η ίδια προσθέτει ότι «η προβλεπόμενη ποινή είναι φυλάκιση έως ένα έτος ή χρηματική ποινή. Ακόμη, περιπτώσεις αυνανισμού ενώπιον άλλων μπορούν να ενταχθούν και στο άρθρο 353 του Ποινικού Κώδικα, το οποίο προβλέπει την επιβολή χρηματικής ποινής ή την παροχή κοινωφελούς εργασίας. Η ποινή αυξάνεται στις περιπτώσεις που το θύμα είναι νεότερο των 12 ή 15 ετών».

Ωστόσο, η κ. Χιόνη-Χότουμαν επισημαίνει μια κρίσιμη λεπτομέρεια της διαδικασίας: «Θα πρέπει να σημειωθεί ότι για να ασκηθεί ποινική δίωξη απαιτείται το θύμα να υποβάλει έγκληση. Πρόκειται για μια σημαντική παράμετρο, καθώς δεν μπορεί ένας τρίτος να παρέμβει και να κινήσει τη διαδικασία, αλλά θα πρέπει το θύμα να ζητήσει τη δίωξη. Οφείλει μάλιστα να υποβάλει και σχετικό παράβολο αξίας 100 ευρώ. Μοναδική εξαίρεση αποτελεί η περίπτωση που το θύμα είναι ανήλικο».

Όπως επισημαίνει, «η ανωτέρω ποινή σε συνδυασμό με την ανάγκη υποβολής έγκλησης και την επιβάρυνση του παραβόλου φαίνεται να μην λειτουργεί αποτρεπτικά για τους δράστες. Παρόλα αυτά όμως, η λύση δεν βρίσκεται κατ’ ανάγκην στην αυστηροποίηση των ποινών».

Η κ. Χιόνη-Χότουμαν υπογραμμίζει ότι αυτό που απαιτείται είναι «η ενίσχυση της πρόληψης, η αποτελεσματικότερη επιτήρηση στα ΜΜΜ, που θα καταστήσει και ευκολότερη την ανεύρεση της ταυτότητας των δραστών, καθώς και η ενθάρρυνση των καταγγελιών χωρίς ενδεχομένως την οικονομική επιβάρυνση των θυμάτων». Παράλληλα, προτείνει ότι «εναλλακτικά ή συμπληρωματικά προς την επιβολή ποινής, θα μπορούσε να εξεταστεί η συμμετοχή των δραστών σε προγράμματα ψυχολογικής υποστήριξης και κοινωνικής επανεκπαίδευσης, με στόχο την αλλαγή μακροπρόθεσμα της συμπεριφοράς».

ΖΩΗ ΚΡΥΩΝΗ: «Η ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΠΑΡΕΝΟΧΛΗΣΗ ΣΤΑ ΜΜΜ ΠΑΡΑΒΙΑΖΕΙ ΒΑΘΙΑ ΤΟΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑ»

Η Ζωή Κρυώνη, Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια, αναλύει την ψυχολογική διάσταση της σεξουαλικής παρενόχλησης στα μέσα μαζικής μεταφοράς, εξηγώντας πώς κάθε παραβιαστική συμπεριφορά, λεκτική ή σωματική, μπορεί να επηρεάσει την ψυχική υγεία των θυμάτων και οδηγεί σε ευρύτερες κοινωνικές συνέπειες. Με παραδείγματα από διεθνείς μελέτες και εστιάζοντας στις ελληνικές ελλείψεις, αναδεικνύει την ανάγκη για πρόληψη, ορατότητα και υποστήριξη των θυμάτων.

«Αρχικά είναι σημαντικό να αντιληφθούμε ότι από ψυχολογικής απόψεως ως σεξουαλική παρενόχληση ορίζεται κάθε ανεπιθύμητη λεκτική, μη λεκτική ή σωματική συμπεριφορά που παραβιάζει τον προσωπικό μας χώρο, καταπατά τα προσωπικά μας όρια και προσβάλλει την αξιοπρέπειά μας.
Μπορούμε να διακρίνουμε κάποιους τύπους παραβιαστικών συμπεριφορών όπως:

• Η λεκτική παρενόχληση: σεξουαλικά σχόλια, επιφωνήματα και υπονοούμενα.
• Μη λεκτική παρενόχληση: χειρονομίες, έντονα σεξουαλικά βλέμματα, παρενόχληση χωρίς φυσική επαφή όπως η επίδειξη των γεννητικών οργάνων (επιδειξιομανία) ή ο δημόσιος αυνανισμός.
• Σωματική παρενόχληση: πλησίασμα και παραβίαση προσωπικού χώρου, αγγίγματα και παρενόχληση μέσω φυσικής επαφής (εφαψιομανία).»

Η διάκριση που κάνει εδώ η κ. Κρυώνη είναι ουσιώδης: κάθε μορφή παραβίασης, ακόμη κι αν δεν περιλαμβάνει άγγιγμα, έχει ψυχολογικό αντίκτυπο.

