Η ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΤΕΝΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Ένας “πολίτης του κόσμου”, “ένας σύγχρονος νομάς”,  “επίμονος, αεικίνητος, πνευματικά και σωματικά, βαθιά πιστός στην έννοια της φιλίας και γενναιόδωρος. Ένας άνθρωπος που ζούσε με συνέπεια αυτό που πίστευε.” 

Αυτά είναι μερικά λόγια που χρησιμοποιεί η αρχιτέκτονας Κατερίνα Βασιλάκου για να περιγράψει τον συνεργάτη και συνοδοιπόρο Νίκο Κτενά. 

Ο Νίκος Κτενάς, Αναπληρωτής Καθηγητής της Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, έφυγε από τη ζωή τον Ιούλιο του 2022, στην πιο ώριμη και δημιουργική περίοδο της επαγγελματικής και ακαδημαϊκής του πορείας. Υπήρξε αρχιτέκτονας με διεθνή παρουσία και χαρακτηριστική συνέπεια έργου ανάμεσα στη θεωρία και την πράξη. Δίδαξε στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη, συνεργάστηκε με τον Luigi Snozzi στην EPF Lausanne και υπήρξε Καθηγητής στο Politecnico di Milano, στην Ακαδημία του Mendrisio και στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο.

Αφορμή για τη συζήτησή μας είναι η τιμητική εκδήλωση που διοργανώνει με τίτλο “Τοπολογίες” το περιοδικό ek για τον Νίκο Κτενά στον Φάρο του ΚΠΙΣΝ την Παρασκευή 12 Δεκεμβρίου στις 18:30, υπό την αιγίδα του Ελληνικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής.

Αν θέλατε να περιγράψετε σε κάποιον που δεν έχει ιδέα την προσωπικότητα του Νίκου Κτενά, πώς θα το κάνατε με λίγα λόγια; Θα έλεγα ότι ο Νίκος Κτενάς υπήρξε ένας αυθεντικός ‘πολίτης του κόσμου’. Ο ίδιος θεωρούσε τον εαυτο του έναν σύγχρονο νομά. Η προσωπικότητά του διαμορφώθηκε νωρίς μέσα από την πολυπολιτισμική του εμπειρία, τροφοδοτημένη από ταξίδια, γνωριμίες με ιερά τερατα της αρχιτεκτονικής και γνήσια περιέργεια για τον κόσμο και την ανθρώπινη ύπαρξη.

Αναζητούσε τη γνώση και την ουσία μέσα από κάθε τί, από σημαντικά και μη σημαντικά, και διέθετε καθαρή, δομημένη, μεστή σκέψη, κάτι εμφανές ιδίως στον γραπτό του λόγο και στο κτισμένο έργο του. Η αρχιτεκτονική ήταν για εκείνον στάση ζωής, ήταν σκέψη, πράξη, εσωτερικός διάλογος και όραμα. Πίστευε ακράδαντα πως ο αρχιτέκτονας οφείλει να είναι ένας σύγχρονος φιλόσοφος. 

Υπήρξε ενθουσιώδης και εμπνευστικός δάσκαλος, με ιδιαίτερη ικανότητα να επικοινωνεί δημιουργικά με τους νέους ανθρώπους, φοιτητές αλλά και παιδιά όλων των ηλικιών. Λάτρης της ιστορίας και της γεωγραφίας. Τον ενδιέφερε η εξέλιξη του ανθρώπου μέσω της διανόησης και η διερεύνηση των πτυχών της ζωής μέσα από αυτό το πρίσμα.  Μιλούσε άριστα τέσσερις γλώσσες,  τα ιταλικά σαν δεύτερη μητρική. Επίμονος, αεικίνητος, πνευματικά και σωματικά, βαθιά πιστός στην έννοια της φιλίας και γενναιόδωρος. Ένας άνθρωπος που ζούσε με συνέπεια αυτό που πίστευε.

Πώς θα χαρακτηρίζατε τη συνεργασία σας; Τι αναμνήσεις έχετε από αυτή;Η γνωριμία και συνεργασία μου με τον Νίκο Κτενά ξεκίνησε το 2003, και, με έναν τρόπο παράδοξο, θα έλεγα ότι συνεχίζεται μέχρι σήμερα, αφού εξακολουθώ να αντλώ γνώσεις και έμπνευση και να ανακαλώ τον τρόπο που συμπορευτήκαμε όλα αυτά τα χρόνια.

