ΤΖΑΦΑΡ ΠΑΝΑΧΙ ΣΤΟ NEWS 24/7: ΤΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ 15 ΧΡΟΝΙΑ ΔΕΝ ΕΧΩ ΒΙΩΣΕΙ “ΠΛΗΡΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ”

Ο Τζαφάρ Παναχί έχει πετύχει κάτι που μόνο τρεις άλλοι σκηνοθέτες έχουν πετύχει στην ιστορία του σινεμά, κι αυτό δεν είναι καν το πιο εντυπωσιακό πράγμα σε αυτόν.

Έχει κερδίσει τη μεγαλύτερη διάκριση (Χρυσό Φοίνικα, Λιοντάρι και Άρκτο) στα τρία μεγαλύτερα κινηματογραφικά φεστιβάλ, κάτι που μόνο τρεις ακόμα δημιουργοί έχουν πετύχει πριν από αυτόν: Ρόμπερτ Όλτμαν, Μικελάντζελο Αντονιόνι και Ανρί-Ζορζ Κλουζό.

Αλλά για τον Παναχί, αυτό που μοιάζει πιο σπουδαίο από οποιαδήποτε βράβευση, είναι το ότι καταφέρνει και συνεχίζει και δημιουργεί, σε πείσμα ενός καθεστώτος που προσπαθεί αδιάκοπα να τον φιμώνει με κάθε πιθανό τρόπο.

O 64χρονος σκηνοθέτης, από τα μεγάλα ονόματα του ιρανικού νέου κύματος και ένας από τους πιο πολυβραβευμένους δημιουργούς του 21ου αιώνα, έχει διωχθεί στο παρελθόν από ένα καθεστώς στο οποίο τόσο σθεναρά αντιτίθεται. To 2010 είχε καταδικαστεί σε 6 χρόνια φυλάκισης επειδή υποστήριζε αντι-καθεστωτικές διαδηλώσεις και δημιουργούσε «αντι-κυβερνητική προπαγάνδα» με το σινεμά του. Μαζί, ήρθε και απαγόρευση δημιουργίας ταινιών για 20 χρόνια(!).

Όσο βρισκόταν κατ’οίκον περιορισμό κατά τη διάρκεια της έφεσής του, ο Παναχί σκηνοθέτησε το σπουδαίο This Is Not a Film, ένα πειραματικό ντοκιμαντέρ που γυρίστηκε μες στους τοίχους του σπιτιού του και έφυγε από τη χώρα παράνομα, μέσα σε ένα USB στικάκι.

Τελικά αφέθηκε ελεύθερος, αλλά με απαγόρευση σκηνοθεσίας και ταξιδιών – παρόλαυτά συνέχισε να σκηνοθετεί τα επόμενα χρόνια, ταινίες με ουμανιστικό βλέμμα που αποτυπώνουν κομμάτια της ζωής, με χιούμορ, με τραγωδία, με μια αίσθηση αντίστασης μέσω απλών καθημερινών πράξεων. Όπως, ναι, το να συνεχίζεις να σκηνοθετείς παράνομα, υπόγεια, ταινίες κι ας έχεις το καθεστώς στο σβέρκο σου.

Πριν λίγα χρόνια ο Παναχί καταδικάστηκε εκ νέου σε 6 χρόνια φυλάκιση ύστερα από τη στήριξή του σε άλλους σκηνοθέτες-θύματα του καθεστώτος, όπως τον Μοχάμαντ Ρασούλοφ.

Ο Παναχί αποφυλακίστηκε σύντομα ύστερα από την απεργία πείνας που ξεκίνησε – και, μαντέψτε: Απλά συνέχισε να κάνει ταινίες. Σε όλο αυτό το διάστημα, είχε εξελιχθεί σε έναν από τους πιο σημαντικούς σκηνοθέτες του διεθνούς στερώματος. Το 2000 κέρδισε το Χρυσό Λέοντα της Βενετίας με τον Κύκλο. Το 2015 κέρδισε τη Χρυσή Άρκτο του Βερολίνου με το Ταξί στην Τεχεράνη.

