SYRIA PRISONS MUSEUM: ΤΟ ΨΗΦΙΑΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΠΟΥ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΕΙ ΤΑ ΚΟΛΑΣΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΡΙΑΣ

Στις 24 Σεπτεμβρίου 2025, ο Άμερ Ματάρ εξαφανίστηκε στα σύνορα Συρίας-Λιβάνου. Εκείνη την ημέρα είχαμε κανονισμένη συνέντευξη μέσω Zoom. Δεν συνδέθηκε ποτέ. Λίγο αργότερα, κυκλοφόρησε η ανακοίνωση του Syria Prisons Museum πως ο Ματάρ, ιδρυτής του οργανισμού, δημοσιογράφος και ακτιβιστής ανθρωπίνων δικαιωμάτων είχε συλληφθεί στο συνοριακό φυλάκιο της αλ-Τζεντέιντε από τις συριακές αρχές.

Η είδηση προκάλεσε διεθνή κατακραυγή. Ο Ματάρ, πρώην πολιτικός κρατούμενος του καθεστώτος Άσαντ είναι εδώ και χρόνια μία από τις πιο αναγνωρίσιμες φωνές των επιζώντων και βασικός μάρτυρας στη δίκη της Κομπλέντς στη Γερμανία, την πρώτη παγκοσμίως που αναγνώρισε τα εγκλήματα βασανιστηρίων του συριακού καθεστώτος ως εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Οι μαρτυρίες των επιζώντων στη δίκη που ξανά συνάντησαν από κοντά τους βασανιστές τους ήταν κομβικές για την καταδίκη πρώην στελεχών των μυστικών υπηρεσιών της Συρίας, και επιβεβαίωναν όσα χιλιάδες θύματα περιέγραφαν για χρόνια, δηλαδή συστηματική βία, εξαφανίσεις, βασανιστήρια.

Μόλις λίγες ημέρες πριν από τη σύλληψή του, ο Ματάρ είχε εγκαινιάσει μια νέα πρωτοβουλία, για την οποία του είχαμε ζητήσει και συνέντευξη, τη φυσική εγκατάσταση του νεοσύστατου Syria Prisons Museum μέσα στο Εθνικό Μουσείο της Δαμασκού. Το πρότζεκτ λανσαρίστηκε στις 15 Σεπτεμβρίου ως ψηφιακό αρχείο που συγκέντρωνε φωτογραφίες και προφορικές μαρτυρίες από κατεστραμμένα, ή εγκαταλειμμένα κέντρα κράτησης σε όλη τη Συρία, επιχειρώντας να διασώσει τη μνήμη των τόπων αυτών.

Η μεταφορά του μουσείου στο εσωτερικό της Δαμασκού, υπό την μετά-Άσαντ κυβέρνηση, στόχευε να κάνει αυτή τη μνήμη δημόσια, ανοιχτή σε όλους, και να επαναφέρει το ζήτημα των αγνοούμενων. Έτσι, για πρώτη φορά ένα μουσείο στην καρδιά της συριακής πρωτεύουσας μιλούσε ανοιχτά για τα εγκλήματα του ίδιου του κράτους.

Η ΣΥΛΛΗΨΗ ΤΟΥ ΙΔΡΥΤΗ ΤΟΥ SYRIA PRISONS MUSEUM

Σύμφωνα με το δελτίο Τύπου του μουσείου, η κράτηση του Ματάρ ήταν «παράνομη και εκδικητική, μια επανάληψη των ίδιων πρακτικών αυθαίρετων συλλήψεων που χαρακτήριζαν την προηγούμενη εποχή του καθεστώτος». Κανείς από τους συνεργάτες του δεν γνώριζε πού κρατείται ή υπό ποια αρχή.

Ο δημοσιογράφος σύντομα αφέθηκε ελεύθερος, ύστερα από το κύμα αντιδράσεων στα μέσα ενημέρωσης και στα κοινωνικά δίκτυα. Το διαβατήριό του, ωστόσο, κατασχέθηκε και του επιβλήθηκε απαγόρευση εξόδου.

«Ήταν σαν να ξαναζούσα τον ίδιο εφιάλτη», είπε στο NEWS 24/7 μερικές εβδομάδες μετά την αποφυλάκισή του. «Ένας πρώην φυλακισμένος Σύρος δημοσιογράφος που παλεύει χρόνια για την ελευθερία του Τύπου και φτιάχνει ένα “μουσείο” με ντοκουμέντα και καταγραφές για τις φυλακές της Συρίας, να βρίσκεται πάλι πολιτικός κρατούμενος. Μεγάλη ειρωνεία. Ήμουν από τους πρώτους δημοσιογράφους που συνελήφθησαν στην Επανάσταση, και τώρα είμαι ο πρώτος που συλλαμβάνεται από το νέο καθεστώς».

