ΡΩΤΗΣΑΜΕ -ΚΑΙ ΜΑΘΑΜΕ- ΠΟΣΑ ΕΙΝΑΙ ΤΕΛΙΚΑ ΤΑ ΦΥΛΑ

Τα τελευταία χρόνια, ο δημόσιος λόγος γύρω από το φύλο έχει μετατραπεί σε πεδίο σύγχυσης και υπεραπλουστεύσεων. Δηλώσεις κακοποιητικές, αντιεπιστημονικές και συχνά επικίνδυνες προβάλλονται από κάθε κατεύθυνση: από πολιτικούς που επιδιώκουν να τραβήξουν τα (ακροδεξιά) πλήθη, τηλεοπτικούς «ειδικούς» που μιλούν με αυθεντία χωρίς δεδομένα, αλλά και από τον σχολιασμό της καθημερινότητας, αυτού του γνώριμου καφενειακού τύπου σχολιασμού που συχνά διαμορφώνει κοινές πεποιθήσεις. Μέσα σε αυτό το θορυβώδες περιβάλλον, η φράση «υπάρχουν μόνο δύο φύλα» επαναλαμβάνεται σαν σύνθημα -μια απλοϊκή, απόλυτη και επικίνδυνα παραπλανητική δήλωση που αγνοεί την πραγματική πολυπλοκότητα της βιολογίας. Όμως οι δηλώσεις αυτές συγκρούονται μετωπικά με όσα γνωρίζει η σύγχρονη επιστήμη.

Η μονοδιάστατη αυτή αφήγηση όχι μόνο αγνοεί την πραγματική πολυπλοκότητα του φύλου, αλλά μπορεί να γίνει εργαλείο πόλωσης και αποκλεισμού, αφήνοντας στο περιθώριο ανθρώπους που δεν χωρούν στο στενό αυτό δίπολο. Σε μια εποχή όπου η πληροφορία διακινείται γρήγορα αλλά όχι πάντα υπεύθυνα, η επιστήμη έχει έναν κρίσιμο ρόλο: όχι να μπει στη διαμάχη ως αντίπαλος, αλλά να φέρει καθαρότητα, στοιχεία και κατανόηση σε μια συζήτηση που αφορά όλους μας. Για αυτόν ακριβώς τον λόγο απευθυνθήκαμε σε έναν άνθρωπο που γνωρίζει σε βάθος το αντικείμενο και ξέρει να το επικοινωνεί με σαφήνεια στο ευρύ κοινό: τον Αναστάσιο Γαλάνη, στον οποίο θέσαμε το ερώτημα «Πόσα είναι τα φύλα τελικά;».

Ο Αναστάσιος Γαλάνης είναι διδακτορικός φοιτητής στο Τμήμα Βιοχημείας του Πανεπιστημίου του Κέμπριτζ, όπου μελετά τη μοριακή επικοινωνία μεταξύ οργανισμών. Έχει ολοκληρώσει σπουδές στις Φαρμακευτικές Επιστήμες στο Πανεπιστήμιο της Ουτρέχτης και μεταπτυχιακές σπουδές στις Νευροεπιστήμες στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Παράλληλα, δραστηριοποιείται ενεργά στην επικοινωνία της επιστήμης μέσω κοινωνικών δικτύων όπως το TikTok και το Instagram, φέρνοντας τη βιολογία πιο κοντά στο κοινό με τρόπο κατανοητό, τεκμηριωμένο και σύγχρονο.

Όπως εξηγεί ο ίδιος, το βιολογικό φύλο δεν είναι μια ξεκάθαρη, απόλυτα διχοτομημένη κατηγορία. Αντίθετα, είναι ένα σύνολο διαφορετικών χαρακτηριστικών -χρωμοσωμάτων, ορμονών, αναπαραγωγικών οργάνων- που παρουσιάζουν μεγάλη φυσική ποικιλομορφία. Η πλειονότητα των ανθρώπων ανήκει στις τυπικές κατηγορίες «αρσενικό» και «θηλυκό», αλλά ανάμεσά τους υπάρχει ένα σημαντικό ποσοστό ατόμων με ποικιλία χαρακτηριστικών που δεν ταιριάζουν αυστηρά σε αυτό το δίπολο: τα ίντερσεξ άτομα. Και αυτό δεν είναι κάποια εξαίρεση, αλλά μια υπαρκτή, καταγεγραμμένη βιολογική πραγματικότητα.

Ο Αναστάσιος Γαλάνης μας προτρέπει να αναλογιστούμε πώς οι επιστημονικοί ορισμοί επηρεάζουν την κατανόηση του φύλου· πώς η επιμονή σε απλουστευτικά σχήματα συχνά δεν ανταποκρίνεται στα δεδομένα· και πώς η σύγχρονη βιβλιογραφία αποκαλύπτει έναν κόσμο όπου το φύλο λειτουργεί περισσότερο ως φάσμα παρά ως δυάδα. Από τις σπάνιες χρωμοσωμικές παραλλαγές στον άνθρωπο μέχρι τις πολύμορφες αναπαραγωγικές στρατηγικές στη φύση, η βιολογία δείχνει ξεκάθαρα ότι η ποικιλομορφία δεν αποτελεί εξαίρεση, αλλά θεμέλιο.