Οι ταινίες του βραβεύοντας διαρκώς, και παντού, φτάνοντας να γράψει ιστορία φέτος, με συμπληρώνοντας το φεστιβαλικό γκραν σλαμ, όταν το Ένα Απλό Ατύχημα (που κυκλοφορεί τώρα στις ελληνικές αίθουσες) τιμήθηκε με τον Χρυσό Φοίνικα των Καννών.

Η ταινία ακολουθεί με υπομονή αλλά και νεύρο μια τυχαία συνάντηση που κρύβει πίσω της όχι απλά μεγάλη ιστορία, αλλά και το συλλογικό τραύμα ενός ολόκληρου λαού. Ύστερα από το απλό ατύχημα του τίτλου, ο Βαχίντ αναγνωρίζει (;) έναν άντρα ως τον βασανιστή του από τη φυλακή. Δεν μπορεί όμως να νιώθει 100% βέβαιος πως αυτός είναι όντως ο βασανιστής του – εξάλλου δεν είναι το πρόσωπό του που αναγνωρίζει, μα ο ήχος του προσθετικού του ποδιού που τον στοιχειώνει ακόμα.

Για να σιγουρευτεί, στρατολογεί άλλα θύματα του ίδιου ανθρώπου, και όπως προκύπτει στην πορεία, κάθε θύμα έχει κάποια άλλη τραυματική ανάμνηση βάσει της οποίας μπορεί να αναγνωρίσει τον βασανιστή. Μια μυρωδιά, μια αίσθηση – είναι τρομερό το τι είναι τελικά αυτό που σου μένει. Και σταδιακά, μέσα από μια σειρά επεισοδίων (συχνά σουρεαλιστικών, κωμικών), κινούμαστε προς το καθηλωτικό φινάλε.

Λίγες μέρες πριν το Ένα Απλό Ατύχημα τιμηθεί με τον Χρυσό Φοίνικα των Καννών, ο Τζαφάρ Παναχί μίλησε στο NEWS24/7 για την κατάσταση στο Ιράν, τις ρωγμές στο καθεστώς, τις ηθικές αναζητήσεις της ταινίας του, τις εμπειρίες του από τη φυλακή, και το ότι συνεχίζει να γυρίζει ταινίες στα κρυφά.

Πόσο κομμάτι της δικής σας εμπειρίας και του εαυτού σας αντικατοπτρίζεται σε αυτή την ταινία;

Τα πράγματα που εξιστορούνται στην ταινία, δεν ήταν όλα προσωπικές μου εμπειρίες. Ήταν κυρίως πράγματα που είχα ακούσει όταν πέρασα χρόνο στη φυλακή. Από φυλακισμένους που εξέτιαν μεγάλες ποινές, 5, 10, 15 χρόνια. Και οι οποίοι είχαν ακούσει αυτά τα πράγματα από κρατούμενους που ήταν εκεί πριν από αυτούς.

Έτσι, ήταν μια συλλογική εμπειρία που κάλυπτε σχεδόν μισό αιώνα. Και την συμπύκνωσα σε 4 ή 5 χαρακτήρες: Κάποιος που είναι πολύ βίαιος και επιδιώκει σχεδόν άμεση εκδίκηση. Ένας απλός άνθρωπος, ένας εργάτης που δεν έχει καμία σχέση με την πολιτική. Ή κάποιος που οραματίζεται πραγματικά το μέλλον και επομένως είναι μερικά βήματα μπροστά. Αυτές ήταν οι εμπειρίες που μου είχαν διηγηθεί καθ’ όλη τη διάρκεια της παραμονής μου στη φυλακή.

Αλλά φυσικά, ανακρίθηκα και εγώ ο ίδιος. Πέρασα αρκετή ώρα καθισμένος μπροστά σε έναν τοίχο, με δεμένα τα μάτια. Με έναν ανακριτή να στέκεται πίσω μου. Έτσι η αίσθηση της ακοής μου είχε δυναμώσει. Και ήθελα να καταλάβω: Ποιος είναι αυτός ο άνθρωπος;

Με αυτό ξεκινάει η ταινία. Είναι ένας ήχος που προξενεί σε όλους μας περιέργεια. Ένας ήχος που αρχίζει να σε στοιχειώνει και να εγκαθίσταται στον εγκέφαλό σου. Και στη συνέχεια, φυσικά, όταν ακούς ξανά αυτόν τον ήχο σε ένα σημείο της ταινίας, η καρδιά σου αρχίζει να χτυπάει πιο γρήγορα – γιατί μοιάζει πλέον με την εμπειρία του κρατούμενου, που κάθε φορά που άκουγε αυτόν τον ήχο, ταξίδευε πίσω, τότε που καθόταν μπροστά στον τοίχο με δεμένα τα μάτια. Και σκέφτονταν: «Ήρθε πάλι να με πάρει.»

