Ο ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΛΑΜΠΡΟΥ ΕΛΠΙΖΕΙ ΟΤΙ ΒΡΗΚΕ ΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΝΑ ΠΑΤΑΞΕΙ ΤΑ FAKE NEWS

Fake News: Διασπείρονται, αναπαράγονται, βγαίνουν αυθόρμητα και αθρόα από “επίσημα χείλη” και “βαφτίζονται” από πολιτικούς αντιπάλους όταν οι απόψεις των μεν πηγαίνουν κόντρα με το αφήγημα των δε.

Από την πανδημία της Covid-19 μέχρι τις έντονες κοινωνικές και πολιτικές αναταράξεις που μαίνονται στις ΗΠΑ, υπό την προεδρία του Ντόναλντ Τραμπ –έχει καταφέρει να πει 20 ψέματα μέσα σε μία μόνο ημέρα– το φαινόμενο της παραπληροφόρησης συνεχώς επεκτείνεται και αναπτύσσεται. Μπορούμε πια να μιλάμε για ένα παγκόσμιο φαινόμενο, το οποίο έχει αναδειχθεί σε ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα της δημόσιας σφαίρας, επηρεάζοντας όχι μόνο την πολιτική αλλά και την καθημερινή ζωή των πολιτών.

Φυσικά, η Ελλάδα δεν θα μπορούσε να λείπει από την εξίσωση.

Αν υπάρχει πιο κατάλληλος άνθρωπος για μία συζήτηση γύρω από το φαινόμενο, αυτός είναι σίγουρα ο Δρ. Ευάγγελος Λάμπρου, διδάσκων στο Τμήμα Ψηφιακών Μέσων και Επικοινωνίας του Ιονίου Πανεπιστημίου, με ειδίκευση στην Επικοινωνία, τη Διαδικτυακή Δημοσιογραφία, την Πολιτική Επικοινωνία και τη Διαχείριση Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης.

Ο Δρ. Ευάγγελος Λάμπρου μίλησε στο Magazine του NEWS 24/7 με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου του με τίτλο “Ψευδείς Ειδήσεις στην Ελλάδα: Η Εικόνα της Παραπληροφόρησης και Νέα Μοντέλα Επαλήθευσης” που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Μπαρμπουνάκη και μάς βοήθησε να κατανοήσουμε πώς εξελίχθηκε το φαινόμενο των fake news στην Ελλάδα και σε παγκόσμιο επίπεδο, τις ψυχολογικές παραμέτρους που το ενισχύουν, ενώ μοιράστηκε και τις προτάσεις του για την καταπολέμησή του μέσω της ψηφιακής εκπαίδευσης και της Τεχνητής Νοημοσύνης.

Επειδή ο όρος fake news μοιάζει πολύ γενικός, υπάρχει κάποιος συγκεκριμένος ορισμός;

Πράγματι είναι ένας πολύ γενικός όρος, ο οποίος χρησιμοποιείται κυρίως στα Μέσα αλλά δεν είναι επιστημονικά σωστός. Πιο σωστό είναι να λέμε διαταραχές της πληροφόρησης, που και αυτές χωρίζονται σε τρεις βασικές κατηγορίες.

Έχουμε τη λεγόμενη παραπληροφόρηση ή αλλιώς misinformation. Δεν είναι απαραίτητα σκόπιμη, εδώ εντάσσεται αυτό που λέμε “κακή δημοσιογραφία”, όπου δεν έχουμε ας πούμε τον κατάλληλο αριθμό καταρτισμένων συντακτών να διασταύρωσουν τις ειδήσεις τους.

Η δεύτερη κατηγορία, το disinformation ή αλλιώς σκόπιμη παραπληροφόρηση. Εδώ η ειδοποιός διαφορά είναι η πρόθεση βλάβης, δηλαδή να βλάψεις τον δέκτη του μηνύματος ή να δώσεις εσκεμμένα παραπλανητική πληροφορία και,

η τρίτη κατηγορία είναι η λεγόμενη κακόβουλη πληροφόρηση ή αλλιώς malinformation. Εδώ η πληροφορία μπορεί όντως να είναι πραγματική, παραδείγματος χάρη να μεταδώσει κάποιος μία πληροφορία, η οποία θα έπρεπε να μείνει μυστική, είτε γιατί αφορά προσωπικά δεδομένα, όπως τον σεξουαλικό προσανατολισμό κάποιου ή το revenge porn θα μπορούσε να αναφέρει κανείς.

