Ο τελευταίος Ορφικός Διθύραμβος στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας

Με αφορμή την επέτειο των 50 χρόνων του θεσμού των Αισχυλείων, την Κυριακή 31 Αυγούστου στις 21:00, στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας, παρουσιάζεται το εμβληματικό έργο του Άγγελου Σικελιανού, «Ο Τελευταίος Ορφικός Διθύραμβος». Πρόκειται για το μοναδικό έργο που ο ίδιος ο ποιητής σκηνοθέτησε, βασισμένο στο χαμένο έργο του Αισχύλου «Βασσάρες».

Στη σκηνή θα εμφανιστούν ο τενόρος της ΕΛΣ Νικόλας Μαραζιώτης, μαζί με τους ηθοποιούς Δημήτρη Μαζιώτη, Γρηγόρη Φρέσκο και Άρη Μακρή. Το έργο διανθίζεται από αυθεντικούς Ορφικούς ύμνους σε μετάφραση Ανδρέα Ζούλα και συνοδεύεται από την αρχαία λύρα του Άκη Τσάγκου, ενώ η σύνθεση έχει επιμεληθεί ο Νίκος Ξανθούλης.

Μια μοναδική παράσταση που ενώνει την αρχαία παράδοση με τη σύγχρονη ερμηνεία, δημιουργώντας μια ατμόσφαιρα γεμάτη μυσταγωγία, μουσική και ποίηση, τιμώντας τον θρυλικό θεσμό των Αισχυλείων.

Στο δεύτερο μέρος της παράστασης θα γίνει μια αναφορά στο Προμηθεϊκό πνεύμα, μέσα από το Πνευματικό Εμβατήριο του ποιητή, με ερμηνευτή τον Μάριο Φραγκούλη, αλλά και στη σχέση του με την Ελευσίνα, με την Ιερά Οδό που θα ερμηνεύσει η Φιλαρέτη Κομνηνού. 

Συμπράττει το Μουσικό Σύνολο του Πολιτιστικού Κέντρου «Ο Καύκασος», υπό τη διεύθυνση του  Mamuka Inadze.

Στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αποσπασματικών Κειμένων υπό την αιγίδα του ΥΠΠΟ, θα παρουσιαστεί το έργο που, για πρώτη φορά στην ιστορία, αποτολμάται μια ανασύνθεση αρχαίου έργου που διασώθηκε αποσπασματικά από τον σπουδαίο ποιητή. Το έργο, γραμμένο το 1932, αποτελεί την κατάθεση του Σικελιανού στον αισχύλειο λόγο, σαν μια μυστική συνομιλία, σε συνδυασμό με Ορφικούς ύμνους.

Συντελεστές

Στο πρώτο μέρος

Ο Τελευταίος Ορφικός Διθύραμβος

• Υμνωδός: ο τενόρος της ΕΛΣ Νικόλας Μαραζιώτης
• Ορφέας: Γρηγόρης Φρέσκος
• Μύστης: Δημήτρης Μαζιώτης
• Κορυφαίος: Άρης Μακρής
• Ανδρικός πολυφωνικός Χορός: Μουσικό Σύνολο Πολιτιστικού Κέντρου «Καύκασος»
• Σολιστ: Μικαέλα Παναγιωτοπούλου (Φλάουτο) & Άκης Τσάγκος (Αρχαία Λύρα)

Στο δεύτερο μέρος 

Πνευματικό Εμβατήριο (απόσπασμα)

• Τραγουδιστής: Μάριος Φραγκούλης
• Αφήγηση: Φιλαρέτη Κομνηνού
• Κοντραμπάσο: Τεό Λαζάρου
• Βιολί: Γιώργος Παναγιωτόπουλος
• Φλάουτο: Μικαέλα Παναγιωτοπούλου
• Πιάνο σολίστ: Στάθης Σούλης
• Ενορχηστρώσεις: Τεό Λαζάρου
• Επιμέλεια ήχου: Δημήτρης Μπουρμπούλης
• Φωτισμοί: Νίκος Καριώτης
• Σκηνοθεσία: Ηλίας Μαλανδρής

Η Μυστική σχέση του Σικελιανού με τον Αισχύλο

Τα αποσπάσματα του έργου Βασσάρες ανακαλύφθηκαν το 1890 από τους βρετανούς αρχαιολόγους Γκρένφελ και Χαντ σε ένα μεγάλο νεκροταφείο της Αλεξάνδρειας στην νεκρόπολη Οξύρυγχο και ο μεγάλος ποιητής επιχειρεί για πρώτη φορά παγκόσμια, ανασύνθεση του χαμένου έργου.