Και κάπως έτσι, από μια απλή ερώτηση, ανοίγει μια συζήτηση που αφορά όχι μόνο την επιστήμη, αλλά και τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον ίδιο τον άνθρωπο.

Αναστάσιος Γαλάνης: Γιατί το φύλο είναι φάσμα

“Τον τελευταίο καιρό συνεχώς ακούμε για τα φύλα ή καλύτερα για τα βιολογικά φύλα (σημείωση: στα αγγλικά υπάρχουν οι όροι sex για το βιολογικό φύλο και gender για το κοινωνικό φύλο). Προσωπικά, ως άτομο που βρίσκεται στον κόσμο της βιολογίας εδώ και πολλά χρόνια, χαίρομαι πολύ που αυτά τα θέματα έρχονται στο δημόσιο διάλογο, καθώς μας δίνουν μια ευκαιρία να εξηγήσουμε πώς λειτουργεί η βιολογία.

Αν και πολλά άτομα ίσως έχουν μια έμφυτη ιδέα για το τι είναι το βιολογικό φύλο, χρειάζεται να το ορίσουμε. Το βιολογικό φύλο είναι το σύνολο των χαρακτηριστικών ενός οργανισμού που προσδιορίζουν αν ένα άτομο ανήκει σε μια εκ των τριών γενικών κατηγοριών: αρσενικό, θηλυκό ή ίντερσεξ (διαφυλικά άτομα). Τα χαρακτηριστικά αυτά περιλαμβάνουν: 1) τα χρωμοσώματα και τα γονίδια, 2) τις ορμόνες και 3) τα αναπαραγωγικά όργανα (εσωτερικά κι εξωτερικά, όπως πχ οι ωοθήκες ή το πέος). Τα χαρακτηριστικά αυτά έχουν μεγάλη ποικιλομορφία και αυτό δημιουργεί το φάσμα του βιολογικού φύλου (1-3).

Το φάσμα αυτό φαίνεται και στο γράφημα παρακάτω:

Σε αυτό μπορούμε να δούμε πως πράγματι οι περισσότεροι άνθρωποι εμπίπτουν στις κατηγορίες του αρσενικού και του θηλυκού, αλλά στην πραγματικότητα ακόμη κι εντός αυτών των κατηγοριών υπάρχει ένα φάσμα. Ανάμεσα στο αρσενικό και στο θηλυκό υπάρχει ένας μικρότερος αριθμός ατόμων, περίπου 1-2% του ανθρώπινου πληθυσμού (4), που διαφέρει από τα χαρακτηριστικά του τυπικά αρσενικού ή τυπικά θηλυκού. Αυτά τα άτομα τα ονομάζουμε ίντερσεξ.

Ίντερσεξ είναι τα άτομα τα οποία δεν εμπίπτουν στα τυπικά χαρακτηριστικά του αρσενικού ή του θηλυκού. Ίντερσεξ θεωρείται ένα φαινομενικά θηλυκό που έχει όμως χρωμοσώματα ΧY (5) ή ένα φαινομενικά αρσενικό που έχει χρωμοσώματα XX (6). Πιθανώς να έμαθες στο σχολείο πως τα άτομα με XY χρωμοσώματα είναι αρσενικά και τα άτομα με XX χρωμοσώματα είναι θηλυκά. Η βιολογία όμως δεν μπαίνει τόσο εύκολα σε κουτάκια και υπάρχουν πολλές εξαιρέσεις σε όσα μάθαμε στην απλοϊκή βιολογία του σχολείου.

Είναι σημαντικό να αναφέρω πως πολλοί βιολόγοι ορίζουν το βιολογικό φύλο με βάση τους γαμέτες που παράγει ο οργανισμός. Σύμφωνα με αυτό τον ορισμό ένα άτομο είναι αρσενικό αν παράγει μικρούς γαμέτες (σπερματοζωάρια), θηλυκό αν παράγει μεγάλους γαμέτες (ωάρια) και ερμαφρόδιτο αν παράγει και τα δύο (7,8). Επέκταση αυτού του ορισμού αποτελεί και η κατηγορία του «κενού», οργανισμοί που δεν παράγουν γαμέτες.

Ο ορισμός αυτός έχει κάποια προβλήματα… Ένα παιδί δεν παράγει σπερματοζωάρια, οπότε και δεν μπορεί να έχει φύλο. Ένα άτομο που γεννιέται χωρίς ωοθήκες και άρα δεν παράγει ωάρια, πάλι δε θα μπορούσε να έχει φύλο. Μην προτρέξεις να πεις πως αυτά τα άτομα είναι λίγα και άρα αποτελούν εξαίρεση. Ένας ορισμός θα πρέπει να μπορεί να καλύψει τόσο το φάσμα της ανθρώπινης βιολογίας όσο και των άλλων ζώων και λοιπών οργανισμών.