Η ειρωνεία, όμως, πήρε και μια κυριολεκτική μορφή. Ο Ματάρ, που έχει περάσει τα τελευταία χρόνια εντοπίζοντας και χαρτογραφώντας φυλακές του ISIS και του Άσαντ, βρέθηκε άθελά του να «καταγράφει» μια ακόμη ως κρατούμενος.

«Υπήρχε φυλακή στα σύνορα με τον Λίβανο», λέει. «Κι αυτό με σόκαρε επίσης. Νιώθεις ότι σ’ αυτή τη χώρα υπάρχουν φυλακές παντού. Εγώ χρόνια τώρα ψάχνω τις φυλακές, τις αναζητώ. Αλλά αυτή ήταν μια καινούργια, στην οποία δεν είχα σκεφτεί ότι θα βρεθώ». Τον ρωτάω αν την κατέγραψε κι αυτή. «Με τα ίδια μου τα μάτια, ναι», απαντά. Δεν του απαγγέλθηκαν κατηγορίες, ούτε οδηγήθηκε σε δικαστήριο. «Ήταν απλώς σαν… απαγωγή στα σύνορα», λέει.

ΕΝΑ ΨΗΦΙΑΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΒΑΣΑΝΙΣΤΗΡΙΩΝ

Η ψηφιακή του πλατφόρμα του Syria Prisons Museum επιτρέπει σε κάθε επισκέπτη να περιηγηθεί εικονικά στις φυλακές του καθεστώτος Άσαντ, να δει τρισδιάστατες αναπαραστάσεις των κελιών, να ακούσει μαρτυρίες επιζώντων και να διαβάσει αναλυτικές αναφορές για τη λειτουργία της κάθε φυλακής. Πρόκειται για μια πρωτοβουλία που συνδυάζει τεκμηρίωση εγκλημάτων πολέμου, πρακτικές δικανικής αρχιτεκτονικής (Forensic Architecture), και ψηφιακή αφήγηση.

Το Syria Prisons Museum είναι η φυσική συνέχεια ενός άλλου, παλαιότερου project της ίδιας ομάδας, του ISIS Prisons Museum, που ο Άμερ Ματάρ δημιούργησε πριν από οκτώ χρόνια. Εκείνη η πρώτη έρευνα γεννήθηκε μέσα από προσωπική απώλεια, την εξαφάνιση του αδελφού του το 2013 μέσα στις φυλακές του ISIS. «Ξεκίνησε στην πραγματικότητα ως ντοκιμαντέρ που έφτιαχνα για τον αδερφό μου», λέει. «Πηγαίναμε σε κάθε περιοχή που απελευθερωνόταν και μπαίναμε σε κάθε κτίριο για να δούμε αν είχε χρησιμοποιηθεί ως φυλακή. Ο ISIS χρησιμοποιούσε τα πάντα ως φυλακές: σπίτια, νοσοκομεία, σχολεία, τζαμιά, εκκλησίες. Δεν ήξερες τι ψάχνεις ή πού να το ψάξεις, γιατί τα πάντα μπορούσαν να είναι φυλακή».

Η έρευνα εκείνη εξελίχθηκε σε μια τεράστια προσπάθεια καταγραφής σε περισσότερες από 100 φυλακές σε Συρία και Ιράκ, και περιλαμβάνει 70.000 έγγραφα, 3D αποτυπώσεις των χώρων και εκατοντάδες μαρτυρίες. Πρόκειται για μια εκτεταμένη βάση δεδομένων που αποτυπώνει την αρχιτεκτονική, τις δομές εξουσίας και τους μηχανισμούς βίας κάθε φυλακής. «Ήταν ένας τρόπος να κρατήσουμε τη μνήμη ζωντανή, για τις οικογένειες, για τους ίδιους τους Σύρους και Ιρακινούς, για τις επόμενες γενιές», λέει ο Ματάρ.