Όταν ξεκίνησα να εργάζομαι στο γραφείο του είχα μόλις ολοκληρώσει τις σπουδές μου στην αρχιτεκτονική, όμως από την πρώτη στιγμή ένιωσα ότι ήμουν ‘συνομιλητής’. 

Συζητούσαμε μαζί τις συνθετικές αρχές ενώ άκουγε με προσοχή κάθε μου πρόταση τροποποίησης ή αμφιβολία. Είχε αυτό το σπάνιο χάρισμα: να εμπνέει να ανοίγει διάλογο, χωρίς να επιβάλλει αλλά και έτοιμος να ενστερνιστεί πάντα μια νέα δημιουργική οπτική. 

Βρέθηκα λοιπόν σε ένα επαγγελματικό περιβάλλον που με καλούσε να απογειώσω τις προσδοκίες μου,  και ενθάρρυνε αυτή την προσωπική μου δημιουργική συμμετοχή. Πέραν αυτού, τα έργα του Νίκου, ως χειροπιαστά παραδείγματα μιας υπέρβασης, μιας αρχιτεκτονικής με απίστευτη ποιότητα και ουσιαστική θεωρητική βάση, μου έδωσαν την πίστη ότι όταν πραγματικά πιστεύεις σε αυτό που δημιουργείς, μπορείς και να το υλοποιήσεις.

Μέσα στα τρία πρώτα χρόνια της συνεργασίας μας αναπτύξαμε μια σχέση αλληλοεκτίμησης και συνεργατικής σύμπνοιας οπου η διαφορετικότητα της ματιάς λειτουργούσε συμπληρωματικά και δημιουργικά. Η συνεργασίας μας εξελίχθηκε φυσικά, από επαγγελματική σε σχέση συμπόρευσης.

Το 2010, ιδρύοντας πλέον το δικό μου γραφείο μαζί με την συνεργάτιδά μου, Αγγελική Αθανασιάδου, η συνεργασία μας με το Νίκο είχε περάσει σε ένα επίπεδο απόλυτης εμπιστοσύνης, καθώς μας ανέθετε πλέον αυτούσια τμήματα έργων του εν λευκώ. Το 2019 αποφασίσαμε να μοιραστούμε ένα κοινό επαγγελματικό χώρο διατηρώντας την αυτονομία των δυο γραφείων μας, αλλά ενισχύοντας τη συλλογική μας δυναμική. 

Σε όλη αυτή τη διαδρομή που διήρκεσε 19χρόνια η συνεργασία μας υπήρξε ουσιαστική και αμοιβαία, γεμάτη, εμπιστοσύνη, σύμπνοια, σεβασμό και θαυμασμό. 

Πώς θα περιγράφατε τη θέση του Νίκου Κτενά μέσα στην ευρύτερη αρχιτεκτονική γενιά του; Ο Νίκος Κτενάς κατέχει μια διακριτή, προσωπική θέση ανάμεσα στους αρχιτέκτονες της γενιάς του, θέση που έχει κατακτήσει πέρα από τα όρια της Ελλάδας. Και αυτό γιατί η πορεία του είναι από μόνη της ξεχωριστη. Με βαθιές ελληνικές καταβολές αλλά με μια ουσιαστικά διεθνή και πολυπολιτισμική παιδεία, επέλεξε από νωρίς να χαράξει έναν δικό του δρόμο.

Γαλουχημένος στη θεωρία της αμερικανικής εκπαίδευσης, αναζήτησε στην Ευρώπη τη σύνδεση με την ιστορική εξέλιξη, γεφυρώνοντας τους δύο ‘κόσμους’. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του γνώρισε σημαντικές μορφές της διεθνούς αρχιτεκτονικής και στη συνέχεια εργάστηκε στην Ελβετία δίπλα στον Luigi Snozzi, γίνεται ο νεότερος βοηθός του στην École Polytechnique Fédérale και ανοίγει το δικό του γραφείο στο Λουγκάνο. Η ακαδημαϊκή του διαδρομή τον φέρνει σε συνεχή επαφή με εκπροσώπους της σχολής του Ticino και μεγάλους δημιουργούς της διεθνούς σκηνής.

