Η ΟΡΚΙΣΜΕΝΗ ΠΑΡΘΕΝΑ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΩΝ ΕΦΤΑΣΕ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Η Ρενέ Καραμπάς (Rene Karabash, ψευδώνυμο της Irena Ivanova) είναι μία από τις πιο δυνατές φωνές της σύγχρονης βαλκανικής λογοτεχνίας. Υπογράφει το μυθιστόρημα “Ορκισμένη” (Εκδόσεις Μεταίχμιο), ενώ έχει διακριθεί για τον πρωταγωνιστικό της ρόλο στην ταινία “Δίχως Θεό” (2016), κερδίζοντας βραβεία σε διεθνή φεστιβάλ, όπως στο Λοκάρνο και τη Στοκχόλμη.

Ποιήματά της έχουν συμπεριληφθεί σε διάφορες διεθνείς ανθολογίες, ενώ έχει ιδρύσει ακαδημία δημιουργικής γραφής με διδάσκοντες μερικούς από τους πιο καταξιωμένους Βούλγαρους συγγραφείς. Το πρώτο της μυθιστόρημα, “Ορκισμένη”, τιμήθηκε με το βραβείο Ελίας Κανέτι, το κορυφαίο λογοτεχνικό βραβείο της Βουλγαρίας, ενώ ετοιμάζεται ήδη η κινηματογραφική μεταφορά του έργου.

Το βιβλίο αποκαλύπτει το αμείλικτο Κανούν, το εθιμικό δίκαιο που εξακολουθεί να εφαρμόζεται σε απομονωμένες περιοχές των Βαλκανίων, φωτίζοντας τη σκληρή πραγματικότητα των πατριαρχικών κοινωνιών. Η μετάφραση από τα βουλγαρικά έγινε από τον Σπύρο Ν. Παππά.

Η “Ορκισμένη” δεν είναι μόνο μυθιστόρημα για μια ιστορικο-κοινωνική πραγματικότητα· προσκαλεί τον αναγνώστη να δει τον κόσμο μέσα από τα μάτια εκείνων που η κοινωνία περιορίζει. Παράλληλα, αναδεικνύει τη δύναμη της λογοτεχνίας να φωτίζει αθέατες πτυχές της ζωής. Η Karabash πειραματίζεται με τη ρευστότητα των φύλων και τον ορισμό του βιολογικού και κοινωνικού φύλου, περιγράφοντας μια άτυπη φυλομετάβαση: το άτομο ζει ως τρανς όχι λόγω βιολογικού προσδιορισμού, αλλά ως μέσο προστασίας της οικογένειάς του, ως κοινωνική σύμβαση.

Η αφήγηση συνδυάζει σκληρό ρεαλισμό και ανθρωπιά, αναγκάζοντας τον αναγνώστη να σκεφτεί τις ανισότητες ευκαιριών και δικαιωμάτων ανάλογα με φύλο και τόπο γέννησης. Οι “ορκισμένες γυναίκες” που παίρνουν “όρκο αγνότητας” μεταμορφώνονται κοινωνικά σε άνδρες, αποκτώντας δικαιώματα και ελευθερίες που διαφορετικά θα τους ήταν απαγορευμένα, απαρνούμενες τη σεξουαλική ζωή τους.

Μέσα από χαρακτήρες όπως η Μπεκιά, που μαθαίνει από μικρή να εκτελεί ανδρικές εργασίες, και ο ευαίσθητος αδελφός της, Σάλε, που απορρίπτει τις παραδοσιακές αρρενωπές προσδοκίες, η Karabash αμφισβητεί τους έμφυλους ρόλους. Η αφήγηση, με λυρισμό και ακρίβεια, θυμίζει θεατρικό ή κινηματογραφικό σενάριο, δημιουργώντας ένα ρευστό κείμενο που προτρέπει σε διερώτηση παρά σε καθολική λύτρωση.

Το μυθιστόρημα εξετάζει την ενηλικίωση υπό πίεση πατριαρχίας, την κοινωνική καταπίεση και την αναζήτηση εναλλακτικών δρόμων ζωής, θίγοντας ταυτόχρονα την καταπιεσμένη queer επιθυμία και την ανάγκη για προσωπική ελευθερία. Η “Ορκισμένη” παραμένει ανοιχτή σε ερμηνείες, αφήνοντας χώρο στον αναγνώστη να ανακαλύψει τη διαχρονική σύγκρουση ανάμεσα στην κοινωνική επιβολή και την προσωπική ελευθερία.