Το επιστημονικό σας έργο επικεντρώνεται στην Ελλάδα, αλλά τα fake news είναι μόνο ελληνικό φαινόμενο;

Είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο, δεν αφορά μόνο την Ελλάδα. Αφορά όλο τον κόσμο και μάλιστα πρόκειται για ένα πολύ παλιό φαινόμενο. Πολλοί λένε ότι ο όρος fake news, ο οποίος είναι ένας όρος – ομπρέλα ξεκίνησε από το 2016 και μετά, από την πρώτη θητεία του Ντόναλτ Τραμπ, που είχαμε μια χειραγώγηση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ή παρέμβαση ας πούμε, ξένων παραγόντων από τη Ρωσία που βοηθήσανε τον Ντόναλτ Τραμπ, μέχρι τις μέρες μας. Στην ουσία, δηλαδή, περισσότερο είχε να κάνει η έννοια των fake news με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και βγήκε προς τα έξω ο όρος αυτός.

Βέβαια σαν φαινόμενο, είναι πάρα πολύ παλιό, από τα πολύ παλιά χρόνια το γνωρίζουμε. Στην Ελλάδα τώρα, στην ελληνική δημόσια σφαίρα, πάντοτε υπήρχαν φαινόμενα προπαγάνδας κλπ, με τα fake news να ξεκινούν στην ουσία από την περίοδο όπου ενσωματώθηκαν οι νέες τεχνολογίες και το Ίντερνετ, από όταν δηλαδή τα social media μπήκαν στη χώρα μας, όμως με μία απόσταση σχεδόν δεκαετίας από τις υπόλοιπες χώρες.

Σαν να βρήκαν δηλαδή χώρο να αναπτυχθούν μέσω των social media.

Όντως βρήκανε χώρο, όμως προϋπήρχαν. Αυτό που δημιούργησε το μεγαλύτερο πρόβλημα ήταν τα παραδοσιακά μέσα, τα οποία μπαίνοντας στην 10ετή και πλέον οικονομική κρίση έριξαν πάρα πολύ την ποιότητά τους. Και επειδή δεν μπορούσαν να αυτοσυντηρηθούν εξυπηρέτησαν κατά καιρούς διάφορα οικονομικά, πολιτικά ή και άλλα συμφέροντα με αποτέλεσμα να στρέψουν τον κόσμο σε ανεύθυνες πηγές ενημέρωσης. Δηλαδή επί της ουσίας έχασαν από μόνα τους την όποια, ας πούμε, εμπιστοσύνη είχανε απέναντι στους πολίτες, με αποτέλεσμα να τους στρέψουν ας πούμε σε ανεύθυνα blogs, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ή ακόμα και σε κανάλια, όπως στο Telegram.

Όταν λοιπόν τα λεγόμενα Legacy Media έχασαν σε μεγάλο βαθμό αυτό που λέμε, την εμπιστοσύνη των πολιτών και βάση μελετών η Ελλάδα είναι από τις χώρες που έχουν την χαμηλότερη εμπιστοσύνη των πολιτών σε ό,τι αφορά το κομμάτι των παραδοσιακών μέσων, αυτό μας δημιουργεί αυτόματα συνειρμούς.

Έτσι, προς τα εκεί οδηγήθηκαν οι πολίτες, δηλαδή προς ανεύθυνες πηγές ενημέρωσης, με αποτέλεσμα τα fake news πλέον να είναι μέρος του δημοσίου διαλόγου και να χρησιμοποιούνται σαν όρος ακόμα και από πολιτικούς, οι οποίοι κατηγορούν τους πολιτικούς τους αντιπάλους.

Ποιες είναι οι επιπτώσεις των διαταραχών της πληροφόρησης;

Οι διαταραχές της πληροφόρησης επηρεάζουν άμεσα τη δημόσια σφαίρα, επηρεάζουν τη καθημερινότητα των πολιτών, επηρεάζουν τις αποφάσεις τους, τις πολιτικές τοποθετήσεις τους.

