ΜΟΥ ΕΛΕΓΑΝ “ΕΙΣΑΙ ΓΥΝΑΙΚΑ, ΣΠΟΥΔΑΣΕΣ ΚΑΙ ΘΑ ΜΠΕΙΣ ΣΤΟ ΧΩΡΑΦΙ;”

Στις 15 Οκτωβρίου, η διεθνής κοινότητα τιμά την Ημέρα της Αγρότισσας, αναγνωρίζοντας τη συμβολή εκατομμυρίων γυναικών που εργάζονται στη γη, διατηρούν την αγροτική παραγωγή ζωντανή και στηρίζουν τις τοπικές κοινωνίες. Από τα ορεινά χωριά της Ηπείρου μέχρι τις πεδιάδες της Θεσσαλίας και τα νησιά του Αιγαίου, οι Ελληνίδες αγρότισσες δίνουν καθημερινά τον δικό τους αγώνα απέναντι στις ανισότητες, τις κλιματικές προκλήσεις και ελλιπή κρατική βοήθεια.

Σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat, οι γυναίκες διαχειρίζονται περίπου το 30% των αγροτικών εκμεταλλεύσεων στην Ευρώπη — ποσοστό που δείχνει την αυξανόμενη αλλά ακόμα άνιση παρουσία τους στον πρωτογενή τομέα.

Στην Ελλάδα, το αντίστοιχο ποσοστό φτάνει περίπου στο 36%, σύμφωνα με το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων. Συγκεκριμένα, από τους 328.121 κατά κύριο επάγγελμα αγρότες, οι 151.055 είναι γυναίκες.

Ωστόσο, παρότι αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της αγροτικής παραγωγής, λίγες έχουν στην πραγματικότητα την ιδιοκτησία ή τη διαχείριση της εκμετάλλευσης στο όνομά τους.

Στα εμπόδια που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι γυναίκες της υπαίθρου, προστίθεται και η περιορισμένη πρόσβαση στην εκπαίδευση και τη χρηματοδότηση. Τα στοιχεία δείχνουν πως λιγότερες από μία στις δέκα γυναίκες στην Ελλάδα έχουν συμμετάσχει σε προγράμματα εκπαίδευσης ή χρηματοδότησης που σχετίζονται με τον αγροτικό τομέα. Αυτό τις φέρνει σε μειονεκτική θέση, ειδικά σε μια εποχή που η τεχνολογία, η πράσινη ανάπτυξη και η ψηφιοποίηση της γεωργίας απαιτούν νέες δεξιότητες και καινοτόμες πρακτικές.

Όμως, παρά τις αντιξοότητες, οι Ελληνίδες αγρότισσες επιμένουν και καινοτομούν. Στρέφονται στην βιώσιμη γεωργία, επιλέγοντας καλλιέργειες με προστιθέμενη αξία και δημιουργούν τα δικά τους προϊόντα από το μηδέν. Παρά τις δυσκολίες, αναδεικνύονται σε παράδειγμα ανθεκτικότητας και προσαρμοστικότητας μέσα σε ένα περιβάλλον που αλλάζει ραγδαία. Με το παράδειγμά τους, ελπίζουν να δουν περισσότερες νέες γυναίκες να ακολουθούν τον δρόμο της πρωτογενούς παραγωγής, ανακαλύπτοντας τις ανεξάντλητες δυνατότητες που έχει να προσφέρει η ύπαιθρος.

Τέσσερις γυναίκες που “σήκωσαν μανίκια” και μπήκαν στα χωράφια μιλούν στο Magazine του NEWS 24/7 για τις προκλήσεις, τα στερεότυπα αλλά και την ακούραστη θέληση για εξέλιξη και καινοτομία.

Αργυρώ Κουτσουράδη: «Μου έλεγαν “είσαι γυναίκα, σπούδασες και θα μπεις στο χωράφι;”»

Η Αργυρώ Κουτσουράδη από τη Χίο είναι μια γυναίκα που έκανε την επιστήμη της πυξίδα και τη γη του νησιού της πεδίο δημιουργίας. Σπούδασε γεωπόνος και γύρισε στον τόπο της για να καλλιεργήσει τη γη με νέους όρους. Ήθελε να αποδείξει ότι “η Χίος δεν είναι μόνο μαστίχα” και στράφηκε στην καλλιέργεια βοτάνων. Μάλιστα, η ίδια έχει αναγνωριστεί σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο αφού το 2023 έλαβε τους τίτλους “Αγρότης της Χρονιάς” από την Πανελλήνια Ένωση Νέων Αγροτών και “Ευρωπαίος Νέος Αγρότης” για τα προϊόντα της Myrovolos Organics.