Με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου στην Ελλάδα, η Karabash βρέθηκε στην Αθήνα για την παρουσίασή του στον Πολυχώρο Μεταίχμιο, την Πέμπτη 23 Οκτωβρίου. Η ίδια παραχώρησε συνέντευξη στο NEWS 24/7, μιλώντας για το περιεχόμενο του μυθιστορήματος, την κοινωνική πραγματικότητα που αποτυπώνει και τον τρόπο που η λογοτεχνία μπορεί να αναδείξει ζητήματα ισότητας και ταυτότητας στα Βαλκάνια.

-Η κεντρική ηρωίδα του βιβλίου είναι μια “ορκισμένη γυναίκα”, μια πρακτική βαθιά ριζωμένη σε παλιούς κοινωνικούς κανόνες. Τι σας γοήτευσε σε αυτό το θέμα και γιατί αποφασίσατε να το ερευνήσετε;

Έψαχνα ένα ριζοσπαστικό θέμα που να σχετίζεται με τους πατριαρχικούς νόμους, γιατί έχω ζήσει κι εγώ σε ένα τέτοιο περιβάλλον, μέσα σε παραδόσεις βαθιά πατριαρχικές. Ήθελα να βρω έναν χαρακτήρα ή μια ιστορία μέσα από την οποία θα μπορούσα να αφηγηθώ τη δική μου εμπειρία, να δείξω τον κόσμο όπως τον είδα στα παιδικά μου χρόνια.

Κάπως έτσι, είδα φωτογραφίες από ορκισμένες παρθένες- αυτές τις ανδρόγυνες φιγούρες που δεν είναι ούτε άντρες ούτε γυναίκες. Με γοήτευσαν αμέσως. Είπα στον εαυτό μου: «Αυτό είναι το θέμα που θα γράψω». Ξεκίνησα λοιπόν μια εκτενή έρευνα, που κράτησε σχεδόν δύο χρόνια. Η ίδια η συγγραφή κράτησε μόνο δύο μήνες, αλλά η προετοιμασία και η εμβάθυνση ήταν πολύ πιο χρονοβόρες.

Το βιβλίο, όμως, δεν αφορά μόνο το έθιμο- έχει να κάνει και με την ενέργεια που κουβαλάμε όλοι μας, την αρσενική και τη θηλυκή, και το πώς αυτές εκδηλώνονται. Υπάρχουν γυναίκες που φέρουν πιο έντονα την αρσενική ενέργεια, και αυτό αποτυπώνεται και στην τελευταία εικόνα του βιβλίου: η ηρωίδα φοράει μπότες και αντρικό παντελόνι, αλλά από πάνω έχει τη ρόμπα της. Είναι σαν να έχει βρει την ισορροπία μέσα της, μετά από όλα όσα πέρασε- ανάμεσα στις δύο αυτές ενέργειες.

Για μένα, αυτή η πορεία είναι μια διαδικασία εύρεσης του εαυτού. Όπως έλεγε και ο Καρλ Γιουνγκ, η εξατομίκευση είναι η συνένωση των αντιθέτων μέσα μας- του φωτός και του σκότους, της δύναμης και του φόβου. Αν φοβόμαστε, αυτό σημαίνει πως είμαστε και γενναίοι. Όταν αναγνωρίζουμε και τις δύο πλευρές, τότε φτάνουμε στην αληθινή ισορροπία.

-Η Μπεκιά δεν θέλει απλώς να γίνει άντρας· θέλει να γίνει ο γιος του πατέρα της. Τι σημαίνει αυτό ως σχόλιο για τις οικογενειακές προσδοκίες και τους κοινωνικούς ρόλους;

Αυτό προέρχεται άμεσα από τη δική μου ζωή, γιατί ο παππούς μου ήθελε εγγονούς, αλλά είχε μόνο δύο εγγονές. Αυτή η προσωπική εμπειρία με έκανε να σκεφτώ πόσο βαθιά ριζωμένες είναι οι οικογενειακές και κοινωνικές προσδοκίες γύρω από το φύλο.