Είναι γνωστό σε όλους μας ότι προκειμένου να λειτουργήσει μια δημοκρατία πρέπει να έχουμε ορθή πληροφόρηση. Χωρίς αυτή δεν λειτουργεί η δημόσια σφαίρα, δεν λειτουργεί η ίδια η δημοκρατία.

Άρα λοιπόν είναι ένα πάρα πολύ σημαντικό ζήτημα, το οποίο οφείλουν διάφορες φορείς -αλλά και εμείς οι ίδιοι- να το λάβουν σοβαρά υπόψη και να προτείνουμε με τη σειρά μας τρόπους και λύσεις για την αντιμετώπισή του.

Υπάρχουν διαφορές μεταξύ Ευρώπης και ΗΠΑ, Ελλάδας και άλλων χωρών;

Από όσο γνωρίζω, στην Ελλάδα τα βασικά χαρακτηριστικά είναι λίγο πολύ τα ίδια. Έχουμε παντού παραπληροφόρηση και σκόπιμη παραπληροφόρηση, έχουμε παντού και κακόβουλη πληροφόρηση και προπαγάνδα. Το θέμα είναι ότι καλώς ή κακώς αυτά που γίνονται στο εξωτερικό παλιότερα, έρχονται στην Ελλάδα με μια καθυστέρηση περίπου 10 ετών.

Δηλαδή στην Ελλάδα αυτή τη στιγμή ζουν την παράνοια που ζούσαν στις ΗΠΑ λίγα χρόνια πριν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το δυστύχημα – έγκλημα των Τεμπών.

Από τη μία έχουμε πορίσματα της μίας επιστημονικής ομάδας, πορίσματα της δεύτερης επιστημονικής ομάδας, κάθε ένας μεταδίδει αυτό που τον συμφέρει και οι πολίτες πολλές φορές δεν μπορούν να είναι βέβαιοι για το τι ακριβώς συμβαίνει. Αυτό που θέλω να πω και δεν είναι δική μου άποψη ή εκτίμηση, είναι το γεγονός ότι είδαμε, παραδείγματος χάριν, μία τεράστια λαϊκή κινητοποίηση για το ζήτημα αυτό και από εκεί και έπειτα βλέπουμε ας πούμε αντικρουόμενα πράγματα για το τι πραγματικά συμβαίνει. Άρα πρόκειται για ένα πολύ σημαντικό ζήτημα, το βλέπουμε και στη χώρα μας πλέον. Η μία πολιτική παράταξη ή μια ομάδα ενδιαφερομένων να αμφισβητεί ευθέως αυτά που λέει η άλλη ομάδα με το να τα χαρακτηρίζει ψευδείς ειδήσεις ή fake news.

Ποιο είναι το μεγαλύτερο “αγκάθι” που δεν αφήνει τους πολίτες να ξεχωρίζουν την αλήθεια από το ψέμα;

Αν θέλουμε να το πάρουμε με ψυχολογικούς όρους, πάντοτε, η αλήθεια τις πιο πολλές φορές είναι “πεζή”. Δεν είναι αυτό που θα θέλαμε να δούμε, δεν συμφωνεί απαραίτητα με τις απόψεις μας. Πολλές φορές λοιπόν οι άνθρωποι, κυρίως στο διαδίκτυο και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αλλά και στα συμβατικά μέσα, ταυτίζονται με πληροφορίες οι οποίες συμφωνούν με αυτά που οι ίδιοι πιστεύουν, με αυτά που υποτίθεται δικαιώνουν την όποια ιδεολογία τους και δεν μπαίνουν στη διαδικασία να ψάξουν αν όντως αυτό είναι πραγματικότητα. Είναι στην ουσία πιο συναρπαστικά “ευκολοχώνευτα” τα fake news.

Υπάρχει όμως και ένας άλλος σημαντικός παράγοντας, που είναι η παιδεία στα μέσα. Μεγάλος αριθμός πολιτών δεν την διαθέτει, δηλαδή οι πολίτες μεγαλύτερης ηλικίας ας πούμε, πληροφορούνται από το διαδίκτυο, είναι όψιμοι χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και του Διαδικτύου, πιστεύουν πολλά πράγματα που διαβάζουν χωρίς να κατανοούν ότι στο Διαδίκτυο καθένας είναι ό,τι δηλώσει, όπως για παράδειγμα ένα ανεύθυνo blog ή ένα ανεύθυνο account στα social media.