Οι στιγμές σας στη φυλακή άλλαξαν τον τρόπο που σκέφτεστε το σινεμά;

Όχι εκείνη τη στιγμή. Τότε δεν σκεφτόμουν τον κινηματογράφο. Απλώς περνούσαμε χρόνο μαζί με άλλους κρατούμενους, μιλούσαμε, κι αυτές οι κουβέντες έμειναν μέσα μου. Μόνο όταν βγήκα από τη φυλακή, και μετά από καιρό ηρέμησα, άρχισαν να επιστρέφουν αυτές οι μνήμες. Τότε συνειδητοποίησα ότι εκεί υπήρχε μια ταινία. Ένα υλικό ζωντανό, που μπορούσε να πάρει μορφή.

Η ταινία δεν έχει flashbacks. Πώς διαλέξατε τον τρόπο να δείξετε τη βία και τον θάνατο χωρίς αυτές τις αναδρομές;

Δεν υπάρχουν οπτικά flashbacks, αλλά υπάρχουν ακουστικά. Στην αρχή της ταινίας βλέπουμε έναν άνθρωπο να ταράζεται γιατί σκότωσε έναν σκύλο. Αργότερα μαθαίνουμε πόσο βίαια φέρθηκε απέναντι σε ανθρώπους. Ήθελα αυτή η ειρωνεία να μείνει ζωντανή.

Επίσης, υπάρχει μια σκηνή όπου η μητέρα λέει στην κόρη ότι «ήταν θέλημα Θεού». Και τότε η κόρη, με μία απλή ερώτηση, γκρεμίζει όλη αυτή την ιδεολογία: «Εσύ δεν πρόσεξες. Τι σχέση έχει ο Θεός;» Αυτή η μικρή φράση είναι για μένα πιο ισχυρή από κάθε σκηνή βίας.

Παρά το σκοτεινό θέμα, υπάρχει μέσα στην ταινία ένα λεπτό, σχεδόν σαρκαστικό χιούμορ. Πώς βρήκατε αυτή την ισορροπία;

Αν θέλεις να κάνεις ρεαλιστικό σινεμά στο Ιράν, πρέπει να προσέχεις πολύ τις λεπτομέρειες. Και αυτό το είδος χιούμορ είναι βαθιά ριζωμένο στην ιρανική κουλτούρα. Οι άνθρωποι εκεί έχουν μια εκπληκτική ικανότητα να γελούν ακόμη και μέσα στις πιο δύσκολες καταστάσεις.

Πέρασα πολύ καιρό στους δρόμους, στα σπίτια τους, στις παρέες τους, ακούγοντας πώς μιλούν. Το χιούμορ τους, ο τρόπος που ειρωνεύονται την πραγματικότητα, μπήκε φυσικά μέσα στο φιλμ. Δεν ήταν κάτι που πρόσθεσα. Κι αυτό βοηθά την ταινία να φαίνεται αληθινή – γιατί έτσι ακριβώς μιλούν και ζουν οι άνθρωποι στο Ιράν.

Το τέλος της ταινίας είναι συγκλονιστικό. Το είχατε αποφασίσει από την αρχή ή προέκυψε στην πορεία;

Σκεφτόμουν το τέλος από την πρώτη στιγμή. Ήξερα περίπου πώς ήθελα να τελειώσει η ιστορία, αλλά γύρισα και εναλλακτικές εκδοχές, επειδή κάποιοι φίλοι μού έκαναν ενδιαφέρουσες προτάσεις. Τις δοκίμασα στο μοντάζ, αλλά τελικά επέστρεψα στην αρχική μου ιδέα.