Τοῦτό ἐστιν τὸ Ὀρφαϊκὸν ὁμοούσιον […]
ἐν ᾧ τῶν οὐσιῶν ποθητή τε καὶ ἐναρμόνιος
ἀποτελεῖται συμπλοκή.
[ORPHICORUM FRAGMENTA]

Το έργο ζωντανεύει με συγκλονιστικό τρόπο στο κείμενο του Αισχύλου ενσωματώνοντας  τον μεγαλειώδη ποιητικό λόγο του Σικελιανού τις τελευταίες συγκινητικές ώρες του Ορφέα, λίγο πριν τον κατακρεουργήσουν οι Μαινάδες στο όρος Παγγαίο. Χρησιμοποιώντας θρακικά έθιμα που αναβιώνουν ως τις μέρες μας, ο ποιητής συντάσσει μια αναγωγή του αρχαίου μύθου ταυτίζοντάς το με την ορθόδοξη θρησκεία και την σύναξη του μυστικού δείπνου στην οποία ο Χριστός αποχαιρετά τους μαθητές του παραδίδοντάς τους την κληρονομιά της αγάπης και της πίστης στον ένα δημιουργό. Στο έργο όπως σημειώνει ο Γιώργος Χατζιδάκις «κυριαρχεί το μεσσιανικό στοιχείο και η προσδοκία ενός καλύτερου κόσμου με τον ευαγγελισμό μιας μεταβολής προς το δικαιότερο και μια οικουμενική συναδέλφωση».

Το έργο γράφτηκε το 1932 και ανέβηκε από τον ίδιο τον Σικελιανό το 1940 κατά μια εκδοχη και κατά μία άλλη το 1938, όμως με την συμμετοχή του Θόδωρου Κρίτα στο ρόλο του Κορυφαίου του Χορού. Το έργο ξαναανέβηκε σε εκδηλώσεις του Εθνικού Θεάτρου με τον Νίκο Τζόγια στο ρόλο του Ορφέα και στο αρχαίο στάδιο των Δελφών το 1997 σε επετειακή παράσταση για τα 70 χρόνια από τις πρώτες Δελφικές εορτές σε σκηνοθεσία του Ηλία Μαλανδρή με τον Μάριο Φραγκούλη κορυφαίο του χορού, χορογραφίες Μαρίας Τσουβαλά σκηνικά και κουστούμια της Ντένης Βαχλιώτη και μουσική του Γιάννη Μαρκόπουλου σε παραγωγή του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών. Το έργο ανέβηκε σε ενιαία παράσταση με το έργο Ο Δαίδαλος Στην Κρήτη με τους Χρίστο Τσάγκα και Όλγα Τουρνάκη στους πρωταγωνιστικούς ρόλους.

Ιστορική αναδρομή

Στις 21 Ιουλίου 1897 η Ντέιλι Τέλγκραφ δημοσίευσε ένα σκίτσο του Σαμπρ Σαΐντ, του οκτάχρονου αγοριού που ανακάλυψε τα «Λόγια».

Επρόκειτο για τη μεγαλύτερη ανακάλυψη στην ιστορία της αρχαιολογίας του περασμένου αιώνα καθώς  στην περιοχή της Ελ Μπεχνέσα ή αλλιώς με την ελληνική ονομασία Οξύρυγχος, στην Αίγυπτο κοντά στην Αλεξάνδρεια, ερχόταν στο φως ένας ανεκτίμητος θησαυρός, που θα άλλαζε μια για πάντα τις γνώσεις μας για την Αρχαιότητα και θα δημιουργούσε μια νέα επιστήμη· την παπυρολογία. Μέσα σε ένα απέραντο νεκροταφείο βρέθηκαν τόνοι παπύρων που κάλυπταν ή χρησιμοποιούνταν ως παραγεμίσματα στα μουμιοποιημένα σώματα που περιείχαν παπύρους βυζαντινής ή ρωμαϊκής προέλευσης. Η περιοχή που ανασκάφτηκε από τους Γκρένφελ και Χαντ, φιλοξενούσε για χρόνια ένα χριστιανικό κέντρο που αποτελούταν από 10.000 μοναχούς και 20.000 μοναχές.