Και από την απέναντι όχθη όμως, οι νεότερες ηλικίες έχουν ένα σημαντικό μειονέκτημα. Μπορεί να έχουν ένα υψηλό ψηφιακό γραμματισμό, να έχουν πολύ ισχυρές ψηφιακές δυνατότητες, αλλά αγνοούν άλλα βασικά πράγματα, όπως την ιστορία, τον τρόπο λειτουργίας του κράτους και των θεσμών και “τρώνε” πράγματα αμάσητα. Όπως το γιατί να μην επιστρέψει ο βασιλιάς ας πούμε! Στην ουσία για να μπορέσει ο πολίτης να καταλάβει τι ακριβώς συμβαίνει, χρειάζεται αυτό που λέμε και ψηφιακό γραμματισμό αλλά και όσο το δυνατό υψηλότερο επίπεδο παιδείας.

Τεχνητή Νοημοσύνη και fake news: Εχθροί ή φίλοι;

Η Τεχνητή Νοημοσύνη έχει μπει πολύ δυναμικά και πάρα πολύ γρήγορα στη ζωή μας. Έχει αιφνιδιάσει τα νομικά συστήματα ανά τον κόσμο, τα οποία προσπαθούν αυτή την περίοδο, και σε θέματα πνευματικών δικαιωμάτων και σε θέματα προσωπικών δεδομένων, να εναρμονίσουν τις νομοθεσίες τους.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει κάνει κάποιες ενέργειες: υπάρχει το AI Act, υπάρχει το περίφημο GDPR το οποίο ρυθμίζει κάποια πράγματα σε ένα βαθμό, όμως, η τεχνολογία “τρέχει” πάρα πολύ γρήγορα.

Όσον αφορά το θέμα των ψευδών ειδήσεων, όντως υπάρχει πάρα πολύ μεγάλος φόβος ότι σε πάρα πολύ σύντομο χρονικό διάστημα από σήμερα, ακόμα και έμπειροι χρήστες, δεν θα είναι σε θέση να ξεχωρίσουν τα deepfakes. Δηλαδή, θα είναι τόσο καλά κατασκευασμένα που δεν θα είναι σε θέση, ακόμα και έμπειροι χρήστες να τα ξεχωρίσουν.

Από την άλλη πλευρά, όμως, υπάρχει και η Τεχνητή νοημοσύνη που μπορεί να χρησιμοποιηθεί από εχθρός ως φίλος. Δηλαδή, να χρησιμοποιηθεί με τέτοιο τρόπο έτσι ώστε να εντοπίζει ακριβώς αυτές τις περιπτώσεις deepfakes εικόνων και βίντεο, οι οποίες θα κυκλοφορούν ελεύθερα στο διαδίκτυο. Επίσης, κάτι άλλο το οποίο φοβούνται πάρα πολύ σχετικά με τις μελλοντικές εξελίξεις είναι η αυτοματοποιημένη παραγωγή περιεχομένου στα Μέσα. Δηλαδή, ακόμα και κάποιοι έχουν πει ‘μα καλά, μπορεί να χαθούν και οι δημοσιογράφοι‘, κάτι που δεν είναι βέβαια εύκολο να συμβεί, καθώς ο δημοσιογράφος και το πρωτογενές ρεπορτάζ πάντοτε θα έχει ενδιαφέρον για το κοινό και ένα εργαλείο AI δύσκολα θα μπορέσει να τα αντικαταστήσει.

Και εδώ έρχεστε εσείς με τα νέα μοντέλα επαλήθευσης, όπως αναφέρετε και στο βιβλίο σας.

Ακριβώς. Προτείνουμε ένα μοντέλο επαλήθευσης των πληροφοριών, όπου στην ουσία ενσωματώνουμε και χρήστες, πολίτες μέσω του πληθοπορισμού αλλά και ελεγκτές γεγονότων, τους λεγόμενους fact checkers, για τους οποίους έχουν ακουστεί τόσα πολλά, ότι είναι λογοκριτές πχ.