Στέκεται επάξια ως Έλληνας εκπρόσωπος διεθνώς, με αναγνώριση και εκτίμηση από ακαδημαϊκούς πρεσβύτερους και σύγχρονούς του. Η εγκατάστασή του στην Αθήνα, σε συνδυασμό με την επαγγελματική και διδακτική δραστηριότητα στην Ελβετία και την Ιταλία, προσέδωσαν ωριμότητα στο έργο του και συνέβαλαν στη μεταφορά του θεωρητικού λόγου στην πράξη με συνέπεια και βάθος.

Συνοψίζοντας, ο Νίκος Κτενάς κατέχει σίγουρα μια ιδιαίτερη θέση ανάμεσα στους εκπροσώπους της γενιάς του: ανέδειξε μια ελληνική φωνή στη διεθνή συζήτηση για την αρχιτεκτονική και άφησε πίσω του σημαντικά κτίρια και μελέτες που χαρτογραφούν τη διαδρομή και τη συμβολή του.

Πού διακρίνεται η εμπειρία του Νίκου Κτενά στην Ελβετία μέσα στο αρχιτεκτονικό έργο του στην Ελλάδα; Οι επιρροές της σχολής του Ticcino αλλά και η ίδια η εμπειρία στην κατασκευαστική πρακτική και εν γένει αρχιτεκτονική προσέγγιση των κτιρίων της Ελβετίας, μιας χώρας με βιομηχανία και βαθιά τεχνογνωσία στην κατασκευή, είναι εμφανείς στο κτισμένο έργο του Νίκου Κτενά. Η αρχιτεκτονική του εξετάζει πρώτα από όλα τη σχέση με το τοπίο ως θεμελιακή αρχή. Συνήθιζε να επαναλαμβάνει ότι ‘αν η τοποθέτηση του κτιρίου στο τοπίο είναι λάθος, τότε ακόμη και το πιο ωραίο κτίριο θα είναι πάντα λάθος.’ 

Οι καθαρές γεωμετρικές αρχές, ο άρτιος σχεδιασμός του φέροντος οργανισμού και η χρήση ελάχιστων, αυστηρά επιλεγμένων υλικών συγκροτούν έναν συνειδητό αρχιτεκτονικό ασκητισμό, που επιτρέπει μέσα από την απλότητα του κτιρίου να αναδεικνύεται η πολυπλοκότητα του τοπίου και της ανθρώπινης διαβίωσης. 

Το ανεπίχριστο οπλισμένο σκυρόδεμα – «η τεχνητή πέτρα», όπως το αποκαλούσε – αποτέλεσε βασικό υλικό του στατικού φορέα των κτιρίων του και αξιοποιήθηκε με εξαιρετική ακρίβεια, σε επίπεδο μελέτης της στατικής επάρκειας, εφαρμογής, υφής και λεπτομέρειας. Με αυτό τον τρόπο μετέφερε την εκλέπτυνση και την τεχνογνωσία της ελβετικής κατασκευαστικής κουλτούρας σε ένα υλικό ελάχιστα εξευγενισμένο στον ελληνικό χώρο.

Η ιδιαίτερη φινέτσα που αναδίδουν οι επιλογές των υπόλοιπων υλικών, ο σχεδιασμός και ο τρόπος χρήσης του καθενός μαρτυρά ένα ιδίωμα βαθιά επηρεασμένο από την ελβετική εμπειρία, που αναδεικνύεται με έναν νέο τρόπο κάτω από το ελληνικό φως.

Η εκδήλωση για τον Νίκο Κτενά, έχει τίτλο “Τοπολογίες” – Μπορούμε κάπως να ορίσουμε αυτή τη σχέση του αρχιτέκτονα με τον τόπο και το έδαφος; Ο αρχιτέκτονας καλείται πάντα να χτίσει σε έναν συγκεκριμένο τόπο. Στην περίπτωση του Νίκου Κτενά, η σχέση των κτισμάτων του με το ανάγλυφο και τη γεωγραφία υπήρξε καθοριστική, επηρεασμένη από τη συνεργασία του με τον Luigi Snozzi και τις επιρροές της σχολής του Ticino. Συνήθιζε να λέει ότι η πρώτη επιλογή είναι ο τρόπος που θα διαμορφώσουμε τη γή για να σταθεί το κτίριο. 