«Δεν υπήρχε κανένα υπόβαθρο στον πρωτογενή τομέα από την οικογένειά μου, αλλά είχα μέσα μου την επιθυμία να επιστρέψω στο νησί μου. Η Χίος έχει μια σπάνια χλωρίδα, και σε συνδυασμό με τις άριστες εδαφοκλιματικές συνθήκες, ήταν κάτι που με κέρδισε», εξηγεί.

«Στα 24 μου ξεκίνησα την καλλιέργεια με μικρά, δειλά βήματα, γιατί δεν υπήρχαν οικονομικοί πόροι. Ξεκίνησα με δέκα στρέμματα και έξι διαφορετικά είδη αρωματικών φυτών – επιλεγμένα βάσει αυτών που ευδοκιμούν στο νησί και έχουν εμπορικό ενδιαφέρον».

Σύντομα κατάλαβε πως η καλλιέργεια από μόνη της δεν επαρκούσε. «Τα έσοδα ήταν όσα και τα έξοδα. Έπρεπε να προσθέσω αξία στο προϊόν, να το μεταποιήσω. Έτσι δημιουργήσαμε μια κάθετη μονάδα παραγωγής, μεταποίησης και τυποποίησης. Σήμερα καλλιεργούμε 40 στρέμματα, με 15 διαφορετικά είδη βοτάνων».

Η διαδρομή της δεν ήταν εύκολη. «Ξεκίνησα το 2015, την εποχή των capital controls. Δεν μπορούσες να πάρεις ούτε δάνειο των χιλίων ευρώ. Χρειάστηκε να μπω σε προγράμματα για να εξοπλίσω τη μονάδα και να εκσυγχρονιστώ. Τρία χρόνια περιμέναμε για τη βιολογική πιστοποίηση και από το 2018 τα προϊόντα μας βρίσκονται σχεδόν σε όλη την Ελλάδα, σε πέντε μεγάλες αλυσίδες σούπερ μάρκετ, ενώ εξάγονται σε οκτώ ευρωπαϊκές χώρες, στις ΗΠΑ και στο Ντουμπάι».

Η καθημερινότητά της παραμένει απαιτητική: «Τα πρώτα χρόνια ήμουν μέσα στο χωράφι μαζί με τον πατέρα μου. Δεν υπήρχαν χρήματα ούτε για έναν εργάτη. Αλλά με τον καιρό κατάλαβα ότι έπρεπε να ασχοληθώ και με την προώθηση. Γιατί μπορεί να έχεις το τέλειο προϊόν, αλλά αν κάθεται στο ράφι, δεν έχει νόημα».

Σήμερα έχει μόνιμο και εποχιακό προσωπικό, ενώ εκείνη επικεντρώνεται στο επιχειρηματικό και αναπτυξιακό κομμάτι: στη διαχείριση προγραμμάτων, στη συσκευασία και στην προώθηση των προϊόντων.

«Οι γυναίκες της υπαίθρου είναι το μοντέλο ανάπτυξης του μέλλοντος»

Παρά τις δυσκολίες, πιστεύει πως η θέση της γυναίκας στον πρωτογενή τομέα αλλάζει. «Στην αρχή αντιμετωπιζόμασταν διαφορετικά. Όμως πλέον, με την τεχνολογία και τις νέες μορφές γεωργίας, οι γυναίκες μπορούν να σταθούν εξίσου δυνατά. Για μένα, η γυναίκα της υπαίθρου πρέπει να αποτελέσει το μοντέλο ανάπτυξης των επόμενων χρόνων. Με τους πολλαπλούς της ρόλους, είναι πιο ικανή και πιο ανθεκτική».

Όπως εξηγεί και η ίδια στην αρχή είχε αντιμετωπιστεί με δυσπιστία: «Πολλοί μου έλεγαν “μα καλά, είσαι γυναίκα, σπούδασες και θα μπεις μέσα στο χωράφι;”. Αλλά αυτό με έκανε πιο δυνατή να τους αποδείξω ότι μπορώ». 

Πιστεύει πως ο κλάδος χρειάζεται περισσότερα κίνητρα: «Πολλές γυναίκες θέλουν να ασχοληθούν αλλά φοβούνται ή δεν γνωρίζουν. Πρέπει να υπάρξει μεγαλύτερη μοριοδότηση στα προγράμματα, επιμόρφωση και στήριξη της γυναικείας επιχειρηματικότητας στην ύπαιθρο. Ο σύγχρονος αγρότης δεν είναι πια το παλιό πρότυπο – είναι επιχειρηματίας».