Στην ιστορία, η Μπεκιά αρχίζει να ακούει τον πατέρα της να λέει «θέλω έναν γιο» ενώ βρίσκεται ακόμη στη μήτρα της μητέρας της. Φυσικά, αυτό είναι ένα μεταφορικό, σουρεαλιστικό και μυστικιστικό στοιχείο, αλλά για μένα έχει τεράστια δύναμη. Εκφράζει εκείνη την προγεννητική προσδοκία που πολλές φορές καθορίζει τη μοίρα ενός παιδιού πριν ακόμη γεννηθεί. Και όταν η Μπεκιά μεγαλώνει, γίνεται στην πράξη ο γιος του πατέρα της — φέρεται σαν αγόρι, είναι δυνατή, παίρνει πάνω της εκείνο τον ρόλο που της επιβλήθηκε χωρίς να το επιλέξει.

Παράλληλα, υπάρχει και ο αδερφός της, ο Σάλε, που είναι αγόρι αλλά έχει μια πιο ευαίσθητη ψυχή, κουβαλάει τη θηλυκή ενέργεια μέσα του. Δεν ορίζεται αν είναι queer ή όχι — είναι απλώς ένα ευαίσθητο, ανθρώπινο πλάσμα. Και είναι τόσο δύσκολο για αγόρια σαν κι αυτόν να μεγαλώνουν μέσα σε πατριαρχικές κοινωνίες, όπου πρέπει πάντα να είναι «δυνατά», να μη δείχνουν ευαισθησία, να μη κλαίνε, να μη χορεύουν, να μη δημιουργούν.

Η φράση «θέλει να γίνει ο γιος του πατέρα της» δεν αφορά μόνο την ηρωίδα — είναι μια συμβολική αντανάκλαση του πώς τα παιδιά, αγόρια και κορίτσια, διαμορφώνονται από τις επιθυμίες και τα όνειρα των γονιών τους μέσα σε ένα ασφυκτικά πατριαρχικό πλαίσιο.

-Το βιβλίο συνδυάζει ρεαλισμό με ποιητική γλώσσα. Πώς δημιουργήσατε αυτήν την ενδιαφέρουσα αφηγηματική φωνή;

Η φωνή αυτή γεννήθηκε σχεδόν από μόνη της· δεν την επινόησα συνειδητά, απλώς άρχισα να γράφω και προέκυψε φυσικά. Είναι μια ποιητική, σχεδόν υπνωτιστική ροή συνείδησης, σαν ένα ποτάμι που κυλάει μέσα στο μυαλό της Μπεκιά. Βρισκόμαστε συνεχώς μέσα στις σκέψεις της, γνωρίζουμε τι νιώθει και τι φαντάζεται- αλλά ταυτόχρονα, δεν μπορούμε ποτέ να είμαστε σίγουροι αν μας λέει όλη την αλήθεια. Υπάρχει μια υποψία ψεύδους, ή μάλλον μια επινόηση, σαν να πλάθει και η ίδια την πραγματικότητά της για να μπορέσει να την αντέξει.

Η ποιητική διάσταση του βιβλίου δεν προέρχεται από έναν εξωραϊσμό, αλλά από τα ίδια τα υλικά της ζωής. Περιγράφω τα σκληρά, καθημερινά πράγματα -όπως τη σκηνή με το σφάξιμο ενός ζώου- με τρόπο ποιητικό, γιατί πιστεύω πως η ποίηση δεν κατοικεί στο ωραίο ή στο ιδανικό, αλλά στο αληθινό. Βρίσκεται μέσα στα αντικείμενα, στο φως, στις σκιές, στα σώματα που δουλεύουν και πονάνε.

Υπάρχει, για παράδειγμα, μια σκηνή όπου το φως πέφτει στα μάτια της Μπεκιά και βλέπει πάνω της τις σκιές να σχηματίζουν κάτι σαν μουστάκια- εκείνη τη στιγμή αισθάνεται πραγματικά ο «γιος του πατέρα της». Είναι μια λεπτομέρεια καθημερινή και ταυτόχρονα βαθιά ποιητική. Αυτή η ένταση, ανάμεσα στο σκληρό και το ποιητικό, είναι ο πυρήνας της αφήγησης. Γιατί ο ρεαλισμός από μόνος του είναι πολύ στεγνός, ενώ η ποίηση από μόνη της δεν έχει σώμα. Μαζί όμως δημιουργούν αλήθεια.