Προσωπικά θεωρώ ότι είναι χρήσιμο να υπάρχει ο έλεγχος γεγονότων, όχι για να υποκαταστήσει τους δημοσιογράφους όσο στη λογική του να εντοπίζουν και να καταρρίπτουν εμφανώς ψευδείς ειδήσεις, φυσικά μαζί με τη βοήθεια chatbots Τεχνητής Νοημοσύνης. Να προσπαθούν να εντοπίζουν τέτοιες περιπτώσεις, όλα αυτά να αξιολογούνται κυρίως από τον ανθρώπινο παράγοντα και στη συνέχεια να εμφανίζονται σε μία πλατφόρμα τύπου TripAdvisor, όπου να εμφανίζονται τόσο δημόσια πρόσωπα όσο και δημοσιογράφοι όσο και ιστότοποι, με αυτό που ονομάζουν truth ranking, δηλαδή “κατάταξη αλήθειας”.

Έτσι, η Τεχνητή Νοημοσύνη γίνεται ένα χρήσιμο όπλο στα χέρια μας για την αντιμετώπιση των ψευδών ειδήσεων, αλλά υπό έναν όρο: πάντοτε υπό τον έλεγχο του ανθρώπινου παράγοντα. Εκεί πέρα βασίζεται και το μοντέλο το οποίο έχουμε φτιάξει στο Τμήμα Ψηφιακών Μέσων και Επικοινωνίας του Ιονίου Πανεπιστημίου και προτείνουμε για την αντιμετώπιση των ψευδών ειδήσεων. Πάντοτε λοιπόν ο ανθρώπινος παράγοντας να έχει σε έλεγχο το οποιοδήποτε πρόγραμμα και μοντέλο Τεχνητής Νοημοσύνης.

Το μοντέλο Veri|Fusion

Πρόκειται για ένα επικοινωνιακό μοντέλο το οποίο χωρίζεται σε τρία στάδια: Αρχικά, η διαδικασία εισαγωγής, όπου εκεί έχουμε βάλει την Τεχνητή Νοημοσύνη να προτείνει περιπτώσεις προς έλεγχο, κάτι που μπορούν να κάνουν και οι πολίτες, είτε μέσω των social media, είτε από οποιαδήποτε άλλη πηγή ή μέσο πληθοπορισμού.

Μία ομάδα ελέγχου γεγονότων, καταρτισμένη και όσο το δυνατόν πιο αμερόληπτη και ουδέτερη ελέγχει τις περιπτώσεις και τέλος, έχουμε την ανάλυση βάσης δεδομένων, που “σπάει” στην κατάταξη των ιστότοπων και στην ατομική κατάταξη των δημοσιογράφων.

Πώς θα μπορούσε όλο αυτό να υλοποιηθεί;

Η υλοποίησή του θα μπορούσε να γίνει με πολλούς τρόπους. Αρχικά, ως μια πλατφόρμα ανεξάρτητη στην οποία θα θέλουν να συμμετέχουν οι δημοσιογραφικοί οργανισμοί.

Μού είχε πει κάποια στιγμή ένας συνάδελφος επιστήμονας ‘πώς θα πείσεις τα Μέσα και τους δημοσιογράφους να συμμετάσχουν‘ και του έφερα το εξής παράδειγμα: Όταν έγινε το TripAdvisor δεν ήθελε να συμμετάσχει κανένας. Πλέον δεν υπάρχει επιχείρηση τουριστική ή και μη τουριστική που να μη θέλει να έχει παρουσία σε αυτό. Και ο λόγος είναι διότι το κομμάτι του crowdsourcing, δηλαδή τα σχόλια των επισκεπτών των χρηστών είναι πάρα πολύ σημαντικά.

Θα μπορούσε επίσης να ενσωματωθεί, γιατί όχι, σε κάποια κρατική προσπάθεια ή προσπάθεια συνεργασίας με Ενώσεις Συντακτών. Υπάρχουν πολλοί τρόποι να αξιοποιηθεί το συγκεκριμένο μοντέλο, είτε με ιδιωτική είτε με κρατική πρωτοβουλία.

Αναφέρατε παραπάνω και τον ρόλο των πολιτών μέσα από τη συμμετοχή τους στην αντιμετώπιση των ψευδών ειδήσεων. Ποιο είναι το όραμά σας για αυτό;

Σε πρώτη φάση θα μπορούσα εγώ, εσείς και οποιοσδήποτε πολίτης, διαβάζοντας κάτι που δεν του αρέσει και πάρα πολύ ή τού φαίνεται περίεργο, να το στείλει στην πλατφόρμα και να ζητήσει να γίνει ο απαραίτητος έλεγχος.