Στις νεότερες γυναίκες που θέλουν να ασχοληθούν με την γη δίνει τη δική της συμβουλή: «Να είσαι σίγουρη ότι αγαπάς αυτό που κάνεις και να προσπαθείς να καινοτομείς. Αν προέρχεσαι από μικρό κλήρο, καλλιέργησε παραδοσιακές, τοπικές ποικιλίες. Εκεί στρέφεται πια και ο καταναλωτής και ο έμπορος».

Άννα Άτσου: Από τις διαφημιστικές εταιρίες στις μηλιές της Καστοριάς

Για την Άννα Άτσου, η απόφαση να αφήσει την Αθήνα και τον χώρο της διαφήμισης στον οποίο δραστηριοποιούνταν και να μετακομίσει στην Καστοριά «ήταν σχετικά εύκολη», όπως επισημαίνει η ίδια.

«Ζούσα στην Αθήνα και δούλευα στη διαφήμιση, σε ένα νευραλγικό κομμάτι της επικοινωνίας. Ήρθε όμως το πλήρωμα του χρόνου και διαπίστωσα ότι αυτός ο κύκλος έπρεπε να κλείσει. Δεν με ικανοποιούσε πια, κυρίως από άποψη αξιών.

Έβλεπα επίσης πόσο πολύ η κρίση είχε επηρεάσει τη ζωή μας· το παρατηρούσα και στους πελάτες μας, και θεωρούσα ήδη από τότε ότι το να ασχοληθεί κανείς με τον πρωτογενή τομέα, να παράγει τροφή, είναι κάτι πολύ σημαντικό. Αυτή ήταν η αφορμή. Και επειδή εκείνη την εποχή γνώρισα και τον άντρα μου, που κατάγεται από την Καστοριά, η απόφαση να αφήσω την Αθήνα και να έρθω εδώ πάρθηκε σχετικά εύκολα», αναφέρει η αγρότισσα πίσω από την οικοτεχνία “Θέλω μήλο τώρα“.

«Ερχόμενη από την Αθήνα, ήταν σχεδόν μονόδρομος να στραφώ προς τη γεωργία, και συγκεκριμένα στα μήλα, αφού η περιοχή είναι κατεξοχήν μηλοπαραγωγός. Είχαμε εξετάσει και άλλες καλλιέργειες, πιο μοντέρνες ή καινοτόμες, όπως superfoods, αλλά τελικά ακολουθήσαμε τη συμβουλή του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης να ασχοληθούμε με αυτό που παράγει ο τόπος.

Έτσι, επειδή δεν επρόκειτο για χόμπι αλλά για βιοπορισμό, αποφασίσαμε να συνεχίσουμε την καλλιέργεια των μήλων. Επενδύσαμε σε σύγχρονα συστήματα, πήραμε πιστοποιήσεις και φυτέψαμε νέες, πιο ελκυστικές ποικιλίες».

Ωστόσο, όπως εξηγεί, το “σαράκι” της επιχειρηματικότητας δεν άργησε να ξυπνήσει: «Καθώς ασχολούμουν ενεργά με όλη τη διαδικασία —από την αγορά της γης μέχρι το φύτεμα και την επιλογή ποικιλιών— παρατήρησα ότι μεγάλο μέρος της παραγωγής πήγαινε χαμένο, όχι λόγω ποιότητας αλλά λόγω μεγέθους των καρπών. Έτσι σκέφτηκα ότι θα μπορούσε να υπάρξει μια πρωτοβουλία μεταποίησης του μήλου Καστοριάς, που είναι εξαιρετικό αλλά όχι πολύ γνωστό.

Μετά από περίπου πέντε χρόνια στις καλλιέργειες, το «σαράκι» της επαγγελματικής δραστηριότητας ξαναξύπνησε. Παρατηρώντας τα πράγματα γύρω μου, κατάλαβα ότι κάτι έπρεπε να γίνει και άρχισα να ασχολούμαι με τη μεταποίηση.

Αποφάσισα να ξεκινήσω μόνη μου μια οικοτεχνία, ώστε να αξιοποιώ τα μήλα που δεν είναι εμπορεύσιμα λόγω μεγέθους.