Σε όλες τις άλλες εκδοχές υπήρχε διάλογος. Και ένιωθα πως κάθε λέξη παραπάνω θα κατέστρεφε τη σιωπή που χρειάζεται το φινάλε. Έτσι το άφησα να τελειώσει όπως το είδες – με την απόλυτη σιωπή που λέει τα πάντα.

Ένα από τα κύρια θέματα που συζητάνε οι χαρακτήρες της ταινίας έχει να κάνει με το κατά πόσο «θα γίνουμε σαν εκείνους». Είναι κάτι που βλέπετε στο παρόν, και ως προβολή για το μέλλον, το κατά πόσο μπορούμε να αλλάξουμε και να γράψουμε μια νέα σελίδα στη χώρα, αλλά χωρίς να προβούμε στις ίδιες βίαιες πράξεις;

Δεν μπορώ να πω ότι αυτό αντικατοπτρίζει την κοινωνία συνολικά, αλλά νομίζω όμως ότι αντικατοπτρίζει τις απόψεις εκείνων που κοιτάζουν πολύ προς το μέλλον. Στη φυλακή ήξερα έναν καθηγητή κοινωνιολογίας, ο οποίος είναι ακόμα στη φυλακή, με τον οποίο μίλησα πολύ για αυτό το θέμα. Πρέπει να διαδώσουμε αυτή την ιδέα σε όλη την κοινωνία. Δεν υπάρχει άλλος δρόμος μπροστά από την απόρριψη της βίας.

Από την άλλη, φυσικά, η σημερινή κυβέρνηση θέλει να επιβάλει στον κόσμο τη βία. Προσπαθεί να επιβάλει έναν βίαιο τρόπο ζωής στην κοινωνία – ώστε στη συνέχεια να αντιδράσει ακόμα πιο βίαια απέναντί της. Είναι ένας φαύλος κύκλος που πρέπει να σπάσει.

Η κυβέρνηση αυτή δεν ξέρει τίποτα άλλο από το να καταπιέζει. Επειδή δεν έχει πλέον καμία νομιμοποίηση στην κοινωνία. Δεν έχει καμία υποστήριξη από την πλειοψηφία του πληθυσμού. Και από κάθε άποψη έχει απλά καταρρεύσει. Το μόνο που έχει να κάνει είναι να καταφύγει στη βία της.

Υπάρχουν χαρακτήρες –όπως η φωτογράφος του γάμου– που δεν θα βλέπαμε σε ιρανική ταινία πριν λίγα χρόνια.

Πάντα υπήρχαν τέτοιες γυναίκες. Θυμήσου το Offside [σσ. διάσημη παλιότερη ταινία του], με τα κορίτσια που προσπαθούν να μπουν στο γήπεδο. Όμως μετά το κίνημα «Γυναίκα, Ζωή, Ελευθερία», οι γυναίκες είναι σίγουρα πιο ορατές, πιο δυνατές. Από το 2022 και μετά, η παρουσία και η δύναμή τους στη δημόσια ζωή έχουν γίνει πολύ πιο αισθητές.

Τι μάθατε από όλη αυτή τη διαδικασία της συγχώρεσης που θίγει η ταινία; Από τη σύγκρουση ανάμεσα στην εκδίκηση και τη συγχώρεση;

Το ζήτημα δεν είναι η συγχώρεση με την κλασική έννοια. Είναι περισσότερο μια μικρή ώθηση – μια ώθηση που σε αναγκάζει να σκεφτείς την οικογένειά σου, τον εαυτό σου, το τι μένει μέσα σου μετά από τη βία.

Στο τέλος της ταινίας, όταν ακούμε ξανά τα βήματα του άντρα, δεν ξέρουμε: αυτός ο άνθρωπος το κατάλαβε; Άλλαξε κάτι μέσα του; Ή παραμένει ο ίδιος; Αυτή η αμφιβολία είναι, νομίζω, ο χώρος όπου αρχίζει η διαδικασία της συγχώρεσης.

Μιλώντας για την ελευθερία, πόσο σημαντικό είναι για εσάς να συνεχίζετε να γυρίζετε ταινίες στα φαρσί, για το Ιράν; Πολλοί σκηνοθέτες δουλεύουν πλέον στο εξωτερικό, σε άλλες γλώσσες.