Όταν στα τέλη του 2024 το καθεστώς Άσαντ κατέρρεε, ο Ματάρ και οι συνεργάτες του αντέδρασαν σχεδόν ενστικτωδώς, και με όσο μεγαλύτερη ταχύτητα μπορούσαν. Γνώριζαν από την εμπειρία τους με τον ISIS πόσο γρήγορα εξαφανίζονται τα ίχνη των εγκλημάτων. «Ξέραμε πια πώς λειτουργεί», εξηγεί. «Όπως και ο ISIS, έτσι και το καθεστώς κατέστρεφε ή επαναχρησιμοποιούσε τις φυλακές μέσα σε λίγους μήνες. Έπρεπε να κινηθούμε γρήγορα, πριν εξαφανιστούν τα ίχνη».

Έστησαν πάνω από δέκα ομάδες με πενήντα εικονολήπτες στο πεδίο και άρχισαν έναν αγώνα δρόμου για να προλάβουν να τεκμηριώσουν τις συριακές φυλακές πριν γίνουν ξανά «λειτουργικές» ή πριν καταστραφούν τα στοιχεία. Είχαν καταρτίσει λίστα με 463 γνωστές φυλακές και παραρτήματα, από τις οποίες πρόλαβαν να καταγράψουν τις 72, σε διαφορετικές πόλεις της Συρίας.

ΤΟ ΚΟΛΑΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΣΕΝΤΝΑΓΙΑ

Η πρώτη πλήρης έρευνα ήταν αφιερωμένη στη φυλακή της Σεντνάγια, ένα κολαστήριο, όπου επί δεκαετίες η κράτηση μεταλλάχθηκε σε εργαλείο μαζικής εξόντωσης με τα βασανιστήρια να συνιστούν καθημερινή πρακτική.

Τα ντοκουμέντα και οι μαρτυρίες που συγκέντρωσε η ομάδα του Syria Prisons Museum αποκαλύπτουν μια μεθοδικά οργανωμένη «γραφειοκρατία του θανάτου», με την έννοια ότι η διοίκηση της φυλακής κατέγραφε τα πάντα σε έγγραφα, τα οποία βρέθηκαν – από την «τελετουργία υποδοχής», μέχρι τις οργανωμένες μεταφορές των πτωμάτων σε μαζικούς τάφους ή την προσωρινή αποθήκευσή τους στην «αίθουσα του αλατιού» για να καθυστερήσει η αποσύνθεση.

Από την εποχή του Χάφεζ αλ-Άσαντ μέχρι τον Μπασάρ, η Σεντνάγια λειτούργησε ως τόπος όπου τα σώματα, οι φωνές και οι ιδέες εξαφανίζονταν. Αριστεροί κρατούμενοι τη δεκαετία του ’80, μέλη της Μουσουλμανικής Αδελφότητας στα 2000s, και μετά την Επανάσταση του 2011 χιλιάδες πολίτες, φοιτητές, γιατροί, δημοσιογράφοι και ακτιβιστές. Η έρευνα του μουσείου ανασυνθέτει τις συνθήκες διαβίωσης μέσα σε μία από τις χειρότερες φυλακές του κόσμου, για το διάστημα 2011-2024, μέσα από σαράντα μαρτυρίες επιζώντων, έγγραφα και τρισδιάστατες απεικονίσεις του χώρου.

«Τα έγγραφα στα οποία είχαμε πρόσβαση ήταν πεσμένα στο πάτωμα», λέει o Άμερ Ματάρ στο NEWS 24/7. «Τις πρώτες μέρες μετά την απελευθέρωση της φυλακής, χιλιάδες οικογένειες απ’ όλη τη χώρα μπήκαν μέσα για να ψάξουν για τους αγνοούμενούς τους. Όταν μπήκαμε εμείς, βρήκαμε χιλιάδες χαρτιά στο πάτωμα, με αποτυπώματα παπουτσιών πάνω τους».

Σύμφωνα με έγγραφα που εντοπίστηκαν στη Σεντνάγια, οι εκτελεσμένοι μεταφέρονταν απευθείας σε μαζικούς τάφους, εκτός αν οι δρόμοι ήταν κλειστοί από μάχες. Tότε τα σώματα στοιβάζονταν προσωρινά στην «αίθουσα αλατιού» για να καθυστερήσει η αποσύνθεση. Όσοι πέθαιναν από βασανιστήρια ή ασιτία, περνούσαν πρώτα από τα στρατιωτικά νοσοκομεία, όπου στα έγγραφα αναγραφόταν η καθιερωμένη φράση: «αναπνευστική ανεπάρκεια λόγω φυματίωσης και διαταραχής ηλεκτρολυτών».