Ξεκινήσαμε κυριολεκτικά από την κουζίνα του σπιτιού. Στην αρχή φτιάχναμε γέμιση για μηλόπιτα, πουρέ μήλου και στη συνέχεια ένα πιο ιδιαίτερο προϊόν, το τσάτνεϊ. Προσθέσαμε και αποξηραμένα μήλα, και πιο πρόσφατα δοκιμάσαμε την παραγωγή φυσικού χυμού μήλου, που εξελίχθηκε στο βασικό μας προϊόν».

Μιλώντας για την θέση της γυναίκας στον αγροτικό τομέα, η Άννα Άτσου παραδέχεται πως πρόκειται για έναν ανδροκρατούμενο κλάδο: «Πράγματι, πρόκειται για ανδροκρατούμενο χώρο, αφού απαιτεί συχνά σωματική δύναμη και χειρισμό βαρέων μηχανημάτων. Υπάρχουν πολλές γυναίκες αγρότισσες, αλλά δύσκολα μια γυναίκα μόνη της μπορεί να αναλάβει από την αρχή μια τέτοια εκμετάλλευση. Από την άλλη, υπάρχουν πολλές άλλες δουλειές, όπως το κλάδεμα, η αραίωση ή η συγκομιδή, που γίνονται κυρίως από γυναίκες».

«Πρέπει να είσαι έτοιμη να “σηκώσεις μανίκια” και να δουλέψεις με τη γη»

Για τις δυσκολίες και όσα ακόμα πρέπει να αλλάξουν στον χώρο είπε: «Θα έπρεπε να υπάρχει προστασία των παραγωγών από φαινόμενα όπως η κλιματική αλλαγή, δίκαιες επιδοτήσεις και ουσιαστική στήριξη στις καλλιέργειες που ταιριάζουν ανά περιοχή».

Ωστόσο, παρά τα εμπόδια, η Άννα Άτσου θα παρότρυνε τις νέες γυναίκες να ασχοληθούν με την γεωργία: «Αν με ρωτήσετε τι θα συμβούλευα μια νέα γυναίκα που σκέφτεται να αφήσει την πόλη για να ασχοληθεί με τη γεωργία, θα έλεγα να το κάνει, αλλά με πλήρη συνείδηση. Πρέπει να το θέλει πραγματικά, να είναι έτοιμη να “σηκώσει μανίκι” και να δουλέψει με τη γη. Δεν είναι εύκολο, αλλά είναι εξαιρετικά δημιουργικό και μπορεί να προσφέρει επαγγελματική αποκατάσταση και ποιότητα ζωής.

Σήμερα, μάλιστα, οι επιστήμονες είναι αυτοί που θα έπρεπε να γίνονται αγρότες, καθώς το επάγγελμα απαιτεί πλέον γνώσεις οικονομικές, τεχνικές και διοικητικές. Πρέπει να είσαι και λογιστής και επιχειρηματίας και να αξιολογείς τις συνθήκες γύρω σου.

Για τις δυνατότητες που προσφέρει σήμερα ο πρωτογενής τομέας τονίζει: «Πιστεύω πως υπάρχουν πολλοί ακόμη τομείς που μπορούν να συνδεθούν με τον πρωτογενή —όπως η μεταποίηση, οι οικοτεχνίες, οι νέες καλλιέργειες, οι καινοτομίες και η ενσωμάτωση της τεχνολογίας, ακόμα και τεχνητής νοημοσύνης— δημιουργώντας έτσι ένα νέο, δυναμικό μέλλον για τη γεωργία και ειδικά για τις γυναίκες που θέλουν να τολμήσουν».

Ζωή Βρατσκίδου: “Ο αγροτικός πληθυσμός έχει γεράσει – Χρειάζονται νέοι”

Παρόμοια είναι και η ιστορία της Ζωής Βρατσκίδου, η οποία αποφάσισε να εγκαταλείψει τους αιθέρες και να επιστρέψει στην γη. «Τα τελευταία χρόνια πριν φύγουμε στο χωριό, δούλευα ως αεροσυνοδός. Εγώ, παιδί της πόλης — Θεσσαλονικιά. Δεν είχα ζήσει ποτέ μου σε χωριό. Όταν όμως γεννήθηκε το πρώτο μας παιδί, αρχίσαμε με τον άντρα μου να σκεφτόμαστε μια διαφορετική ζωή: καλύτερη ποιότητα, περισσότερη ηρεμία, πιο ανθρώπινοι ρυθμοί. Ήταν και τα χρόνια της κρίσης τότε, υπήρχε και ο φόβος για το μέλλον. Έτσι σιγά σιγά ωρίμασε η ιδέα να γυρίσουμε στο χωριό».