Από την άλλη πλευρά διάφοροι πολίτες θα μπορούσαν αν θέλουν να συμμετέχουν στη διαδικασία αξιολόγησης λαμβάνοντας ως” βραβείο” την άνοδό τους σε ένα truth ranking. Για παράδειγμα, εγώ είμαι αρχιτέκτονας ή είμαι πολιτικός μηχανικός και διαβάζω κάτι το οποίο δεν θεωρώ ότι είναι σωστό. Θα μπορούσα να συμμετέχω στην πλατφόρμα και να παρουσιάσω επιστημονικά τεκμήρια κατάρριψης μιας συγκεκριμένης πληροφορίας, βοηθώντας έτσι την εσωτερική ομάδα ελέγχου γεγονότων αλλά και τους συνεργαζόμενους δημοσιογράφους με την πλατφόρμα να καταρρίψουν τη συγκεκριμένη πληροφορία.

Από τη στιγμή που θα την καταρρίψουν, αυτός θα αναρτάται, προφανώς δημόσια, και τα πρόσωπα αλλά και οι ιστότοποι οι οποίοι δημοσιεύουν συγκεκριμένες πληροφορίες θα λαμβάνουν το αντίστοιχο cross tracking, δηλαδή βαθμολογία αλήθειας, υψηλότερη ή χαμηλότερη. Δημόσια πρόσωπα και δημοσιογράφοι, οι οποίοι θα έχουν αυτό που λέμε ψηλότερο truth ranking, θα λαμβάνουν έως και πέντε αστέρια, για παράδειγμα.

Ακούγεται ειδυλλιακό, μακάρι να υπήρχε ένας τρόπος να βαθμολογούμε τις πηγές μας.

Θα μπορούσαμε! Δηλαδή, είναι ορθό να βαθμολογούμε αν φάγαμε καλά σε ένα εστιατόριο ή αν κοιμηθήκαμε καλά σε ένα ξενοδοχείο ή μια οποιαδήποτε τουριστική ή όποια υπηρεσία και να μην είμαστε σε θέση να βαθμολογήσουμε αυτούς που μας ενημερώνουν; Βαθμολογούμε καθημερινά τόσα επουσιώδη πράγματα, ήρθε η ώρα να αρχίσουμε να βαθμολογούμε και τα ουσιώδη.

Έχετε κάποιο μήνυμα προς πολίτες και δημοσιογράφους;

Δεν αναμεταδίδουμε πράγματα για τα οποία δεν είμαστε σίγουροι ή επειδή απλά συμφωνούν με τις απόψεις μας, αλλά κυριότερο χρειαζόμαστε όλοι αυτό που λέμε το λεγόμενο Media literacy.

Όσο καλά και να νομίζουμε ότι γνωρίζουμε τον τρόπο που λειτουργούν τα social media, τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί το διαδίκτυο κλπ, πρέπει πάντοτε να είμαστε προσεκτικοί, να επιμορφωνόμαστε όσο μπορούμε.

Θα ήθελα όμως να στείλω και ένα μήνυμα στην Πολιτεία, ότι θα ήταν καλό να εισαχθεί και στα σχολεία από μικρή ηλικία ένα μάθημα σε ό,τι αφορά την παιδεία στα μέσα και πώς η παιδεία στα μέσα μπορεί να μας κάνει καλύτερους και πιο δημοκράτες πολίτες.

Κλείνοντας, κάτι τελευταίο. Είναι τα fake news ο θάνατος της αλήθειας; 

Εμένα ο παππούς μου έλεγε ότι ‘το ψέμα έχει κοντά ποδάρια’. Άρα δεν μπορούμε να πούμε ότι είναι θάνατος της αλήθειας. Η αλήθεια με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, κάποια στιγμή βγαίνει στην επιφάνεια. Το θέμα είναι η ψευδής πληροφόρηση να μην προλάβει να κάνει ζημιά. Αυτό είναι που πρέπει να αποφύγουμε και να μην μαθαίνουμε την αλήθεια με πικρό τρόπο στο τέλος.