Όλα όσα έχω κάνει είναι στα φαρσί, για το Ιράν. Υπήρχε βέβαια ένα σενάριο για μια ταινία πολέμου που ήθελα πολύ να γυρίσω, πάλεψα γι’ αυτό πέντε-έξι χρόνια, αλλά δεν μου έδωσαν ποτέ άδεια. Όταν τελικά αρνήθηκαν, είπα στον εαυτό μου πως δεν θα τους ξαναζητήσω τίποτα.

Ωστόσο, η ιδέα εκείνης της ταινίας έμεινε μέσα μου. Σκέφτηκα κάποια στιγμή να τη γυρίσω σε έναν «μη τόπο», σε έναν χώρο που δεν ανήκει πουθενά, σε μια μη-χρονικότητα, με μια γλώσσα που δεν θα ξέρουμε σε ποιον ανήκει. Μια ιστορία για τον πόλεμο, δηλαδή για όλο τον κόσμο.

Υπάρχουν πολλές ταινίες που περιστρέφονται γύρω από πολιτικές διώξεις στη φετινή επιλογή των Καννών. Τι λέει αυτό για την κατάσταση του κόσμου μας;

Πραγματικά δεν μπορώ να πω, γιατί δεν κάναμε σχέδια μαζί με τους άλλους φίλους που έκαναν τις ταινίες σε όλο τον κόσμο. [γέλια] Αλλά μπορεί να αντιμετώπιζαν παρόμοια προβλήματα και εμφανίζονται μαζί όλα τα φιλμ ξαφνικά. Βλέπουμε ας πούμε πολέμους παντού. Ή κάποιον σαν τον Τραμπ να δημιουργεί τεράστια προβλήματα, παντού. Δημιουργεί τεράστιους περιορισμούς και για τον κινηματογράφο με τους δασμούς. Τα προβλήματα εκδηλώνονται σε πολλά διαφορετικά επίπεδα.

Ποια είναι η ελπίδα σας για το Ιράν; Επειδή φαίνεται ότι υπάρχουν μικρές ρωγμές στην εξουσία του καθεστώτος. Αλλά εσείς που είστε εκεί, πώς το βλέπετε;

Είναι κάτι περισσότερο από ρωγμές. Είναι κάτι περισσότερο. Σύμφωνα με τους περισσότερους ανθρώπους, το καθεστώς έχει τελειώσει. Επειδή έχει καταρρεύσει οικονομικά. Έχει καταρρεύσει πολιτιστικά. Έχει καταρρεύσει πολιτικά, τόσο στο εσωτερικό όσο και διεθνώς. Αυτό που έχει απομείνει είναι απλά ένας σκελετός, ένα κέλυφος εξουσίας. Και απλά δεν είναι σαφές, όπως και στην ταινία μου, το πότε θα θαφτεί. Αν θα γίνει σήμερα, σε ένα χρόνο ή σε μερικά χρόνια. Αλλά είναι σίγουρο ότι η διαδικασία έχει ήδη ξεκινήσει

Κάνοντας αυτή την ταινία είχατε πλήρη ελευθερία ή κοιτάζατε τριγύρω σας για να δείτε αν συμβαίνει κάτι;

Τα τελευταία 15 χρόνια, δεν έχω βιώσει κάτι που να μοιάζει με «πλήρη ελευθερία». [γέλια] Έχω γυρίσει έξι ταινίες, όλες κρυφά, όλες υπόγεια. Παρόλο που τώρα, φυσικά, η απαγόρευση της κινηματογραφικής παραγωγής που μου είχε επιβληθεί, έχει αρθεί. Αλλά θα ήταν αδύνατο για την κυβέρνηση να μου δώσει άδεια για να γυρίσω μια τέτοια ταινία. Έτσι, για άλλη μια φορά, έπρεπε να γυρίσω μια ταινία στα κρυφά, χωρίς άδεια.

Σε όλη τη διάρκεια αυτού του διαστήματος, νιώσατε ποτέ να σας καταβάλλουν όλες αυτές οι διώξεις, οι φυλακίσεις – αισθανθήκατε ποτέ ότι ίσως δεν αξίζει πια τον κόπο;

…Μπααα. [χαμογελάει]