Ο σύζυγός της κατάγεται από αγροτική οικογένεια στην Αγκαθιά Ημαθίας — «είχαν ήδη χωράφια και καλλιέργειες, οπότε υπήρχαν οι βάσεις». Όπως εξηγεί, η απόφαση δεν ήταν εύκολη. «Για μένα ειδικά, ήταν δύσκολο. Δεν ήμουν μαθημένη. Δεν είχα ζήσει ποτέ στην επαρχία».

Σήμερα ζει μόνιμα στην Αγκαθιά, λίγο έξω από τη Βέροια. Πριν από τρία χρόνια δημιούργησε και τη δική της οικοτεχνία, την Agkathas Farm, που δίνει νέα ζωή στους καρπούς του κάμπου. «Ήθελα να δώσω προστιθέμενη αξία στα φρούτα μας — όχι απλώς να τα πουλάμε στον έμπορο. Έτσι φτιάχνουμε προϊόντα παραδοσιακά, αλλά με μια πιο σύγχρονη πινελιά. Από ροδάκινο και μήλο φτιάχνουμε μαρμελάδες εμπλουτισμένες με σπόρους τσία και έλαιο κάνναβης, κομπόστες ροδάκινου χωρίς ζάχαρη. Έχουμε έξι κωδικούς συνολικά, χειροποίητους, φτιαγμένους με τον παραδοσιακό τρόπο».

Η παραγωγή είναι μικρή αλλά αυθεντική. «Όλα γίνονται στο χέρι, σε κατσαρόλες, όπως παλιά. Ακόμα και οι κομπόστες βράζουν στο καζάνι, έξω στην αυλή. Η παραγωγή είναι περιορισμένη, αλλά ποιοτική».

Η μέρα της ξεκινά από νωρίς το πρωί στα χωράφια. «Το καλοκαίρι είναι η πιο γεμάτη εποχή. Πηγαίνω η ίδια στη συγκομιδή για να διαλέξω τα φρούτα στην ωρίμανση που θέλω — άλλα για μαρμελάδα, άλλα για κομπόστα. Μετά επιστρέφω στην οικοτεχνία και αρχίζω τις παρασκευές».

«Υπάρχει η νοοτροπία πως ο ρόλος της γυναίκας είναι “βοηθητικός”»

Για τη θέση της γυναίκας στη γεωργία και τα στερεότυπα λέει: «Η γυναίκα πάντα είχε ρόλο στη γεωργική παραγωγή, αλλά περισσότερο βοηθητικό. Δεν είχε όμως λόγο στις αποφάσεις. Αυτή η νοοτροπία δυστυχώς υπάρχει ακόμη σε κάποιους. Θεωρούν ότι η γυναίκα απλώς “βοηθάει”».

Προσθέτει και κάτι ακόμη: «Υπάρχει ακόμη η αντίληψη ότι η γυναίκα δεν χρειάζεται να πάρει γη από τους γονείς της, γιατί “θα πάρει από τον άντρα της”. Έτσι πολλές γυναίκες δεν έχουν ιδιοκτησία, και είναι δύσκολο να κάνουν δικές τους καλλιέργειες ή να ξεκινήσουν κάτι από μόνες τους».

Ωστόσο, τα πιο μεγάλα εμπόδια δεν έχουν πάντα να κάνουν με το φύλο. «Το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι ο καιρός — η κλιματική αλλαγή. Τα τελευταία οκτώ χρόνια δεν θυμάμαι χρονιά που να πήραμε ολόκληρη την παραγωγή. Πάντα κάτι θα συμβεί: χαλάζι, παγετός, καύσωνας. Δεν μπορείς να το ελέγξεις».

Παρά τις δυσκολίες, παραμένει αισιόδοξη και ελπίζει η νέα γενιά να επιστρέψει στη γη. «Για να γίνει ο χώρος πιο φιλικός προς τους νέους και τις γυναίκες, χρειάζονται κίνητρα από την πολιτεία. Ο αγροτικός πληθυσμός έχει γεράσει. Χρειάζονται νέα παιδιά, μορφωμένα, με φρέσκες ιδέες. Πρέπει να τους δώσουμε λόγους να μείνουν ή να επιστρέψουν στην επαρχία. Η γεωργία έχει πολλές δυνατότητες και ευκαιρίες. Αρκεί να υπάρχει γνώση, έρευνα και εκπαίδευση».