«Είναι σημαντικό να ορίσουμε ότι προσωπικός χώρος είναι η νοητή απόσταση με την οποία νιώθουμε άνετα και ασφαλείς σε σχέση με τους γύρω μας. Θα μπορούσαμε να τον φανταστούμε ως ομόκεντρους κύκλους με κέντρο τον εαυτό μας. Οι άγνωστοι και οι περαστικοί, οι καθηγητές ή οι συνεργάτες μας ανήκουν σε έναν εξωτερικό κύκλο. Αντίθετα, όσο μεγαλύτερη συναισθηματική εγγύτητα υπάρχει, ο προσωπικός χώρος -άρα η ακτίνα του κύκλου- μειώνεται. Οι φίλοι, οι γονείς μπορούν να έρθουν πολύ κοντά μας, ο/η σύντροφος ακόμα πλησιέστερα. Ωστόσο, υπάρχουν συγκεκριμένες συνθήκες κάτω από τις οποίες αυτές οι αναλογίες αλλάζουν. Τα μέσα μαζικής μεταφοράς αποτελούν μία τέτοια ειδική συνθήκη, κατά την οποία μπορεί να χρειαστεί να έρθουμε πολύ κοντά με αγνώστους. Σε αυτήν την περίπτωση το αίσθημα της ασφάλειας το ισορροπούμε -όσο είναι εφικτό- με την απουσία βλεμματικής επαφής και αγγιγμάτων. Αν αναλογιστείτε τη συνθήκη ενός πολύ γεμάτου βαγονιού, στο οποίο χωράτε στριμωχτά, την παραβίαση του προσωπικού χώρου όλων όσοι βρίσκονται στο βαγόνι, την οποία υπομένουν λόγω της αναγνώρισης της ιδιαίτερης συνθήκης, ισορροπεί η απουσία βλεμματικής επαφής με τους πολύ κοντινούς σας. Αντιθέτως, πολύ πιο εύκολα το βλέμμα μπορεί να εστιάσει μακρύτερα -έξω από τον προσωπικό χώρο.»

Μια εικόνα τόσο γνώριμη για τους χρήστες των ΜΜΜ, που όμως η κ. Κρυώνη αποδομεί δείχνοντας πόσο εύθραυστη είναι αυτή η “συμφωνία σεβασμού”. «Ο προσωπικός χώρος αποτελεί έναν γενικό κανόνα με σαφείς ατομικές διαφορές, όπως κάθε ατομικό χαρακτηριστικό. Παρόλα αυτά το εσωτερικό μας «ραντάρ», η αντίληψή μας δηλαδή, απέναντι στην καταπάτηση των ορίων του είναι συνήθως έγκυρο. Αν κάτι το νιώθουμε παραβιαστικό ψυχολογικά, είναι. Δε χρειάζεται απόδειξη ή επιχειρηματολογία. Ακριβώς σε αυτό το σημείο είναι που διαφέρει η ψυχολογική από τη νομική οπτική, εστιάζοντας στην υποκειμενική εμπειρία, δηλαδή στο πώς νιώθει και, κατά συνέπεια, επηρεάζεται το άτομο.

Η αναφορά περιστατικών σεξουαλικής παρενόχλησης στα μέσα μαζικής μεταφοράς αποτελεί, δυστυχώς, σύνηθες φαινόμενο. Τα θύματα τέτοιων συμπεριφορών είναι στη συντριπτική τους πλειοψηφία γυναίκες αλλά και ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα. Αυτό μάλιστα επικυρώνεται και βιβλιογραφικά. Οι επιστημονικές μελέτες -και ίσως αυτό να είναι αξιοσημείωτο- διαπολιτισμικά δείχνουν ότι τόσο σε αναπτυσσόμενες όσο και σε αναπτυγμένες χώρες τα ποσοστά της παρενόχλησης στα Μ.Μ.Μ. είναι αρκετά υψηλά.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ότι, σε μελέτη που διεξήχθη στη Νέα Υόρκη (2018), 75% των γυναικών που συμμετείχαν στην έρευνα ανέφεραν ότι έχουν δεχθεί σεξουαλική παρενόχληση στα μέσα μαζικής μεταφοράς. Μάλιστα φάνηκε ότι οι γυναίκες ξοδεύουν έως και 50$ παραπάνω μηνιαίως για ασφαλέστερη μετακίνηση. Ποσό που φτάνει στα 100$ για τις γυναίκες που μετακινούνται με τα παιδιά τους ή με ηλικιωμένους. Ταυτόχρονα, σε μελέτη του 2022 στο Πακιστάν το 82% των γυναικών που συμμετείχαν στην έρευνα ανέφερε ότι έχει βιώσει σεξουαλική παρενόχληση στα μέσα μαζικής μεταφοράς (46% συχνά, 36% πολύ συχνά).»

Η ομοιότητα των ποσοστών ανάμεσα σε χώρες τόσο διαφορετικές πολιτισμικά είναι μια ηχηρή υπενθύμιση ότι η σεξουαλική παρενόχληση στα ΜΜΜ είναι παγκόσμιο ζήτημα.