Από εκείνη τη στιγμή ξεκίνησε μια σωρεία ευρημάτων. Πάπυροι που περιείχαν ποίηση, δράμα, φιλοσοφία και εμπορικά μηνύματα έρχονταν κατά κύματα στην Οξφόρδη, μέσω κουτιών από μπισκότα. Στην πορεία χάθηκαν πολλά, εκλάπησαν από Αιγύπτιους που τα πουλούσαν στη μαύρη αγορά ή καταστράφηκαν παρά την προσπάθεια των δύο εξερευνητών να τα διασώσουν. Γρήγορα όμως περιορίστηκε η δράση των αρχαιοκάπηλων και σήμερα έχουν εξαχθεί από την περιοχή αυτή περισσότερα από 500.000 κασόνια γεμάτα πολύτιμο υλικό. Τα κείμενα των αρχαίων, παρά το γεγονός πως δεν είχαν εξαφανιστεί ποτέ τελείως, καθώς οι αντιγραφείς τους στη λατινική και στην ελληνική Ανατολή διέσωσαν μεγάλο αριθμό, στην περίοδο της Αναγέννησης τυπώθηκαν και εξασφαλίστηκε η αθανασία τους. Από εκεί προέρχονται τα δράματα που έχουν διασωθεί.

Τα βιβλία τους, το συνολικό έργο τους, όσο δεν κάηκε στις αλλεπάλληλες πυρκαγιές, δεν ήταν δυνατόν να ευρεθεί σε ανασκαφές καθώς σε υγρά εδάφη σαπίζουν και καταστρέφονται, αντίθετα με τον πάπυρο που τραβώντας την υγρασία σκληραίνει και διατηρείται. Μια πιθανή εκδοχή για το πώς βρέθηκαν τα έργα αυτά εκτεθειμένα στους παπύρους αποτελεί η παιδευτική δράση που υπαγόρευε την αντιγραφή τους, αλλά και ένας συνοπτικός τρόπος γραφής, που επέτρεπε την εύκολη μεταφορά και αποθήκευση. Έτσι τα πρωτότυπα κείμενα αντιγράφηκαν και στη συνέχεια πετάχτηκαν άτακτα στα σκουπίδια. Μέσα από τα σκουπίδια της Οξυρύγχου και αφού ο χρόνος κατέστρεψε όλα τα αντίγραφα, ξαναγεννήθηκε το ελληνικό πνεύμα, κυριολεκτικά από τα σώματα των νεκρών.

Τη συγκλονιστική ανακάλυψη στην Ελλάδα, μόνον ο Άγγελος Σικελιανός, λόγω της συζύγου του και των σχέσεων με τα ξένα πανεπιστήμια, μπορούσε να τη διαχειριστεί και να έχει πρόσβαση. Μοιράστηκε το μεγάλο νέο με τον Κωστή Παλαμά κι εκείνος το ανακοινώνει μέσα από τον Δωδεκάλογο του γύφτου, στον «Ε΄λόγο» με τον εμβληματικό τίτλο «Ο Θάνατος των Αρχαίων».

Κι έτσι «μέσα από τους κρυψώνες και τις σκήτες», τα «μοναστήρια και τα κελιά από τους παπύρους εκείνους μια ψυχή εχύθη», όπως λέει ο Παλαμάς και «γρικήθηκε ένας ύμνος θριαμβευτής που από των τάφων έβγαινε τα βύθη». Πολύ νωρίς ο Σικελιανός συνέλαβε την ιδέα της ανασύνθεσης και δραστηριοποιείται αμέσως παράγοντας δύο ποιητικά θεατρικά έργα με θέματα από τους νεο-ανα-καλυφθέντες παπύρους. Τον Δαίδαλο στην Κρήτη, που βασίζεται στους Κρήτες του Ευριπίδη και τον Τελευταίο Ορφικό Διθύραμβο που βασίζεται στις Βασσάρες του Αισχύλου.