-Κατά τη συγγραφή, φανταζόσασταν ότι η ιστορία θα μπορούσε να μεταφερθεί στον κινηματογράφο;

Όχι, δεν το φανταζόμουν ποτέ. Αλλά το βιβλίο είναι από τη φύση του κινηματογραφικό, γιατί όταν γράφω σκέφτομαι σαν να τοποθετώ μια κάμερα και να παρατηρώ τι κάνουν οι χαρακτήρες. Γι’ αυτό οι σκηνές βγαίνουν τόσο ζωντανές· τις βλέπω σαν εικόνες και μετά τις μεταφέρω στο χαρτί. Όλα έρχονται σε μένα ως οπτικά, σαν να βλέπω μια ταινία, και μετά τα γράφω ακριβώς έτσι. Είναι σαν να παρακολουθώ το βιβλίο μου σαν ταινία ενώ το γράφω.

-Οι κινηματογραφικές μεταφορές συχνά απαιτούν αλλαγές στο πρωτότυπο κείμενο. Πόσο έχετε εμπλακεί στη διαδικασία της μεταφοράς; Συμμετέχετε στη διαμόρφωση του σεναρίου ή στην επιλογή της δημιουργικής ομάδας;

Έγραψα το σενάριο της ταινίας η ίδια. Ο σκηνοθέτης, Konstantin Bonev, μου έδωσε πλήρη ελευθερία να προσαρμόσω το βιβλίο και με βοήθησε πολύ. Για παράδειγμα, μεγαλώσαμε και δώσαμε περισσότερο χώρο στον χαρακτήρα του Σάλε, γιατί ήταν αναγκαίο για την ταινία. Ήταν μεγάλη πρόκληση να μετατρέψω το stream of consciousness του βιβλίου σε σκηνές με ηθοποιούς, αλλά προσπαθήσαμε να κρατήσουμε τη ροή και την ψυχολογία των χαρακτήρων.

-Ποιο στοιχείο του βιβλίου θεωρείτε πιο δύσκολο να αποδοθεί οπτικά στην οθόνη;

Το πιο δύσκολο στοιχείο για να αποδοθεί οπτικά είναι η εσωτερική φωνή της Μπεκιά. Στο βιβλίο ακούμε συνεχώς τις σκέψεις της, αλλά στην ταινία έχουμε μόνο ελάχιστο voice-over. Παρόλα αυτά, ακόμα και στις σιωπές, θέλουμε να γίνει κατανοητό στον θεατή τι σκέφτεται, χωρίς να χρειάζονται λέξεις. Είναι μεγάλη πρόκληση να μεταφέρεις αυτή την εσωτερική εμπειρία οπτικά.

-Αν έπρεπε να περιγράψετε την «Ορκισμένη» με τρεις λέξεις που να αποτυπώνουν το πνεύμα και την ουσία της, ποιες θα ήταν;

Κόκκινο, φωτιά, πάθος. Το κόκκινο γιατί είναι το χρώμα της ζωής, του αίματος, της έντασης. Αντιπροσωπεύει την ενέργεια, την ένταση, τη ζωή και τον θάνατο ταυτόχρονα. Αυτές οι τρεις λέξεις μου έρχονται στο μυαλό για να περιγράψουν το πνεύμα και την ουσία της “Ορκισμένης”.

-Το βιβλίο αγγίζει ζητήματα ταυτότητας, φύλου και προσωπικής ελευθερίας. Πιστεύετε ότι η κινηματογραφική μεταφορά μπορεί να ενισχύσει τη δημόσια συζήτηση γύρω από αυτά τα θέματα;

Ναι, πιστεύω ότι η ταινία μπορεί να ενισχύσει τη δημόσια συζήτηση γύρω από ζητήματα ταυτότητας, φύλου και προσωπικής ελευθερίας. Το βιβλίο ήδη αγγίζει πολύ δυνατά αυτά τα θέματα και έχει κυκλοφορήσει σε χώρες όπως η Αίγυπτος, η Πολωνία και η Γαλλία, όπου υπάρχουν σοβαρά ζητήματα σχετικά με τα δικαιώματα των γυναικών και της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας. Νομίζω ότι μπορεί να βοηθήσει τους ανθρώπους να αλλάξουν τρόπο σκέψης, γιατί δεν θέλω να θεωρείται απλώς queer μυθιστόρημα· είναι πολύ βαθύτερο, αφορά την ψυχή του χαρακτήρα και την ισότητα μεταξύ των ανθρώπων, χωρίς να τονίζει τις διαφορές τους.