Ο τίτλος της εκδήλωσης ‘Τοπολογίες’, που προτάθηκε από την Αριάδνη Βοζάνη η οποία επιμελείται την εκδήλωση, πραγματεύεται ακριβώς τη μελέτη του τόπου. Ο λόγος, ως η έννοια της έκφρασης αλλά και η ιδέα του έλλογου, του στοχασμού, δηλαδή, συνδέεται άρρηκτα με την έννοια και την πράξη της αρχιτεκτονικής. Η αρχιτεκτονική δεν είναι άλλο παρά πρωτίστως η ορθή εγκατάσταση και διαμόρφωση του κτίσματος πάνω στη γη. Αυτή είναι και μια βασική αρχή που πρεσβεύει και πραγματεύεται το έργο του Νίκου Κτενά.

Ποια είναι τα κοινά και σταθερά χαρακτηριστικά στο αρχιτεκτονικό του έργο, πέρα από την εικόνα των επιμέρους κτιρίων;Οι αρχές είναι πάντα κοινές. Κάθε κτίριο αναπτύσσει μια ιδιαίτερη σχέση με το τοπίο στο οποίο εντάσσεται και διαμορφώνει τη δυναμική και τη μορφοπλασία του ώστε η διαβίωση μέσα σε αυτό να μπορεί να συνομιλεί με τον ευρύτερο γεωγραφικό τόπο. 

Η χρήση των υλικών αποκαλύπτει πάντα την κατασκευαστική αλήθεια του κτιρίου διαχωρίζοντας με σαφήνεια τα φέροντα από τα φερόμενα, τα δομικά από το επενδυτικά στοιχεία. 

Τα καθαρά γεωμετρικά σχήματα και οι υπολογισμένες αναλογίες στις  μετρικές χαράξεις των κτιρίων μαρτυρούν τη βαθιά αγάπη για τη γεωμετρία, η οποία λειτουργεί ως σταθερά απέναντι στην πολυπλοκότητα του φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος ανοίγοντας ένα δημιουργικό διάλογο με αυτά.

 Όλα τα υπόλοιπα υποτάσσονται σε αυτές τις βασικές αρχές και αποτελούν μια εξελισσόμενη έρευνα γύρω από την αρχιτεκτονική και την ανθρώπινη διαβίωση.

Ποια ήταν η ανατροφοδοσία ανάμεσα στη θεωρητική του συγκρότηση και την αρχιτεκτονική του πράξη; Ο Νίκος Κτενάς αποτελεί ένα λαμπρό παράδειγμα αρχιτέκτονα που υπηρέτησε με απόλυτη συνέπεια και αφοσίωση τη σύζευξη θεωρίας και πράξης. Η θεωρητική του συγκρότηση αποτέλεσε το πρωταρχικό πεδίο από το οποίο εκκινούσε κάθε αρχιτεκτονική εφαρμογή. Αντιστρόφως, το κτισμένο έργο λειτουργούσε ως ζωντανό εργαστήριο: ως χώρος δοκιμής, διόρθωσης, επιβεβαίωσης ή αναδιατύπωσης των στοχασμών του.

Η διδασκαλία υπήρξε αναπόσπαστο μέρος αυτής της διαδικασίας. Τον ενθουσίαζε και τον ενεργοποιούσε ερευνητικά. Ο ίδιος συνήθιζε να λέει πως η διδασκαλία τού έδινε την αίσθηση ότι επεξεργάζεται ταυτόχρονα είκοσι ή τριάντα έργα, μια εμπειρία που έτρεφε την έρευνά του και άνοιγε συνεχώς νέους δρόμους σκέψης.

Του άρεσε να βάζει δύσκολους όρους στα έργα του, και να τους υλοποιεί με τον απλούστερο δυνατό τρόπο, ώστε να αναδείξει μέσα από την απλότητα, την ουσία και τη συνέπεια της κατασκευής. Και ακριβώς αυτή είναι η επιτυχία των έργων του. Ο ευφυής τρόπος που ενσωματώνει το κομμάτι μιας καθαρής πνευματικής και ηθικής αναζήτησης μέσα στην ύλη.