Όλοι οι βιολόγοι γνωρίζουμε πως ο ορισμός που βασίζεται στους γαμέτες είναι πρακτικός. Μπορούμε με έναν απλό τρόπο να πούμε αν ένας ζωντανός οργανισμός είναι αρσενικό ή θηλυκό ή ερμαφρόδιτο.

Προσωπικά δε θεωρώ πως είναι εμμονή κάποιων βιολόγων να επιμένουν πως τα βιολογικά φύλα είναι δύο. Βασίζονται στον ορισμό των γαμετών, τον οποίο κυρίως έχουν διδαχθεί, και για να είμαι ειλικρινής αν θέλουν να είναι σωστοί ως προς τον ορισμό που χρησιμοποιούν, θα πρέπει να αναγνωρίζουν 3 βιολογικά φύλα και ένα άφυλο, όπως είπα και παραπάνω. Πολλές φορές η επιστήμη μένει προσκολλημένη σε δόγματα μέχρι να μπορέσει η επιστημονική κοινότητα να τα ξεπεράσει. Καθώς μαθαίνουμε περισσότερα για το βιολογικό φύλο και οι νέες γενιές εκπαιδεύονται να αντιληφθούν την πολυπλοκότητα πίσω από το βιολογικό φύλο, θα μπορέσουμε να ξεπεράσουμε κι αυτό το δόγμα.

Άλλωστε, το δίπολο αρσενικού-θηλυκού αμφισβητείται στον ίδιο τον άνθρωπο, που είναι και πιο εύκολο ίσως να το αντιληφθούμε. Αλλά και στη φύση αυτό το δίπολο αμφισβητείται. Υπάρχουν ίντερσεξ τυφλοπόντικες (9) καθώς και φάλαινες (10). Υπάρχει μια άλγη, που σε αντίθεση με όσα είπαμε προηγουμένως σχετικά με τους γαμέτες, παράγουν τρία διαφορετικά είδη γαμετών (11). Υπάρχουν πεταλούδες που είναι μισές αρσενικές και μισές θηλυκές (12). Υπάρχουν ίντερσεξ καραβίδες που από όσο φαίνεται βοηθούν να αυξηθεί ο ρυθμός ανάπτυξης του πληθυσμού (13). Τέλος, ενδιαφέρουσα είναι και η πρόσφατη δημοσίευση δεδομένων που επιβεβαιώνουν την ύπαρξη ίντερσεξ μαμούθ (14).

Η ποικιλομορφία του βιολογικού φύλου είναι μια πραγματικότητα που σιγά-σιγά αποδεχόμαστε. Η ύπαρξη χρωμοσωμάτων ή γονιδίων δεν εγγυάται την ανάπτυξη ενός οργανισμού σύμφωνα με το τυπικά αρσενικό ή θηλυκό και αντίστοιχα η ύπαρξη αναπαραγωγικών οργάνων επίσης δεν μπορεί να εγγυηθεί ταύτιση με το τυπικά αρσενικό ή θηλυκό. Το βιολογικό φύλο είναι ένα σύνθετο σύνολο χαρακτηριστικών που εν τέλει έχει σκοπό τη δημιουργία ποικιλομορφίας. Το βιολογικό φύλο -και κατ’ επέκταση η σεξουαλική αναπαραγωγή, δηλαδή η ανάμειξη DNA από δύο «γονείς» – δεν εξελίχθηκε ώστε να αποκτάμε απογόνους. Αυτό είναι εφικτό και με την ασεξουαλική αναπαραγωγή (ή αλλιώς, παρθενογένεση) που χρησιμοποιούν και άλλα είδη ζώων, όπως για παράδειγμα σαλαμάνδρες (15).

Προτού, λοιπόν, εκφέρουμε άποψη σχετικά με το ζήτημα αυτό, θα συμβούλευα τόσο όσα άτομα υποστηρίζουν πως τα βιολογικά φύλα είναι δύο όσο και εκείνα που θεωρούν πως το βιολογικό φύλο είναι ένα φάσμα να διαβάσουν την επιστημονική βιβλιογραφία. Αυτό βοηθάει το διάλογο μεταξύ μας και μας δίνει τη δυνατότητα διαλόγου με επιχειρήματα/δεδομένα κι όχι απλές απόψεις. Μπορούμε να μάθουμε πολλά μελετώντας και κυρίως μας δίνονται εναύσματα να αναρωτηθούμε χωρίς να δεχόμαστε ό,τι μας δίνεται χωρίς περαιτέρω μελέτη και σκέψη (για αυτό άλλωστε και έδωσα τόσες πηγές”)”.