ΟΙ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΤΩΝ ΚΡΑΤΟΥΜΕΝΩΝ

Ο Ahmad Zahida, κρατούμενος επί έξι χρόνια στη Σεντνάγια, θυμάται στη μαρτυρία που έδωσε στην ομάδα του Syria Prisons Museum την πρώτη του μέρα στη Σεντνάγια. Μαζί με ογδόντα πέντε άλλους μεταφέρθηκε με φορτηγό, με δεμένα μάτια και σκυμμένο κεφάλι, περνώντας ανάμεσα σε δύο σειρές στρατιωτών που τους χτυπούσαν αδιάκοπα. Στην αίθουσα υποδοχής τους ανάγκασαν να γδυθούν, να παραδώσουν ό,τι είχαν επάνω τους και να δεχτούν τον καθιερωμένο ξυλοδαρμό της «πρώτης υποδοχής».

Οι κρατούμενοι περνούσαν τη μέρα γονατισμένοι, στραμμένοι προς τον τοίχο, χωρίς κουβέρτες, ακόμη και τον χειμώνα. «Σε κάποιες φάσεις έμενα σε κελί με πάνω από εκατό άνδρες. Δεν υπήρχε χώρος ούτε να καθίσεις», θυμάται, ενώ στη μαρτυρία του προσθέτει πως «κανείς δεν τολμούσε να ζητήσει γιατρό. Οι άρρωστοι πέθαιναν σιωπηλά».

Ο Islam Latif, που έμεινε επτά χρόνια στη Σεντνάγια, περιγράφει πώς έχασε τον αδελφό του από τα βασανιστήρια. «Με ανάγκασαν να πω στη μητέρα μου στο επισκεπτήριο ότι πέθανε από φυσικά αίτια», λέει. «Όταν γύρισα στο κελί, με ξαναχτύπησαν, επειδή “της είπα την αλήθεια”». Προσθέτει, όμως, πως δεν της είχε πει την αλήθεια.

Κάποια στιγμή, η έρευνα οδήγησε τον Άμερ Ματάρ πίσω στα ίδια κτίρια όπου ο ίδιος είχε κρατηθεί το 2011. «Για μένα προσωπικά, το πιο δύσκολο ήταν να μπω ξανά στις φυλακές όπου είχα υπάρξει κρατούμενος. Στο Παράρτημα 215, στη Δαμασκό, δεν άντεξα, έκανα εμετό ασταμάτητα. Εκεί είχαν σκοτώσει χιλιάδες. Ήταν σαν να επιστρέφω στους εφιάλτες μου, αλλά αυτή τη φορά με κάμερα. Από τη μία ένιωθες ότι νικάς τον φόβο, από την άλλη βυθιζόσουν σε μία απίστευτη θλίψη».

Όταν η συζήτηση φτάνει στο τι θα ήθελε να μείνει στον επισκέπτη του μουσείου από αυτό το έργο, ο Ματάρ σιωπά για λίγο πριν απαντήσει. «Να δουν το κακό», λέει τελικά. «Οι Σύροι να κατανοήσουν τι συνέβη όταν πάλευαν για την ελευθερία τους. Και οι άνθρωποι εκτός Συρίας να καταλάβουν πως, όταν στηρίζεις έναν δικτάτορα ή σιωπάς μπροστά στα εγκλήματά του, μπορείς να κάνεις τη ζωή των άλλων κόλαση. Θέλω να θυμούνται πώς υπέφεραν οι άνθρωποι, μέρα με τη μέρα, και πώς για χρόνια κανείς δεν νοιαζόταν».

Κάθε μαρτυρία, κάθε στοιχείο που συγκεντρώνεται στο μουσείο, είναι για εκείνον μια υπενθύμιση όχι μόνο του παρελθόντος, αλλά και του τι μπορεί να επαναληφθεί στο μέλλον. «Όλα αυτά τα τεκμήρια δείχνουν πόσο ικανοί είμαστε, ως άνθρωποι, να διαπράττουμε φρικαλεότητες χωρίς δεύτερη σκέψη. Πόσο εύκολα το κακό μπορεί να γίνει συνήθεια, διαδικασία, ρουτίνα. Και το χειρότερο: αν ένα αυταρχικό σύστημα δεν αντιμετωπιστεί καθαρά, αν του επιτραπεί να σταθεί στα πόδια του ξανά, θα επιστρέψει με νέα πρόσωπα, με άλλους τρόπους, ξανά και ξανά».