«Στην ελληνική βιβλιογραφία φαίνεται ότι υπάρχει ένα χαρακτηριστικό κενό ως προς τη θεματολογία αυτή -περιστατικών παρενόχλησης στα Μ.Μ.Μ.- γεγονός που καταδεικνύει εμμέσως τόσο την απουσία αναφοράς ανάλογων περιστατικών στις αρχές ή/ και της αδυναμίας στήριξης από το νομικό πλαίσιο όσο, κυριότερα, την απουσία ορατότητας του φαινομένου στη χώρα μας. Αξίζει να αναφερθεί ότι ελληνικές έρευνες που αφορούν σε παρενόχληση στον εργασιακό χώρο, τον αθλητικό χώρο και σε ακαδημαϊκά περιβάλλοντα παρουσιάζουν ανάλογα υψηλά ποσοστά (70%) περιστατικών παρενόχλησης γυναικών (85% στον εργασιακό χώρο), από τα οποία λιγότερα από το ένα τρίτο αναφέρθηκε στις αρχές.

Η βίωση παραβιαστικών συμπεριφορών -ιδιαίτερα εκείνων που ανήκουν στη λεγόμενη “γκρίζα ζώνη”, ένα περίεργο άγγιγμα, ένα ανεπιθύμητο σεξουαλικό σχόλιο ή άσεμνο βλέμμα -εκείνο το συχνά κοινό βίωμα των γυναικών αλλά και των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων, μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα τα άτομα να αλλάζουν δρομολόγια, να προτιμούν άλλους τρόπους μετακίνησης υψηλότερου κόστους, να αποφεύγουν τη χρήση Μ.Μ.Μ. συγκεκριμένες ώρες ή να αποφεύγουν τη μετακίνηση εν γένει. Αυτά βέβαια είναι οι συνηθισμένες «ατομικές στρατηγικές» για την αποφυγή ανάλογου βιώματος. Η ατομική στρατηγική σαφώς δεν μπορεί να οδηγήσει στην εξάλειψη των περιστατικών γενικότερα, ενώ ταυτόχρονα δε βοηθά και στην ουσιαστική διαχείριση του τραυματικού γεγονότος ειδικότερα. Εδώ είναι που σε κοινωνικό επίπεδο θα ήταν χρήσιμο -αν όχι επιβεβλημένο- να συνταχθούν προγράμματα πρόληψης αλλά και διαχείρισης περιστατικών σεξουαλικής παρενόχλησης, εφόσον οι ψυχολογικές συνέπειες πλέον είναι αποδεδειγμένες. Ανάλογα προγράμματα όπως το Project Guardian που εφαρμόζεται στο Λονδίνο από το 2013 -αφού διαπιστώθηκε ότι το 15% των γυναικών που χρησιμοποιούσαν τα μέσα είχε βιώσει σεξουαλική παρενόχληση όμως το 90% αυτών δεν είχε αναφέρει το γεγονός- με στόχο την αναφορά ανάλογων περιστατικών και την πρόληψη νέων, έχει φανεί ότι λειτουργούν θετικά, δημιουργώντας ένα κλίμα ασφάλειας ώστε να αναφερθούν ανάλογα περιστατικά.

Ψυχολογικά έχει φανεί ότι η σεξουαλική παρενόχληση μπορεί να έχει σημαντικές ψυχο-συναισθηματικές συνέπειες. Μάλιστα στις περιπτώσεις εκείνες όπου τα άτομα, τα οποία έχουν βιώσει παρενόχληση, αναγκάζονται να χρησιμοποιούν τα Μ.Μ.Μ. σε τακτική βάση, είναι πιθανό να οδηγηθούν στη βίωση παρατεταμένων περιόδων άγχους, στρες και φόβου, οι οποίες έχει φανεί ότι μακροχρόνια -ακόμα κι αν πρόκειται για μετρίου επιπέδου άγχος- είναι περισσότερο επιζήμιες ακόμα και από τη βίωση μεμονωμένων τραυματικών ή ψυχοπιεστικών γεγονότων. Επιπλέον, τα άτομα που βιώνουν παρενόχληση αισθάνονται ντροπή και ενοχή, ενώ είναι πλέον ξεκάθαρο ότι η εκδήλωση τέτοιων συμπεριφορών δεν σχετίζεται σε καμία περίπτωση με τον δέκτη τους.

Τέλος, παρατηρούνται συχνά συμπτώματα και συμπεριφορές μετατραυματικού στρες (αποφυγές, κρίσεις άγχους ή/και κρίσεις πανικού, διαταραχές ύπνου, κ.α.). Σε κάθε περίπτωση, ακόμα και παρά την ερευνητική τεκμηρίωση, αντιλαμβανόμαστε ότι τα άτομα που κυκλοφορούν και μετακινούνται στην πόλη με ένα σταθερό άγχος μήπως τους συμβεί κάτι τραυματικό σωματικά και ψυχολογικά, έχουν αυτομάτως χάσει το δικαίωμα της ασφαλούς μετακίνησης. Όταν αυτό μάλιστα αφορά κατά πλειοψηφία γυναίκες και ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα, τότε αν μη τι άλλο φτάνει να αποτελεί ένα κοινωνικό φαινόμενο ή, ακριβέστερα, μία ακόμα έκφανση έμφυλης βίας.»