-Πώς αντιδρούν οι αναγνώστες στο βιβλίο σας; Υπάρχει κάποια εμπειρία ή σχόλιο που σας έχει συγκινήσει ιδιαίτερα;

Λαμβάνω συνεχώς μηνύματα από ανθρώπους σε όλο τον κόσμο που μου λένε πόσο πολύ τους άγγιξε το βιβλίο. Μια κοπέλα μού είχε γράψει ότι βρισκόταν στο νοσοκομείο και η “Ορκισμένη” τη βοήθησε να περάσει εκείνη τη δύσκολη περίοδο. Μια άλλη μού είπε ότι σκεφτόταν να αυτοκτονήσει και το βιβλίο την κράτησε στη ζωή. Αυτά είναι πολύ δυνατά μηνύματα.

Παρόλα αυτά, όταν κάποιος μου λέει “το βιβλίο σου είναι υπέροχο”, δεν νιώθω κάτι ιδιαίτερο- όπως δεν με ενοχλεί και αν κάποιος μου πει “δεν μου άρεσε”. Το έργο πια έχει τη δική του ζωή. Έχει φύγει από μένα. Εγώ το έγραψα, το άφησα να πάει όπου θέλει. Τώρα εγώ συνεχίζω με το επόμενο.

-Κοιτάζοντας τα Βαλκάνια, πώς πιστεύετε ότι έχει αλλάξει η θέση των γυναικών με την πάροδο του χρόνου; Πώς επηρεάζει αυτό το ιστορικό και πολιτισμικό πλαίσιο την ιστορία και τα θέματα του βιβλίου σας;

Νομίζω ότι έχουν γίνει μόνο μικρά βήματα προόδου, ιδιαίτερα στα ζητήματα ΛΟΑΤΚΙ+. Κάποιες νόρμες και νόμοι έχουν αλλάξει, αλλά η πραγματικότητα στα χωριά και στις μικρές πόλεις παραμένει πολύ συντηρητική. Υπάρχει μεγάλη επίδραση από τη ρωσική προπαγάνδα και από τουρκικές τηλεοπτικές σειρές, που προβάλλουν πολύ παραδοσιακούς ρόλους για τις γυναίκες και ενισχύουν τις πατριαρχικές συνήθειες.

Αυτό το ιστορικό και πολιτισμικό πλαίσιο επηρεάζει φυσικά την ιστορία και τους χαρακτήρες μου. Το Κανούν και οι παραδόσεις που διαιωνίζουν την καταπίεση, η αίσθηση της ανισότητας, οι περιορισμοί στη ζωή και στις επιλογές των γυναικών- όλα αυτά είναι ριζωμένα στην πραγματικότητα που ζουν τα Βαλκάνια. Έτσι, το βιβλίο δεν είναι απλώς μυθοπλασία· προσπαθεί να αναδείξει πώς η πατριαρχία επηρεάζει την καθημερινότητα και την ψυχολογία των ανθρώπων.

-Τι σημαίνει για εσάς σήμερα η “Ορκισμένη”; Θεωρείτε το έργο ολοκληρωμένο ή συνεχίζει να σας εμπνέει δημιουργικά;

Η “Ορκισμένη” για μένα συνεχίζει να ζει και να αναζωογονείται κάθε φορά που μεταφράζεται ή ανεβαίνει στη σκηνή. Ακόμα και τώρα, βλέπω ότι το έργο δεν έχει τελειώσει μέσα μου· η αίσθηση της αδικίας και των κοινωνικών ανισοτήτων που περιγράφει συνεχίζει να με εμπνέει. Ενώ το βιβλίο ως έργο είναι ολοκληρωμένο, η ιστορία και οι ιδέες του με οδηγούν σε νέα δημιουργικά μονοπάτια, όπως το νέο μου βιβλίο που ξεκινάω τώρα. Είναι σαν να έχει τη δική του ζωή, και εγώ απλώς ακολουθώ τον δρόμο που μου δείχνει.